Ximiyaviy reaktsiya tezligiga erituvchilarning ta‘siri - Kimyo - Referatlar

Ximiyaviy reaktsiya tezligiga erituvchilarning ta‘siri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

589.5 KB

Ko'chirib olish

Ximiyaviy reaktsiya tezligiga erituvchilarning ta‘siri Reja : 1. F otoximiya 2. K ataliz 3. P romotorlar 4. Y oyuvchilar 5. M anfiy kataliz 6. M ultplet nazariyasi 1

XIMIYAVIY REAKTSIYA TEZLIGIGA ERITUVCHILARNING TA‘SIRI Ximiyaviy reaksiyalar tezligiga temperatura, bosim, konsentratsiyadan tashqari, erituvchining tabiati ham ta‘sir ko‘rsatadi. Ba‘zi reaksiyalarning gaz fazodagi va turli erituvchilardagi tezliklari o‘zaro yaqin bo‘ladi. Masalan azot (V) oksidning dissotsilanish reaksiyasining tezlik konstantasi gaz fazada ham, CHCl 3 , CCl 4 va boshqa erituvchilarda ham deyarli bir xil kattalikka ega. Shunga asoslanib: 2N 2 O 5 2N 2 O 4 +O 2 reaksiyaning eritmadagi mexanizmi uning gaz fazadagi mexanizmi kabidir degan xulosa chiqarish mumkin. Agar reaksiyaga kirishuvchi moddalarning molekulalari bilan erituvchi moddalarning molekulalari bilan erituvchi molekulalari orasida orasida o‘zaro ta‘sir vujudga kelsa, erituvchi reaksiya mexanizmi ham reaksiya tezligi ham tamomila o‘zgarishi hatto boshqa mahsulotlar hosil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun amalda gaz fazada bormaydigan reaksiyalar eritmalarda (dastlabki moddalar xuddi gaz fazadagi kabi konsentratsiyada olingan bo‘lsa ham) amalga oshadi. Ba‘zan ionlardan tuzilgan moddalar orasidagi reaksiyalar faqat polyar erituvchilarda boradi. Ba‘zi hollarda reaksiyaning erituvchidagi tezligi uning gaz fazadagi tezligidan kichik bo‘ladi. Reaksiya tezligining erituvchilarda kamayish sababi aktiv zarrachalarning erituvchi molekulalari bilan to‘qnashib, o‘z aktivligini yuqotishidir. Turli erituvchilarning reaksiya tezligiga ta‘sirini N.A.Menshutkin trietilamin va etiliodid orasida boradigan quyidagi:NJ H C J H C H C N 45 2 5 2 35 2 ) ( ) (   Reaksiya misolida mufassil tekshirdi. Bu reaksiyaning tezlik konstantasi erituvchining tabiatiga bog‘liq ekanligi aniqlandi; geksan kabi inert erituvchilarda konstanta eng kichik qiymatga ega bo‘ladi, erituvchining dielektrik konstantasi ortish bilan yuqoridagi reaksiyaning tezlik konstantasi ortib boradi. Masalan, bu reaksiyada (dielektrik konstanta 21,45 bo‘lgan) atsetonning tezlik konstantasi (dielektrik konstantasi 1,89 bo‘lgan) geksanning tezlik konstantasidan qariyib 350 marta ortiq. Oddiy ionlar orasidagi reaksiyalarning aktivlanish energiyasi kichik bo‘lganligi uchun ular suvdgi eritmalarda juda tez boradi. Murakkab (masalan, kompleks) ionlar orasidagi reaksiyalarning aktivlanish energiyalari ancha katta bo‘lganligi uchun ular 2

suvdagi eritmalarda (va boshqa erituvchilarda ) u qadar tez ketmaydi. Bunday reaksiyalarning tezligi eritmaga indeferent elektrolitlar qo‘shish bilan o‘zgara oladi; bu hodisa birlamchi tuz effekti nomi bilan yuritiladi. “O‘tar holat” nazariyasiga muvofiqC B A   reaksiyasining tezlik konstantasi bilan eritmadagi “ion kuchi”  orasida quyidagi tenglama mavjud:  2 1 0 2 lg lg Z Z k k    Z 1 va Z 2 - A va B ionlarining zaryadlari ,  -eritmaning ion kuchi k 0 -eritma cheksiz suyultirilgan holda reaksiyaning tezlik konstantasi, agar Z 1 va Z 2 ning ishoralari bir xil bo‘lsa  oshgan sari reaksiya tezligi ortadi; agar Z 1 va Z 2 boshqa- boshqa ishoraga ega bo‘lsa,  ortishi bilan reaksiya tezligi kamayadi. FOTOXIMIYA Yorug‘lik ta‘sirida vujudga keladigan yoki yorug‘lik bilan tezlishadigan reaksiyalarga fotoximiyaviy reaksiyalar deyiladi . Tipik fotoximiyaviy reaksiyalar qatoriga fotoximiyaviy sintez, izlmerizatsiya, fotoximiyaviy polimerizatsiya, fotoliz (ya‘ni yorug‘lik ta‘siridan parchalanish), fotoximiyaviy oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari, molekulalar ichida atomlarning qayta gruppalanish va allotropik o‘zgarishlar kiradi. Fotografiyada bo‘ladigan reaksiya ham fotoximiyaviy reaksiyalardandir. Ba‘zi fotoximiyaviy reaksiyalar ko‘zga ko‘rinadigan nur ta‘siri natijasida sodir bo‘ladi; ba‘zilari esa reaksiya uchun kerakli energiyani ultarbinafsha yoki infraqizil nurning energiyasi holida qabul qiladi. Fotoximiyaviy reaksiyalar gaz, suyuqlik va qattiq holatdagi sistemalarda sodir bo‘la oladi. Fotoximiyaning eng birinchi qonuni 1817 yilda F.X. Grotgus kashf etdi. Grotgus qonuniga muvofiq, jismdan o‘tib ketgan va jism sirtidan qaytgan nurlar hech qanday ximiyaviy reaksiyani yuzaga chiqarmaydi, faqat modda tomonidan yutilgan nur ximiyaviy o‘zgarishni sodir qila oladi. Grotgusning temir birikmalari eritmaning rangsizlanishi ustida o‘tkazgan tajribalari shuni ko‘rsatadiki, ayni modda rangiga nisbatan qo‘shimcha rangli nurlargina bu moddada ximiyaviy o‘zgarishni yuzaga chiqara oladi. Masalan, agar jism yashil tusli bo‘lsa, unga faqat qizil nur ta‘sir ko‘rsata oladi (chunki qizil nur yashil nurning qo‘shimcha nuridir; bu ikki nur birlashganida loq nur hosil bo‘ladi). 3

Moddaning nur yutishi natijasida vujudga keladigan fotoximiyaviy reaksiyalar birlamchi protsesslardir . Birlamchi fotoximiyaviy reaksiya natijasida modda hayajonlangan (aktiv) holatga o‘tadi. Bu moddaning zarrachalari o‘zaro reaksiyaga kirishsa, bu hodisa ikkilamchi (yoki “qorong‘uda boradigan”) fotoximiyaviy protsess deb yuritiladi. Ayni molekula yorug‘lik yutganda qabul qilinadigan energiya miqdori Plank nazariyasi asosida hisoblanadi. Plank nazariyasiga muvofiq, yorug‘lik yaxlit narsa emas, balki fotonlar yoki yorug‘lik kvantlaridan iborat bo‘lib, qaysi kvantning energiyasi hv  tenglama bo‘yicha hisoblanadi. Agar b i r molekula yorug‘likning bir kvantini qabul qilsa, undagi energiya miqdori ortadi. Molekulaning energiya holati E 1 dan E 2 ga qadar o‘zgaradi va bu holatlar orasidagi ayirma hv ga teng bo‘ladi: E 1 - E 2 = hv Bu yerda ; / c v с -yorug‘lik tezligi 10 10 3 s m/sek;  -yorug‘likning to‘lqin uzunligi. KATALIZ KATALITIK REAKTSIYALAR VA ULARNING AHAMIYATI Kataliz so‘zi grekcha bo‘lib, uning ma‘nosi parchalanish – buzilish demakdir. Lekin katalizator tushunchasi butunlay boshqa ma‘noni bildiradi. Reaktsiyani tezlatuvchi moddalar katalizatorlar deb, katalizatorlar ishtirokida boruvchi reaktsiyalar esa, katalitik reaktsiyalar va bunday reaktsiyalar borish hodisasi kataliz deb ataladi. Kataliz hodisasi taibatda juda ko‘p bo‘lib turadi. O‘simlik va hayvon organizmida ko‘pgina protsesslar biokatalizatorlar (enzima, ya‘ni fermentlar) ta‘sirida boradi. Bunday katalizatorlar ba‘zilari qadimgi zamonlarda ham ma‘lum bo‘lib, ulardan kishilar o‘z ehtiyojlari uchun, masalan, xamirni achitish, uzum va mevalarni bijg‘itib, spirtli ichimliklar tayyorlash, sirka olish va boshqalar uchun foydalanganlar. XVIII asrda ximiya fani taraqqiy etishi natijasida sanoat maqsadlari uchun sun‘iy katalizatorlar topiladi. Hozirgi vaqtda katalizdan ximiya sanoatining deyarli hamma sohasida keng foydalaniladi. Kataliz yordamida yangi protsesslari oddiylashtirildi, sanoat 4

uskunalarining texnika iqtisodiy ko‘rsatkichlari anchagina ko‘tarildi. Kataliz hodisasini tekshirishda olingan natijalar ximiya sanoatining talablariga bevosita javob bergani uchun, kataliz hodisasiga qiziqish juda kuchaydi va bu sohada anchagina muvaffaqiyatlarga erishildi. Sun‘iy kauchuk hosil qilish, vodorod va azotdan ammiak olish, sun‘iy usullar bilan spirt, polimerlanish protsesslari yordamida turli plastmassalar olishda, yoqilg‘i sanoatda va kreking sanoatida, shuningdek, sanoatning boshqa tarmoqlarida keng ravishda katalizatorlardan foydalaniladi. Hozir ximiya sanoatining katalizator ishlatmaydigan tarmog‘i juda kam. Yaqingacha, asosan, kataliz protsessining praktikasiga ahamiyat berib kelingan edi, faqat so‘nggi vaqtlardagina uning nazariyasiga alohida ahamiyat berila boshlandi. Kataliz nazariyasini yaratishda sovet olimlari muhim o‘rin oladi. Katalizning umumiy printsiplari Kataliz hodisasining bir qancha umumiy printsiplari bor. Quyida bu printsiplarning ba‘zilari bilan tanishib chiqamiz. Katalizatorlarda saylash (selektivlik) xossasi bor. Hamma ximiyaviy reaktsiyalar uchun umumiy katalizator bo‘lmaydi. Ma‘lum reaktsiyani yoki reaktsiyalar gruppasini ma‘lum katalizatorgina tezlatadi. Biror reaktsiyani tezlatadigan katalizator boshqa reaktsiya uchun katalizator bo‘lmasligi mumkin. Agar biror reaktsini turli katalizatorlar tezlatsa, ular bu reaktsiyani turlicha yo‘nalish bilan tezlatadi. Tiosulfatning yod ioni yoki molibdat kislota ishtirokida vodorot peroksid vositasi bilan oksidlanishi bunga misol bo‘la oladi. Bu reaktsiya yod ioni ishtirokida, asosan, tetrationat hosil bo‘lishi bilan boradi. H 2 O 2 +2S 2 O 3 - +2H +  2H 2 O+S 4 O 6 - - molibdat kislota ishtirokida esa sulfat hosil bo‘ladi: 4H 2 O 2 + S 2 O 3 - -  2SO 4 +3H 2 O Agar reaktsiya bir necha yo‘nalishda borish mumkin bo‘lsa, ma‘lum katalizator ma‘lum yo‘nalishnigina tezlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizator yordami bilan parchalab, bir qancha moddalar olish, ya‘ni reaktsiya bir qancha yo‘nalishda borishi mumkin. Katalizator Reaktsiyaning yo‘nalishi Cu 200-250 0 C  CH 3 CHO+H 2 5

Al 2 O 3 , H 2 SO 4  C 2 H 4 +H 2 O Al 2 O 3 , H 2 SO 4 C 2 H 5 OH  (C 2 H 5 ) 2 O+H 2 O Aktivlangan Cu  CH 3 COOC 2 H 5 +2H 2 ZnO  CrO 3  CH 2 =CHCH=CH 2 Aktivlangan Cu  CH 3 COCH 3 +3H 2 O+CO Na  C 4 H 9 OH+H 2 O Katalizatorlarning selektivligidan, ya‘ni ma‘lum katalizatorning ma‘lum reaktsiyani yoki ma‘lum reaktsiya yo‘nalishini tezlatishdan sanoatda keng ravishda foydalaniladi. Katalizatorning bu xossasi kerakli kerakli reaktsiya yo‘nalishinigina tezlatish va zararli yonaki reaktsiyalarning borishiga yo‘l qo‘ymaslik imkonini beradi. Katalizatorlar reaktsiyaning muvozanatiga ta‘sir qilmaydi. Katalizatorlar nazariy yo‘l bilan hisoblab topilganidan ko‘p mahsulot olishga yordam bermaydi, ya‘ni muvozanat konstantasining qiymatini o‘zgartirmaydi. Katalizatorlar nazariy jihatdan chiqishi kerak bo‘lgan mahsulot miqdorini qisqa vaqt ichida olishga imkon beradi, xolos. Masalan, H 2 +J 2 2HJ reaktsiyaning muvozanati katalizatorsiz va turli katalizator ishtirokida mukammal tekshirilgan. 350 0 С da HJ ning dissotsilanish darajasi katalizatorsiz 0,186 ga, katalizatori ishtirokida etganda esa 0,19 ga teng. Suyuqliklarda boradigan reaktsiyalarda, ba‘zan katalizator ta‘sirida muvozanat kontantasining qiymati sirtdan qaraganda o‘zgargandek bo‘ladi. Masalan: CH 3 COOH+C 2 H 5 OH CH 3 COOC 2 H 5 +H 2 O Bu reaktsiyaning muvozanat konstantasi К=4 , HCl katalizatori ishtirokida esa muvozanat konstantasining qiymati 9 gacha yetishi mumkin. Bu hodisa HCl ning suv bilan birikib, HCl  2H 2 О hosil qilishi, demak, reaktsiyaga kirishuvchi moddalar kontsentratsiyasining o‘zgarishi natijasida yuz beradi. Shunday qilib, bu hol asosiy nazariyaga zid kelmaydi. Ma‘lum katalizator ta‘sirida qaytar (to‘g‘ri va teskari) reaktsiyaning tezlanishi. Katalizatorning reaktsiya muvozanatini siljitmasligidan, ular to‘g‘ri va teskari reaktsiyalarning tezligini bir xilda oshiradi degan xulosa chiqadi. Masalan: CO+2H 2 CH 3 OH 6

Bu reaktsiya bosim ostida turli katalizatorlar (raprprprtpro va boshqalar) ishtirokida boradi. Ular yuqori bosimda reaktsiyani chapdan o‘ngga, past bosimda esa o‘ngdan chapga tomon tezlatadi. Yana bir misol keltiraylik. C 6 H 6 +3H 2 C 6 H 12 reaktsiya Pt, Pd, Ni katalizator ishtirokida tezlashadi. 200-400 0 С da benzol faqat tsiklogeksanga, 200-300 0 С da esa tsiklogeksan deyarli to‘la parchalanib, benzol va vodorodga aylanadi. Oraliq temperaturalarda esa bu moddalarning hammasi mavjud bo‘ladi. Katalizatorlar reaktsiyaning aktivlanishi energiyasini kamaytiradi. Reaktsiyaning tezligi aktivlanish energiyasiga teskari proportsional ekanligi ko‘rib o‘tilgan edi. Qanday bo‘lmasin biror reaktsiya katalizatorsiz sezilarli tezlik bilan bormasa, bu hol reaktsiyaning aktivlanish energiyasi, hatto katta energiya zapasiga ega bo‘lgan molekulalarning energiyasidan ham yuqori ekanini ko‘rsatadi. Katalizatorlar reaktsiyaning aktivlanish energiyasini ma‘lum sharoitda molekulalar yenga oladigan darajagacha kamaytiradi. Natijada reaktsiyaning tezligini oshirishiga asosiy sabab, katalizator ishtirokida reaktsiyaning aktivlanish energiyasini turli darajagacha kamaytiradi. 66-jadvalda turli moddalarni gidrogenlash reaktsiyalari aktivlanish energiyasining turli katalizatorlar ishtirokida qanday kamayishi ko‘rsatilgan. Katalizatorlar ishtirokida gidrogenlash reaktsiyasi aktivlanish energiyasining kamayishi (N.D.Zelinskiy va A.A.Balandin ma‘lumoti) Jadval Modda Aktivlanish energiyasi (kal) Pt / аsbest Pt / ko‘mir Pd Ni Geksagidrobenzol Dekagidronaftalin Piperidin 18040 18990 19330 18040 18890 - 15300 - 16250 9710 9990 - Aktivlanish energiyasining kamayishi ikki xil yo‘l bilan – yo aktivlanish energiyasining bevosita kamayishi, yoki aktivlanish energiyasining bo‘linishi bilan 7

borishi mumkin. Ikkinchi holda reaktsiya aktivlanish energiyasi kam bo‘lgan bir qancha oraliq reaktsiyalar bilan boradi. Masalan, A+ B  А B reaktsiyaning borishi uchun E 1 aktivlanish energiyasini yengish kerak bo‘lsin. K katalizator ishtirokida reaktsiya quyidagi bosqichlar bilan borishi mumkin: а) А+К  АК b ) АК+Б  АБ+К Е 2 , Е 3 – а va b reaktsiyalarning aktivlanish energiyasi bo‘lib , Е 2  Е 1 va Е 3  Е 1 . Katalizatorlar ishtirokida aktivlanish energiyasining kamayishiga keyingi paragraflarda to‘laroq to‘xtalib o‘tamiz. Katalizning klassifikatsiyasi . Kataliz reaktsiya borgan sohaga va reaktsiya mexanizmiga qarab, ikki xil klassifikatsiyalanadi. Kataliz reaktsiya borgan sohaga qarab, gomogen va geterogen (kontak) katalizlarga bo‘linadi. Gomogen katalizda reagentlar va ktalizator bir sohada, bir xil agreget holatda bo‘ladi. Masalan, efirlarning ishqorlanish reaktsiyasida reagent efir, suv va katalizator suyuqlik, nitroza usuli bilan HNO 3 olishda esa reagent ham, katalizator ham gaz bo‘ladi. Geterogen katalizda reagentlar va katalizator turli sohada, turli agregat holatda bo‘ladi. Masalan, ammiakning sintez reaktsiyasi (3H 2 +N 2 2NH 3 ) da reagentlar gaz holatda, katalizator (Fe, Pt) esa qattiq holatda bo‘ladi. Amalda eng ko‘p tarqalgan kataliz geterogen katalizdir. Kataliz reaktsiyaning mexanizmga qarab, kislota-asos katalizi bilan oksidlanish-qaytarilish katalizga bo‘linadi. Ko‘pchilik gomogen katalizlar kislota-asos kataliz mexanizmi bilan boradi. KATALIZATORNING AKTIVLIGINI O‘LCHASH Katalitik reaktsiyaning borish sharoitiga va katalizatorning holatiga qarab, katalizatorlarning aktivligi bir necha xil ifodalanadi. Tajribada ko‘proq qo‘llaniladigan ifodalar bilan tanishtirib o‘tamiz. Uzluksiz boruvchi geterogen kataliz protsesslari, ma‘lum miqdorda olingan katalizator orqali, reagentlar bug‘, gaz yoki suyuqlik holida ma‘lum tezlik bilan o‘tkaziladi. Katalizatorning miqdori va reagentlarning o‘tish tezligiga qarab, reagentlarning katalizator bilan kontakt vaqti (katalizator ustidan o‘tish vaqti) turlicha 8

bo‘ladi. Kontakt vaqti protsessning borish xarakteriga katta ta‘sir qiladi. Jumladan, ma‘lum katalizator va reagentlar uchun ma‘lum sharoitda vaqt birligida olinadigan mahsulot, mahsulotning miqdoriy nisbati, reaktsiyaning yo‘nalishi kontakt vaqtiga bog‘liq. Reagentlarning katalizator ustidan o‘tish tezligi hajm tezligi bilan o‘lchanadi. Katalizator orqali bir soatda o‘tgan va normal sharoitga (0 0 С va 760 мм Hg ustuniga) keltirilgan reagent (gaz yoki bug‘) hajmi (Vp) ning katalizator hajmi (Vk) ga nisbatan hajm tezligi deb ataladi va qisqacha h.t. bilan belgilanadi.k p V V тх . . Ko‘pincha, katalizatorlar donachalar yoki kukun holida bo‘ladi. Shuning uchun katalizatorning haqiqiy hajmini aniqlashda shu donachalar orasidagi bo‘shliqni hisobga olish kerak bo‘ladi. Odatda, katalizator donachalarining katta – kichikligidan qat‘i nazar, bu bo‘shliq katalizator ishg‘ol qilgan hajmning 33,5 protsentini tashkil etadi. S h artli ravishda, baravar hajmdagi katalizator bilan reagentning bir – biriga tegib turgan vaqti kontakt vaqti deb ataladi va qisqacha k.v. bilan belgilanadi. Demak, kontakt vaqti hajm tezligining aksidir: сек т х в к    3600 h.t. va k.v. faktorlari reaktsiyaning tezligi, yo‘nalishi va unumini belgilaydi. Shuning uchun reaktsiya unumi hajm – vaqt unumi (h.v.u) deyiladi. Reaktsiya unumi esa katalizatorning aktivligini ifodalaydi. Agar katalitik reaktsiya murakkablashmadan borsa, ya‘ni yonaki reaktsiyalar bo‘lmasa, tezlik konstantasi katalizatorning miqdoriga proportsional bo‘lsa, katalizator ishtirokida monomolekulyar holida ajraladi. 1l da 0,0055 g platina bo‘lganda, tezlik konstantasi 0,0435 ga teng bo‘ladi. Demak, bu holda platinaning katalizatorlik aktivligi: 9,7 0055,0 0435,0   A dir. Sanoatda turli protsesslarda va reaktsiyaning borishi kinetikaning oddiy tenglamalariga bo‘ysunmaganda katalizatorning aktivligi vaqt birligida hosil bo‘lgan maqsulot miqdori bilan ifodalanishi mumkin. Bu miqdor katalizatorning og‘irlik birligiga nisbatan hisoblansa, solishtirma og‘irlik aktivligi deyiladi. Masalan, 5g 9

platina vositasi bilan SO 2 va SO 3 ga oksidlab, 1 sutkada 1t oleum olish mumkin. Demak, platinaning aktivligi: Katalizator 139 602451000000    A bo‘ladi. Agar vaqt o‘tishi bilan reaktsiya tezligi o‘zgarsa, katalizator aktivligi reaktsiyaning ma‘lum bosqichida (masalan, boshlanishida) o‘lchanadi. Agar katalizator ma‘lum shaklda (sim yoki plastinka shaklida) bo‘lib, yuzasi ma‘lum bo‘lsa, vaqt birligida hosil bo‘lgan mahsulot miqdorini katalizatorning yuza birligiga nisbatan hisoblash mumkin. Katalizator aktivligining bu ifodasi solishtirma yuza aktivligi deyiladi. Lekin, ko‘pincha (masaln, katalizator kukun holida bo‘lganda) katalizatorning haqiqiy yuzasini (g‘ovaklarni hisobga olib) emas, hatto ko‘rinma yuzasini ham o‘lchash qiyin bo‘ladi. Shuning uchun aktivlikning bu ifodasidan kam foydalaniladi. Ba‘zan, vaqt birligida hosil bo‘lgan mahsulot katalizatorning amalda ma‘lum hajm birligiga nisbatan hisoblanadi. Bu aktivlik ifodasi qisqartirilgan holda O BB deb yurgiziladi. Katalizator aktivligiga turli faktorlarning ta‘siri Temperaturaning ta‘siri. Katalitik reaktsiyaning unumiga nisbatan Vant – Goffning izoxora – izobara tenglasmasi, buu tenglamadan chiqadigan xulosalar va tezlikning temperatura koeffitsientiga oid Vant – Goff qoidasi o‘z kuchini saqlab qoladi. Lekin temperatura katalizatorning aktivligiga ta‘sir qiladi. Har bir katalizator tarkibi va tayyorlanish sharoitiga qarab, ma‘lum reaktsiya uchun ma‘lum temperatura chegarasida eng katta aktivlikka ega bo‘ladi. Odatda, katalizator qanchalik aktiv bo‘lsa, uning past temperaturaning katalizator aktiuvligiga ta‘siri keskinroq seziladi. Temperaturaning katalizator normal ishlaydigan ish temperaturasidan oshishi uning aktivligini kamaytiradi va hatto, uni butunlay passiv qilib qo‘yadi. Shuning uchun katalitik reaktsiyalarda temperaturaning o‘zgarib turishi va ayniqsa, haddan tashqari oshib ketishi katalizator uchun xavflidir. Shunga ko‘ra, reaktsiya natijasida, ayniqsa ekzotermik reaktsiyalarda chiqayotgan issiqlikni reaktsiya muhitidan chetlatish kerak bo‘ladi. 10

Ko‘pincha, katalizator ma‘lum temperaturadan pastda uncha aktivlik ko‘rsatmaydi. Masalan, ko‘k tusli volfram oksidi 210 0 С dan pastda etil spirtdan etilen hosil bo‘lish protsessini uncha tezlatmaydi. Ba‘zan, temperatura minimum ish temperaturasidan oshgan sari katalizatorning aktivligi uzluksiz oshavnrmaydi, balki ma‘lum temperaturadan so‘ng aktivligi o‘zgarmas bo‘lib qoladi. Bu hol gidrogenlash reaktsiyalarida ko‘p uchraydi. Katalizatorlarning aktivligi namoyon bo‘ladigan minimum temperatura katalizatorlarning qanday tayyorlanganligiga va reaktsiyaning mexanizmiga bog‘liqdir. Bosimning ta‘siri. Bosimning o‘zgarishi bilan katalitik reaktsiyalarning unumi, umuman, Le – Shatele printsipiga bo‘ysunadi. Lekin, geterogen katalitik reaktsiyalarda protsessning birinchi bosqichi, adsorbilanish bo‘lgani uchun (oldingi bobda ko‘rib o‘tilganidek, adsorbilanishga bosim ta‘sir qilgani sababli), bosim o‘zgarishi bilan reaktsiyaning tezligi, binobarin, katalizatorning aktivligi ham o‘ziga xos ravishda o‘zgaradi. Geterogen katalitik reaktsiyalarda effektiv kontsentratsiya gaz muhitidagi gazlarning partsial bosimga emas, balki ularning katalizatorga adsorbilangan kontsentratsiyasiga teng bo‘lgani va adsorbilanish to‘yguncha bu kontsentratsiya osha borgani sababli, to‘yinish bosimigacha bosim oshishi bilan reaktsiyalarning (masalan 3H 2 +N 2 2NH 3 reaktsiyaning) tezliginigina emas, hatto molekulalar soni o‘zgarmasdan boradigan reaktsiyalarning tezligini ham o‘zgartiradi. Adsorbilanish to‘yinish bosimdan so‘ng yuzadagi kontsentratsiya o‘zgarmagani uchun, yuqori bosimda bosimning o‘zgarishi reaktsiya tezligini o‘zgartirmaydi. Bosim o‘zgarishi bilan reaktsiya tezligi o‘zgarishining xarakteri turlicha bo‘lishi mumkin. Ba‘zan, to‘g‘ri chiziq qonuni asosida, lekin, ko‘pincha, o‘ziga xos ravishda o‘zgaradi. Ba‘zan, bosimning o‘zgarishi reaktsiyaning yo‘nalishini ham o‘zgartirishi mumkin. Vodorod bilan uglerod (II) – oksid orasida boradigan reaktsiya bunga misol bo‘la oladi. Normal bosimda reaktsiyaning asosiy mahsuli metan bo‘ladi. Reaktsiya oksid katalizator ishtirokida yuqori bosimda olib borilsa, metil spirt, juda yuqori bosimda esa yuqori molekulali spirtlar hosil bo‘ladi. 11

Katalizatorning maydalanganlik darajasi ta‘siri. Ma‘lum miqdordagi katalizator donachalarining o‘lchami kichraygan sari uning yuzasi ko‘payib boradi, natijada uning aktivligi ham oshadi.Ikkinchi tomondan, donachalar kichiklashgan sari g‘ovaklar kamaya borib, natijada yuza kichrayadi, bu esa katalizator aktivligining kamayishiga sabab bo‘ladi. Kolloid holidagi katalizatorlar bu jihatdan olganda optimal maydalangan bo‘ladi. Katalizatorning xizmati Nazariy jihatdan olganda katalizator ma‘lum aktivlik bilan ko‘p vaqt uzluksiz ishlashi va nihoyatda ko‘p miqdordagi reagentlarni mahsulotga aylantirishi kerak bo‘lsa-da, amalda bunday emas. Katalizatorning aktivligi ishlash jarayonida o‘zgaradi. Aktivlikning o‘zgarishi uchun ketgan vaqt katalizatorning “umri” deyiladi. Katalizator o‘z umrida uch davrni: yetilish davri, barqaror aktivlik davri va “charchash” davrini kechiradi. Har xil katalizator uchun bu davrlarning xarakteri va davom etish muddati har xil bo‘ladi. Ko‘pgina katalizatorlar reaktsiyani birdaniga tezlashtirmasdan, ma‘lum bir induktsion vaqt (etilish davri) o‘tgandan so‘ng tezlashtiradi. Bu vaqtda uning aktivligi sekin – asta osha borib, ma‘lum maksimumga yetadi, so‘ngra ma‘lum minimumgacha pasayadi. Kataliz protsessining optimal sharoitiga rioya qilinsa, bu aktivlik uzoq vaqt o‘zgarmasdan qoladi. Katalizator “umri”ning bu asosiy davri (barqaror aktivlik davri) ishlash sharoitiga, reagentlarning tozaligiga qarab, uzoq vaqt (bir necha haftalar, oylar va hatto yillar) davom etishi mumkin. Bu davrdan so‘ng katalizatorning aktivligi pasayib, passivlana boshlaydi, bu protsess, odatda juda tez boradi, bu hodisa katalizatorning “charchashi” deyiladi. Yangi tayyorlangan platina katalizator ishlagan sari aktivlasha boradi. Yangi tayyorlangan platina katalizator vodorodni adsorbilamaydi yoki juda kam adsorbilaydi. Bunday katalizator ishtirokida vodorod bilan kislorod uy temperaturasida sezilarli darajada reaktsiyaga kirishmay, faqat 1300 S dagina reaktsiya sal boshlanadi. Shu yo‘sinda platina katalizator bir qancha vaqt ishlangandan so‘ng, uning aktivligi oshib, barqaror qiymatiga ega bo‘ladi. Bu vaqtda yuqori misol qilib keltirilgan reaktsiyani, hatto uy temperaturasida ham sezilarli darajada tezlashtiradi. Shu bilan birga, bu 12

vaqtda u vodorod va kislorodni yaxshi adsorbilaydi. Ammiakni oksidlash reaktsiyada ham platina katalizator aktivligining shunday o‘zgarishi kuzatilgan. Katalizator aktivligining ishlash sharoitida bunday o‘zgarishi, unda ishlash vaqtida ma‘lum o‘zgarishlar bo‘lishini va asosiysi katalizator fizik holatining va yuzasi tuzilishining o‘zgarishidir. Misollar keltiramiz. Bertole tuzining parchalanishini tezlatuvchi katalizator MnO 2 ning donachalari reaktsiyadan so‘ng kukun holiga keladi. Portlovchi gaz (H 2 +O 2 ) reaktsiyada uzluksiz boradigan oksidlanish – qaytarilish protsessi natijasida katalizator sifatidagi yaltiroq platina elektrodining yuzasi yumshab, qoramtir tusga kiradi. Kontakt usuli bilan sulfat kislota olishda ishlatiladigan platina katalizator ishlash vaqtida asta – sekin kul rang tusga kirib, g‘adir – budir bo‘lib qoladi. Katalizator yuzasi tuzilishining o‘zgarishiga asosiy sabab shuki, yuzada atom – molekulalar siljiydi. Adsorbilangan molekula bir joyda turmay, balki yuzada ikki yo‘nalish bo‘ylab harakat qiladi. Ximyaviy adsorbilanishda bunday molekula o‘zi bilan birlikda katalizator ishlangan vaqtda uning yuzasi tuzilishining o‘zgarishi qonuniy bir holdir. Katalizator yuzasida atom – molekulalarning haqiqatan ham siljishi elektron mikroskop yordamida tasdiqlandi. Umuman aytganda, atomlarning yuzada siljishi bug‘ va eritmadan kristallar hosil bo‘lishida yuz beradi deb faraz qilingan edi. Bu masla bilan olimlar N.N.Semenov va Ya.I.Frenkel o‘z shogirdlari bilan birlikda shug‘ullandilar. Katalizator sodir bo‘ladigan yuqorida bayon qilingan o‘zgarishlar katalizator aktivligining kamayishiga sabab bo‘ladi. Umumiy yoki mahalliy qizish natijasida katalizator dispersligining kamayishi (katalizatorning yiriklashishi) ham katalizatorni passivlashtiradi. Katalizatorning kristallari issiqlik ta‘sirida bir – biri bilan qo‘shilib, yirik kristallar hosil qiladi, natijada katalizatorlarning yuzasi va katalizator sirtining erkin energiyasi kamayadi. Temperaturani pasaytirish bilan katalizator aktivligini tiklash mumkin bo‘lmaydi, ya‘i katalizatorlarning passivlanish protsessi qaytmas bo‘ladi. Shuni ham aytish o‘tish kerakki, katalizator dispersligining kamayishiga faqat yuqori temperatura, umumiy va mahalliy qizishgina emas, katalizator atomlarning siljishi ham sabab bo‘ladi. Katalizatorlarning suyuqlanish temperaturasidan anchagina 13

past temperaturada ham katalizator zarrachalarining bir –biri bilan yopishuvi aniqlangan. Maslan, rux oksid 265,96 0 da suyuqlanadi. Rux oksid zarrachalarining 60 0 С da yopisha boshlaganligi va natijada mayda g‘ovaklarning yo‘qolganligi, 70 0 С da esa qattiq yopisha borganligi elektron mikroskopda kuzatilgan. Olib borilgan kuzatishlar aktiv markazning kinetik energiyasini ko‘paytiradigan protsesslar katalizatorlarning passivlanishga olib borishini ko‘rsatadi. Katalizator yuzasiga, aktiv markazlarga ikkilamchi protsesslar mahsuloti o‘tirib qolib desorbilanmay, parda hosil qilishi yoki reagentlarga ralashgan moddalarning aktiv markazlarni buzishi ham katalizatorning “charchashiga” sabab bo‘ladi. Katalizator aktivligini pasaytiruvchi yuqoridagi sababal a rning har biri kataliz protsessi davom etgan sari kuchayib boradi. PROMOTORLAR Ko‘pincha, katalizatorlarning aktivligi turli qo‘shimchalar ta‘sirida oshadi. Bu qo‘shimchalar aktivlovchilar deyiladi. Masalan: CO+H 2 O CO 2 +H 2 raktsiyada ishlatiladigan temir va nikel katalizatorlarning aktivligi ularga qo‘shilgan xrom ta‘sirida kuchayadi. Temir, nikel va xrom oksid aralashmasidan iborat katalizator hatto uy temperaturasida ham aktiv bo‘la oladi. Iridiyning aktivligi juda oz miqdor platina qo‘shilganda anchagina oshadi. Hozirgi zamon texnikasida katalizatorlarning aktivligini ana shu tarzda oshirish usuli keng ravishda qo‘llaniladi. Ma‘lum reaktsiya uchun katalizator bo‘lmay, shu reaktsiyaning katalizatorlari aktivligini oshiruvchi qo‘shimchalar promotorlar deb, promotorlar qo‘shish esa promotorlash deb ataladi. Masalan, tseriy va toriy moddalari gidrogenlovchi katalizator emas, lekin ularning har biri nikelga 5 protsentdan qo‘shilganda CO 2 CH 4 ga aylantirish protsessida katalizator aktivligini 10 marta oshiradi. Nikelga Al 2 O 3 dan 14,5 protsent qo‘shib tayyorlangan katalizator CO ning Cr, Mo, V, W metallarida ham xuddi shunday xossalar bor. Aktivlovchi qo‘shimchalar, yuqorida aytib o‘tilganidek, o‘z holicha ma‘lum reaktsiya uchun katalizator bo‘lmasligi mumkin. Shu bilan birga, ular o‘z holicha asosiy (aktivlanuvchi) katalizator singari katalizator bo‘lishi ham mumkin. Sanoatda, 14

ko‘pincha, yakka katalizatorlar emas, balki katalizatorlarning ma‘lum nisbatlarda olingan aralashmasi ishlatiladi. Bunday aralashmadan tayyorlangan katalizator aralashma katalizator deyiladi. Aralashma katalizatorlarning aktivligi uni tashkil qilgan katalizatorlar aktivliklarining yig‘indisidan ortiq bo‘ladi. Masalan, vodorodni natriy xlorat bilan oksidlashda osmiy oksid va palladiy o‘z holicha katalizator bo‘la oladi. Bu ikki katalizator birga qo‘shilib, aralashma katalizator hosil qiladi. Agar malum og‘irlikdagi osmiy oksidning aktivligi bir deb qabul qilinsa, shu og‘irlikdagi palladiyning aktivligi 3 ga, bulardan hosil bo‘lgan aralashma katalizatorlarning aktivligi esa 15 ga teng bo‘ladi. Shuni ham uqtirib o‘tish kerakki, qo‘shimcha ta‘siri bilan aktivlangan katalizatorlarni promotorlangan katalizator bilan aralashma katalizatorga bo‘lish juda ham to‘g‘ri emas. Bular orasidagi farqni bilish juda qiyin va katalizatorning bulardan qaysi biri ekanini aniqlash doimo mumkin bo‘lavermaydi. Aktivlikning oshishi faqat qo‘shimchaning xarakterigagina emas, uning miqdoriga ham bog‘liq.. Ko‘pincha, asosiy katalizatorning aktivlanishi uchun qo‘shimchaning kontsentratsiyasi (miqdori) ma‘lum minimumdan kam bo‘lmasligi kerak. Masalan, H 2 O 2 ning parchalanishida Fe 2 O 3 katalizatorning aktivligi Al 2 O 3 kamida 2% qo‘shilgandagina eng ko‘p oshadi. Fenolning Ni katalizator ishtirokida tsiklogeksanga gidrogenlanishi Na 2 CO 3 dan 20 protsent qo‘shilgandagina tezlashadi. Agar Na 2 CO 3 ning miqdori bundan ko‘p bo‘lsa, aksincha, Ni katalizatorning aktivligi kamayadi. Ortiqcha olingan qo‘shimchaning katalizatorning aktivligini kamaytirishi quyida misolda aniq ko‘rinadi. Aromatik aldegidlarni platina katalizator ishtirokida spirt va uglevodorodlargacha gidrogenlashda Fe 2 O 3 dan 0,00001 g/mol miqdorida bundan oshsa, reaktsiyaning tezligi ancha kamayadi. Lekin minimum miqdori qoidasiga doimo rioya qilinavermaydi. Aktivlanish hodisasida turli holar kuzatiladi. Qo‘shimcha miqdorining oshishi bilan aktivlik egrisi minimum va maksismumdan o‘tishi bir tekis ko‘tarilishi, bir tekis pasayishi va hokazo hodisalar kuzatilishi mumkin. Hozircha aktivlanishning sabablari aniqlanmagan va uning mukammal nazariyasi yaratilgan emas. Bu to‘g‘rida turli fikrlar va farazlar bor. Quyida bu farazlarning ba‘zilarini ko‘rsatib o‘tamiz. 15

Ba‘zi avtorlarning fikricha, aktivlovchilarning ta‘siri katalizator yuzasini kattalashtirish va aktiv markazalar sonini ko‘paytirishdan iborat. Bu nazariya aktivlovchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini tushuntirib bera olmaydi. Aktivlovchilar faqat katalizator aktivligini oshiribgina qolmasdan, uni passivlanishdan saqlaydi. Buning sababi shundaki, ular katalizator kristallarining o‘sishiga, umuman, katalizator yuzasining kamayishiga olib keladigan va uning aktivligini pasaytiradigan protsesslarga yo‘l qo‘ymaydi. Aktivlovchilar reagent va katalizator bilan ximiyaviy reaktsiyaga kirishib, ular bilan aktiv komplekslar va aralash kristallar hosil qiladi. Masalan, rentgenoskopik tekshirishlarning ko‘rsatishicha, Al 2 O 3 ning aktivlanish ta‘siri, katalizator bilan FeO  Al 2 O 3 ; NiO  Al 2 O 3 ; CoO  Al 2 O 3; ZnO  Al 2 O 3 singari umuman, MeAlO 4 tipidagi birikmalar hosil qilishdan iborat. Ba‘zan aktivlovchilar desorbilanishni tezlatadi va shu bilan katalizator aktivligini oshiradi. Ba‘zi olimlar aktivlovchilar katalizatorlarning adsorbilash xossasi o‘zgarganligini kuzatganlar. Masalan, palladiy bilan aktivlangan mis CO ni H 2 dan ko‘ra bir necha marta yaxshi adsorbilaydi. Bunday kuzatishlar aktivlanishda katalizatorlarning aktiv yuzasi (aktiv markazlar) ko‘payishi va aktiv markazalarning tabiati o‘zgarishini ko‘rsatadi. S.Z.Roginskiy fikricha, aktivlovchilar ta‘sirida yuzada ximyaviy va ko‘p jinslilik hosil bo‘ladi va natijada, aktiv markazalarning soni ko‘payadi. Har qanday katalizator ham hech qachon sof bo‘lmaydi, uning yuzasida ma‘lum miqdor modda (masalan gazlar) hamma vaqt adsorbilangan bo‘ladi va bu modda aktivlovchi rolni o‘ynaydi. Agar katalizator nasos bilan yaxshi tozalansa va uning yuzasidan adsorbilangan gazlar chiqarib tashlansa, uning aktivligi yo‘qoladi. Aktivlanish protsessi murakkab bo‘lib, uning hamma sababalrini oddiy usulda aniqlab bo‘lmaydi. Aktivlovchilar ko‘p tomonlama ta‘sir qilsa kerak degan fikrlar bor. YOYUVCHILAR Ko‘pincha katalizator g‘ovak moddalar yuzasiga surtilgan holda ishlatiladi. Bunday g‘ovak moddalar yoyuvchilar yoki treger deb ataladi. Katalizatorlardan bunday tarzda (tejamlilik Pt, Pd, Ir, Os, Au singari qimmatbaho katalizatorlar ishlatishda ayniqsa muhimdir); 2) katalizator bir joyda to‘planib turmay, yoyilgan, 16

ya‘ni maydalangan holda bo‘ladi, natijada yuzasi kattalashadi; 3) ishlash vaqtida o‘tirib qolmaydi; 4) katalizatorning mexanik mustahkamligi oshadi va yopishqoqligi kamayadi. Katalizator yoyuvchida bo‘lganda ham uning suyuqlanish temperaturasdan pastda atomlarning siljishi natijasida yopishqoq bo‘lib qolishi mumkin. Bu hodisaga yoyuvchi tabiatning ham ta‘siri bo‘ladi; 5) yoyilgan katalizator zaharlanishga kamroq beriladigan bo‘ladi. Yoyuvchilar ma‘lum reaktsiya uchun inert yoki o‘z holicha katalizator bo‘lishi mumkin. Yoyuvchi sifatida, ko‘pincha, tuproq, asbest, qizilgur, ko‘mir, metallar, metall oksidlari singari g‘ovak moddalardan foydalaniladi. Ma‘lum reaktsiya va katalizator uchun yoyuvchi tanlashda yoyuvchining tabiatini va saylash xossasini e‘tiborga olish kerak. Bundan bir qancha vaqt yoyuvchi katalizatorni faqat yoyadi deb faraz qilinar edi. So‘nggi vaqtda I. E . Adurov ishlari natijasida yoyuvchining katalizatorga fizik – ximyaviy ta‘sir qilishi va buning natijasida katalizatorning aktivligi oshishi tasdiqlandi. I.E. Adadurov fikricha, yoyuvchi ta‘sirida katalizator aktivligi oshuvchining sababi shundaki, yoyuvchi katalizatorning atom va molekulalarini deformatsiyalaydi, ularni qutiblashtiradi va tashqi maydon potentsialini o‘zgartiradi. I. E .Adadurovning xulosalari ma‘lum reaktsiya va katalizator uchun nazariy yo‘l bilan hisoblab, yoyuvchi tanlashga imkon beradi. Kerakli yoyuvchi tanlab, reaktsiyaning yo‘nalishini ham o‘zgartirish mumkin. Masalan, mis etil spirti vodorodsizlantirilib (degidrogenlab), atsetaldegidga aylantiradi. Xuddi shu mis ko‘mirga yoyilganda spirtni etilen va suvga parchalaydi. Demak, katalizator yoyilganda uning ximyaviy tabiati ham o‘zgarishi mumkin ekan. KATALIZATOR ZAHARLARI Ba‘zi moddalar katalizatorlarning aktivligini kamaytiradi yoki butunlay yo‘qotadi. Bunday moddalar katalizator zahari yoki kontakt zahari , ba‘zan esa antikatalizator deb ataladi. Tipik zaharlarga B,O 2 As, PH 3 , AsH 3 , As 2 O 3 , P 2 O 5 , HgCl 2 , HgBr 2 lar misol bo‘la oladi. 17

Katalizatorning zaharalanishi 4 xil bo‘lishi mumkin: 1) qaytar zaharlanish, 2) qaytmas zaharlanish, 3) kummulativ zaharlanish, 4) qulay zaharlanish. Qaytar zaharlanishda, zaharlanib aktivligini yo‘qotgan katalizatorni turli usullar bilan yana aktiv holga keltirish mumkin. Bu usullardan biri katalizator yuzasidan zaharni gaz yoki suyuqlik oqimi yordamida desorbilantirib yo‘qotishdir. Lekin zahar katalizator yuzasiga qattiq yopishganligidan, bu usul hamma vaqt ham yaxshi natijalar beravermaydi. Ikkinchi usul – zahar reagent bilan ximyaviy reaktsiyaga kiritilib, zaharmas, yomon adsorbilanuvchi moddaga aylantirishi mumkin. Masalan, H 2 O 2 ni Pt katalizator ishtirokida parchalash reaktsiyasida CO zahardir. Bu zahar ishtirokida reaktsiya oldin tez susayib, so‘ngra sekin – asta o‘z – o‘zidan yana tezlasha boshlaydi. Buning sababi H 2 O 2 ning parchalanishidan hosil bo‘lgan kislorodning СО ни SO2 ga oksidlashi bo‘lsa kerak deb faraz qilinadi. СО 2 esa yomon absorbilanadi; СО 2 katalizator uchun zahar emas. СН 4 ga aylantirish yo‘li bilan ham (СН 4 zahar emas) СО ni yo‘qotish mumkin. Qaytmas zaharlanishda zahar katalizatorning aktivligini “o‘ldiradi”. Zaharlangan katalizatorning aktivligini tiklab bo‘lmaydi. Masalan H 2 S, PH 3 gazlarni qaytmas zaharlaydi. Ba‘zan, reagentdagi oz miqdor zahar ta‘sirida katalizator progressiv ravishda passivlanadi. Bu xil zaharlanish kummulativ yoki yig‘ilib boradigan zaharlanish deyiladi. Masalan, H 2 O 2 ni Pt katalizator ishtirokida parchalashda katalizatorni yod shunday zaharlaydi. Vaqt o‘tishi bilan reaktsiya tezligi kamaya boradi. Ba‘zan, katalizatorning aktivligini kamaytiruvchi qo‘shimchalar katalizatorlar aktivligini kamaytirish bilan birga, uning tabiatini va ba‘zi fukntsiyalarini o‘zgartiradi. Natijada, ko‘p bosqich bilan boradigan protsess biror oralik bosqichda to‘xtab qoladi. Katalizatorning bu zaharlanishi qulay zaharlanish deyiladi. Masalan, benzol eritmasida benzol xlorid platina katalizator ishtirokida gidrogenlanganda toluol hosil bo‘ladi. Lekin bu reaktsiya bir qancha bosqich bilan boradi: Agar toza benzol o‘rniga iflosroq yoki xinolin aralashmagan benzol ishlatilsa, katalizatorning aktivligi kamayadi va protsess aldegid hosil bo‘lish bosqichida to‘xtab qoladi. 18

Kontakt zaharlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, juda oz miqdorda bo‘lganlarga ham, katalizator aktivligini kamaytirib yubora olish va hatto butunlay yo‘q qilishdan iborat. Masalan Ni katalizatorning aktivligi 0,000005 g HCN ta‘sirida ikki baravar kamayadi, 0,00003 g HCN ta‘sirida esa, katalizator tamomila passivlashadi. Mis katalizator ishtirokida metil spirtini gidrogenlashda CS 2 , CHCl 3 , Br - 2 , HgJ 2 lar zahardir. Bu reaktsiyada 1 g – atom katalizatorning aktivligini tamomila yo‘qotish uchun quyidagicha miqdordagi ( g – atom hisobida) zahar kifoya qiladi: CS 2 – 0,00069; CHCl 3 – 0,0069;Br 2 – 0,016; HgJ 2 – 0,00022. Zaharlarda ham katalizatorlardagi singari saylash xususiyati bor. Ma‘lum zahar ma‘lum katalizator uchun ma‘lum reaktsiyadagina zahar bo‘la olishi mumkin. Bir reaktsiyada katalizatorning aktivligini kamaytiruvchi zahar boshqa bir reaktsiyada shu katalizator uchun zahar bo‘lmasligi mumkin. Masalan, yod va sulema moddalari H 2 O 2 ning Pt katalizator uchun xrom xloridning suvdagi eritmasidan vodorot ajratib chiqarishda zahar emas. СО gazi esa Pt katalizator uchun yuqoridagi ikkala holda ham zahardir. Temir gruppasi katalizatorlari uchun gidrogenlash reaktsiyasida vismut birikmalari zahar, boshqa reaktsiyalarda esa, masalan, temir (III) – oksid katalizator ishtirokida ammiakni nitrat kislotagacha oksidlashda zahar emas, balki promotordir. Temperatura ko‘tarilish bilan zaharlarning ta‘siri pasayadi. Masalan, V 2 O 5 katalizator mishyak birikmalari ta‘siriga juda sezgir, lekin 500 0 С da As 2 O 3 ta‘siriga bardosh bera oladi. Kislorod aralashgan gazlar ammiak olishni tezlashtiradigan katalizatorlarni 400 0 С da 500 0 С dagidan ko‘ra ko‘proq ishdan chiqaradi. Umuman, yuqori temperaturada, masalan 700 – 1000 0 dan yuqori zaharlanish hodisasi kuzatilgan emas. Zaharlarning ta‘siri katalizatorning yuzasini yupqa parda bilan qoplab, reagentning adsorbilanishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat deyilgan edi. Haqiqatan ham bu narsa ko‘p hollarda tasdiqlangan. Masalan, yog‘ pardasi platina katalizatorni passiv qilib qo‘yadi. Qilingan hisoblar shuni ko‘rsatadiki, katalizatorning aktivligini tamomila yo‘q qiluvchi zaharlarning miqdori, ba‘zan yuzada monomolekulyar qavat hosil qilishga ham yetmaydi. Zaharlanishning asosiy sababi zaharning katalizator aktiv markazalariga mustahkam adsorbilanib, ularni qoplab qo‘yishi va katalizator bilan ximyaviy birikmalar hosil qilishdir. Shunday ekan, zahar bilan katalizator orasida katta 19

ximyaviy moyillik bor va shuning uchun, zahar katalizatorning aktiv markazlariga juda mahkam adsorbilanadi, qiyin desorbilanadi. Natijada reagentlar molekulasining zaharni siqib chiqarib aktiv markazlarga o‘tirish qiyinlashadi. Masalan, zahar СО ning ko‘pchilik metall katalizatorlarga juda mustahkam adsorbilanishi aniqlangan. G‘ovak platinaga adsorbilangan 5 см 3 СО dan 250 0 С da nasos yordamida atigi 0,3 см 3 ini bo‘latib chiqarish mumkin bo‘lgan. O ‘ Oltingurgut birikmalari bilan Ni katalizatorning zaharlanishi NiS birikmasi hosil bo‘lishi natijasidir. Ni ning S ga moyilligi shu qadar kuchliki, nikel katalizator oltingurgutni istalgan birikmasidan ajratib chiqarib, o‘ziga biriktirib oladi. Katalizator yoyuvchida bo‘lsa, zahar saylash xossasiga ega bo‘lgani uchun uning yoyuvchiga moyilligi yoki katalizatorga moyilligi kuchliroq bo‘ladi. Agar zaharning yoyuvchi bilan katalizatorga moyilliklari teng bo‘lsa, yoki yoyuvchiga moyilligi kuchliroq bo‘lsa, uning katalizatorga ta‘siri kam bo‘ladi. Hozir sanoatda katalizatorni zaharlanishdan saqlash maqsadida, reagentlarni katalizatordan o‘tkazish oldidan, ular zaharlardan tozalanadi. Buning uchun reagentlar zaharlarni ushlab qoladi maxsus katalizatorlardan o‘tkaziladi. Bunday katalizatorlar qo‘shimcha katalizator yoki forkontakt deb ataladi. Odatda, forkontaktlar ishqor yoki aktivlovchi moddalar qo‘shilgan temir rudasidan iborat bo‘ladi. Katalizatorlarning zaharlanishga moyilligi ularning tayyorlanish usuliga ham anchagina bog‘liq. Masalan, nikel gidroksidni 450 0 С da qaytarish yo‘li bilan olingan Ni katalizator juda oson zaharlanadi, 310 0 С da qaytarish yo‘li bilan olingan Ni katalizator esa qiyinroq zaharlanadi. 310 0 С da qaytarilgan va yoyuvchidagi Ni katalizatorning zaharlanashi ancha qiyin. Turli usullar bilan tayyorlangan katalizatorning zaharlanishga turlicha bardosh berish sababi uning yuzasi tuzilishining turlicha bo‘lishidir. Hozir zaharlanishga bardosh beradigan katalizator tayyorlashga alohida ahamiyat beriladi. MANFIY KATALIZ Ba‘zi moddalar reaktsiyaning tezligini kamaytiradi. Bunday moddalar manfiy katalizator deyiladi. So‘nggi vaqtlarda ba‘zi reaktsiyalarni (masalan, yonish protsesslarini) sekinlatish, ba‘zi moddalarning parchalanishini susaytirish , ularning barqarorligini saqlash ishlari muhim ahamiyatga ega bo‘lib qoldi. Shu munosabat bilan 20

manfiy katalizning roli oshmoqda. Lekin manfiy kataliz juda kam uchraydi va oz tekshirilgan. Manfiy katalizga ba‘zi moddalarning (masalan, Na 2 SO 3 ning) oksidlanishini sekinlatish misol bo‘la oladi. Mannit SnCl 4 bu reaktsiyaning tezligini kamaytiradi. KATALIZ NAZARIYASI Kataliz hodisasining keng tarqalganligi, uning katta amaliy ahamiyatga egaligi va sirtdan qaraganda tushunish qiyin bo‘lgan hodisalarning yuz berishi oqibatida, kataliz hodisasining nazariyasini o‘rganish zarurati tug‘ildi. So‘nggi vaqtlarda, ayniqsa, rus olimlari tomonidan kataliz nazariyasini yaratishga qattiq kirishildi. Hozircha katalizni to‘la – to‘kis tushuntirib beradigan yagona nazariya yo‘q, lekin katalizning turli tomonlarini ayrim – ayrim tushuntirib beruvchi nazariyalar bor. Ammo bu nazariyalar ham hali mukammal emas. Ularni yaxlit nazariya qilib birlashtirish yo‘lida intilishlar bo‘lsa ham, lekin bu sohadagi ishlar hali yaxshi avj olgan emas. Kataliz nazariyasi tarixiy nuqtai nazardan ikki gruppaga: ximiyaviy nazariya (oraliq birikmalar nazariyasi) bilan fizik nazariyaga bo‘linadi. Oraliq birikmalar nazariyasi. Bu nazariyaga ko‘ra kataliz protsessida katalizator reagentlar bilan ximyaviy reaktsiyaga kirishib, beqaror oralik birikmalar hosil qiladi. Bunday oralik birikmalar ajratib olingan va ularning xossalari o‘rganilgan. Oralik birikmalar hosil bo‘lishi bilan boradigan kataliz protsessi birin – ketin boradigan bir necha bosqichdan iborat bo‘ladi. Har qaysi bosqichning aktivlanish energiyasi barcha bosqichlarning aktivlanish energiyalari yig‘indisidan kam bo‘ladi. Bu kichik energiya g‘ovlarini yengish oson bo‘lganligidan ularni yengadigan molekulalarning soni ko‘p bo‘ladi, natijada reaktsiya tezlashadi. Metall katalizlar ishtirokida ammiakni parchalash uchun quyida mexanizm taklif qilingan: NM 3 + M  3H + MN MN  M + N NH 3 + M  3H + MN ……………………… 21

Haqiqatan ham bu reaktsiyada metall nitrid (MN) oralik birikmasi hosil bo‘lishi tajribalar natijasida tasdiqlangan. Maydalangan Cu, Pb, Co, Ni, Ag metallari H 2 +O 2 aralashmaning suvga aylanish reaktsiyasida katalizator bo‘ladi. Lekin bu metalllarda katalizatorlik xossasi faqat ularning oksidlari vodorod bilan qaytarilishi mumkin bo‘lgan temperaturadan yuqori temperaturadagina namoyon bo‘ladi. Bu kuzatishdan, H 2 +O 2 aralashmaning metall katalizatorlar ishtirokida suv hosil qilish reaktsiyasi, birin – ketin boradigan oksidlanish – qaytarilish reaktsiyalaridan iborat bo‘ladi degan xulosa chiqarilgan: M + O  MO MO + H 2+  M + H 2 O M + O  MO ………………………. Oralik birikmalari nazariyasi gomogen katalizni yaxshi tushuntirib bersa-da, geterogen katalizda kuzatilgan turli faktlarning sababini tushuntirib berishga ojizlik qildi. Masalan, katalizator yuzasining tuzilishi ta‘sirini va zaharlanish hodisasi singari bir qancha faktlarni tushuntirib bera olmadi. Bundan tashqari, bu nazariya kataliz hodisasining ximyaviy tomonini hisobga olib, fizik tomomnini hisobga olmadi. Shubhasizki, bu to‘g‘ri emas. Ana shu kamchiliklar natijasida bu nazariyaga qiziqish ancha kamaydi. So‘nggi vaqtlarda bu nazariya katalizning fizik tomonini e‘tiborga oldi va natijada, kataliz hodisasini to‘laroq tushunishga imkoniyat beradi. Katalizning fizik nazariyasi. Bu nazariya adsorbilanish protsessiga asoslangan. Fizik nazariya geterogen katalizdagi ko‘pgina kuzatishlar va tajribadan olingan natijalarni tushuntirib bera oladi. Geterogen katalizda birinchi protsess reagentlarning katalizator yuzasiga adsorbilanishidan iborat. Faradey fikricha, reaktsiyaga kirishuvchi moddalar katalizator yuzasiga adsorbilanganda ular bir – biriga shu qadar yaqin masofada turadiki, natijada ular orasida ximyaviy moyillik vujudga kelib, reaktsiya boshlanadi. Hosil bo‘lgan modda katalizator yuzasidan uchib ketadi va uning o‘rniga reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning yangi qismlari adsorbilanadi. 22

Ba‘zi avtorlarning fikricha, reaktsiyaga kirishuvchi moddalar adsorbilanganda, ularning yuza birligidan kontsentratsiyasi ortadi va natijada, massalar ta‘siri qonuniga muvofiq, ximiviy reaktsiyaning tezligi oshadi. Bu nazariyalar to‘g‘ri bo‘lsa-da, ammo ular katalizda kuzatilgan turli hodisalar sababini tushuntirib berishda ojizlik qildi. Katalizning asosiy nazariyasini D.I. Mendeleev yaratdi. Bu nazariyaga ko‘ra, adsorbilangan molekula ma‘lum o‘zgarishlarga uchraydi. Yuzadagi aktiv markazlarning ta‘siri natijasida molekuladagi bog‘lar bo‘shashadi va g‘atto, uziladi. Buning natijasida reaktsiya uchun kam aktivlanish energiyasi kerak bo‘ladi va reaktsiya uchun kam aktivlanish energiyasi kerak bo‘ladi va reaktsiyaning borishi osonlashadi. Fanning so‘nggi taraqqiyotida D.I.Mendeleevning bu nazariyasi to‘la tasdiqlandi; uni asosan, rus olimlari mukammallashtirdilar. Adsorbilangan molekulalarning holatini qanday va qanchalik o‘zgarishiga katalizator yuzasi – uning ximyaviy tarkibi va fizik tuzilishi katta ta‘sir qiladi. Shuning uchun, katalizator yuzasining tabiatini o‘rganishga kirishildi. YUZANING KO‘P JINSLILIGI Katalizator (adsorbent) yuzasining bir xil bo‘lmasligini, adsorbilanish butun yuza bo‘ylab emas, faqat aktiv markazlarda borishini Langmyur o‘z nazariyasida ko‘rsatib o‘tgan edi. Ko‘pgina kuzatishlar bu nazariyani tasdiqladi. Bunga misollar keltirib o‘tamiz. Har qaysi yuzaning ayrim adsorbtivlarni adsorbilash sig‘imi bor, ya‘ni bir yuza har xil gazni har xil miqdorda adsorbilaydi. Masalan, ko‘mirning 1 см 2 yuzasi 0,227 ml geliyni, 1,67 ml argonni, 2,5 ml kislorodni, 9,4 ml metanni metanni adsorbilaydi va hokazo. Katalizatorni zaharlash uchun juda kam miqdor zaharning kifoya qilishi va qulay zaharlanish hodisasi katalizatorning butun yuzasi emas, balki uning juda kam qismi kataliz protsessida ishtirok etishini va shu qismdagina aktiv markazalar bo‘lishini, ularning turlicha tabiatda ekanini ko‘rsatadi. Masalan, dipropilketon, nitrobenzol va piperonol platina katalizator ishirokida bir vaqtda gidrogenlaganda CS 2 o‘z miqdoriga qarab, turli markazlarni zaharlaydi. Birinchi navbatda, katalizatorning 23

zaharlanishi natijasida dipropilketonning spirtgacha qaytarilishi to‘xtaydi, CS 2 ko‘proq qo‘shilsa, piperonolning qaytarilishi ham to‘xtaydi. Ko‘pincha, adsorbilanishdan chiqqan issiqlik, adsorbilangan gazning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Oldin ko‘p issiqlik chiqib, yuzaning ko‘p qismi gaz bilan qoplangan sari kam issiqlik chiqa boshlaydi, ya‘ni differentsial issiqlik har hil bo‘ladi. Masalan, temir katalizatorga NH 3 adsorbilanganda quyidagi natijalar olingan (birinchi qatorda NH3 adsorbilangan miqdori, ikkinchi qatorda esa bu miqdorlar adsorbilangandan chiqqan issiqlik ko‘rsatilgan): NH 3 см 2 2 4 6 8 10 12 14 Q, kkal 8 16 14 12,5 11,3 10,5 9,9 Bu olingan natijalar temirda bir necha xil aktiv markaz borligini va adsorbilanish dastlab kuchli aktiv markazlarda, so‘ngra kuchsizroq aktiv sodir bo‘lishini ko‘rsatadi. Differentsial issiqlikning miqdoriga adsorbilangan gazning tabiatini ham ta‘sir qiladi. Bu ta‘sir e‘tiborga olinganda ham, diffirentsial issiqlik har xil bo‘ladi. Aktivlangan adsorbilanishda aktivlanish energiyasining adsorbilangan gaz miqdoriga bog‘liqligi va uning adsorbilanish issiqligini yoqtirmasligi (antibatligi) ham aktiv markazlarning turlicha bo‘lishini ko‘rsatadi. Kislorod aktivlangan ko‘mirga adsorbilanganda, uning uch holda – kislorod, СО va СО 2 holida qaytib chiqishini ko‘rib o‘tgan edik. Bu esa ko‘mir yuzasida eng kamida uch xil aktiv markaz bo‘lishini ko‘rsatadi. Katalizator yuzasi tabiatini o‘rganishda S.Z.Roginskiy va uning shogirdlari yaratgan nazariyalar – katalizning statistik nazariyasi va bir jinsli bo‘lmagan yuzalarida adsorbilanish nazariyasi alohida o‘rin tutadi. Bu nazariyaga ko‘ra, aktiv markazlar bir xil emas. Nazariya avtorlari katalizator yuzasidan aktivq markazlarning bir jinsli emasligini va ularning har xil tabiatda ekanini turli usullar vositasida olib borilgan tajribalarda ko‘rsatadilar. Ular asosan uch xil usuldan foydalandilar. Birinchi usul differentsial izotop usuli bo‘lib, bu usul bir jinsli bo‘lmagan yuzadan olinadigan mahsulotning izotop tarkibi ham turlicha bo‘lishi kerak degan farazga asoslagan. Bu usulning printsipi quyidagilardan iborat. Turli tarkibdagi izotopni adsorbilab uning ximyaviy reaktsiyasi va desorbilanishi tekshiriladi. Bu usl bilan ko‘pgina gazlarning turli katalizatorlarda ximviy adsorbilanishi tekshirilib, ular 24

izotop tarkibining turlichaligi aniqlandi. Masalan, Ni katalizatorga har xil miqdordagi turli izotop tarkibidagi atsetilen gazining adsorbilanishini tekshirish besh xil reaktsiya borishini ko‘rsatadi. Adsorbilanish protsessida turli miqdorlarning ishtirok etishi mahsulotning izotop tarkibini tekshirish yo‘li bilan aniqlangan: Ikkinchi usul adsorbilangan molekulalarning turli uchastkalarda turlicha joylanishi natijasida namoyon bo‘ladigan effektga asoslangan. Uchinchi usul biror katalizatorning turli zaharlar bilan zaharlanish izotermalarini taqqoslashga asoslangan. S h unday qilib ko‘pgina kuzatishlar va o‘tkazishlar tajribalar katalizator yuzasida bir jinsli bo‘lmagan aktiv markazlar borligini, faqat shu aktiv markazlarninggina kataliz protsessida ishtirok qilishini tasdiqlaydi. AKTIV MARKAZLARNING TABIATI Aktiv markazlarning tabiati, ularning ximyaviy tarkibi va fizik holati hali yaxshi tekshirib chiqilgan emas. Bu sohada asosan uch nazariya: Teylorning energetik nazariyasi, N.I.Kobozevning aktiv ansambl nazariyasi, S.Z.Roginskiyning ximyaviy nazariyasi bor. Bor nazariyalarga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Teylorning energetik nazariyasi. Bu nazariyaga ko‘ra, katalizator yuzasidagi atomlar, katalizator ichidagi atomlardan o‘z energiyasi jihatdan farq qiladi. Shuning uchun bu nazariya energetik nazariya deb ataladi. Katalizator ichidagi atomlarni boshqa atomlar bir tekis qurshab olgan va shu sababdan, ularning valentliklari to‘yingan emas. Shu sababli ularda ortiqcha erkin energiya bo‘ladi. Yuzadagi atom yuzaning qanday joyida turishiga qarab, uning energiyasi turlicha bo‘ladi. Kristallning qirralarida joylashgan atomlarning valentliklari tekis yuzada joylashgan atomlarning valentliklaridan ko‘ra kamroq to‘yingan. Haqiqatan ham krisatll qirralarning 25

adsorbilash xossasi tekis yuzalarinikiga qaraganda kuchliroq bo‘ladi. Teylor Ni katalizator tuzilishini sxematik ravishda quyidagi ko‘rinishda ifodalaydi: Bu sxemadan yuzaning turli joylashgan atomlar valentligining turli darajada to‘yinganligi va demak, bu atomlarda turlicha energiya bo‘lishi ko‘rinib turadi. Aktiv markazlarning ortiqcha energiyaga ega bo‘lishi kerak degan fikrni Teylordan oldin D.P.Konovalov aytib o‘tgan edi. Katalitik aktiv modda farazga asoslanib, S.Z. Roginskiy o‘zining o‘tato‘yinish nazariyasini yaratdi. Bu nazariya aktiv katalizatorning qanday tayyorlanishi mumkinligini ko‘rsatib berdi. Ma‘lumki, sistema muvozanat holatda minimum energiyaga ega bo‘ladi. Muvozanat holatdan uzoqlashgan sari uning energiyasi osha boradi. Shuning uchun bu nazariyaga ko‘ra, katalizator tayyorlashda olib boriladigan reaktsiya va protsesslar muvozanat holatidan uzoqda, ya‘ni o‘tato‘yinish sharoitida olib borilishi kerak. Katalizator tayyorlashdagi barcha protsesslarning qanday qilib o‘tato‘yinish sharoitida olib borilishi kerakligi bu nazariyada aniq bayon qilingan. N.I.Kobozevning aktiv ansambl nazariyasi. N.I.Kobozev fikricha, aktiv markazlarning tabiatini kristall holat bilan bog‘lash, katalizning asosiy turlari bo‘lmish gomogen, geterogen va mikrogeterogen (kolloid va ferment) katalizlari bir nuqtai nazaridan qarab izohlashga imkon bermaydi va bu katalizning umumiy nazariyasini yaratishga to‘sqinlik qiladi. Demak, aktiv markazlarning tabiatini kristall holat bilan bog‘lash noto‘g‘ridir. Yoyuvchidagi katalizatorning miqdori, odatda uning yoyuvchini qoplash darajasi (  ) bilan ifodalanadi.  - yoyuvchiga sochilgan katalizator miqdorining yoyuvchisini monomolekulyar qatlam bilan qoplash uchun kerak bo‘lgan katalizator miqdori nisbati. Yoyuvchiga sochilgan katalizatorning solishtirma aktivligi (  ), umumiy aktivlik (A) ning qoplash darajasi (  ) ga bo‘lgan nisbatga teng   a a aA  juda kichik bo‘lganda, ya‘ni uning yoyuvchi yuzasiga juda kam miqdorda katalizator sochilgandagi qiymati katalizatorning suyultirilgan qatlami deyiladi. 26

Katalizatorning juda kuchli suyultirilgan qatlamida olib borilgan tajribalar, katalitik aktivlikning umumiy (A) va solishtirma ( a ) aktivlikning sochilgan katalizator miqdoriga ekstremal bog‘langanligini ko‘rsatadi. Katalitik aktivlikning yoyuvchidagi katalizator miqdoriga ekstremal bog‘liqlik grafigi Bu grafikda ordinatalar o‘qiga katalizatorning aktivligi, abtsissalar o‘qiga esa qoplanish darajasi qo‘yilgan. Rasmda ko‘rinadiki, katalitik aktivlik qoplanishning ma‘lum darajasida maksimum qiymatga ega bo‘ladi va bu maksimum juda kuchli suyultirishda (odatda a = 0,001-0,01 da) namoyon bo‘ladi. Bu tajribalarning ma‘lumotlariga asoslanib, N.I.Kobozev 1939 yilda o‘zining aktiv ansambl nazariyasini yaratdi. Bu nazariya kataliz tajribasida kuzatilgan ko‘pgina faktlarning sababini tushuntirib bedi, lekin bu nazariya hanuz takomillashtirmoqda. Bu nazariyaga ko‘ra, aktiv markazlar ma‘lum miqdordagi bir qancha atomlar ansamblidan iborat bo‘ladi. Ansabl bir xil atomlardan (faqat katalizatorlaridan) yoki har xil atomlardan iborat bo‘lishi mumkin. U amorf holatda, ya‘ni kristallanish oldi holatida bo‘ladi. Bunday aktiv markazlar yuzaning ma‘lum joyiga adsorbtsiya kuchi bilan bog‘langan. Amorf holatdagi ansambllarga nisbatan olganda kris tall faza yoyuvchi vazifasini o’taydi. Kristall faza, har qanday real yuza singari, mozaik tuzilishda bo’ladi. Uning yuzasi ayrim katakchalardan tuzilgan bulib, bu katakchalar siljish (migratsiya) katakchasi yoki saljish sohasi deb ataladi. Katakchalar bir-biridan geometrik va energetik g’ovlar bilan tuzilgan. Shuning uchun, ma’lum temperaturada atomlarning gruppasi ma’lum katakcha ichidagina siljib yuradi, qo’shni katakchaga esa o’ta olmaydi. 27

Bu nazariyaning matematik ifodasidan A va a ma’lum bo’lsa, aktiv markazni hosil qilgan atomlarni, ma’lum temperaturadagi siljish sohalarining o’rtacha yuzasini, bir aktiv markazning katalitik aktivligii va siljish sohalarining umumiy sonini hisoblab topish mumkin. Nazariya ning matematik ifodasiga muvofiq, katalizatordagi aktiv markaz (ma’lum p sondagi atomdan iborat ansambl uchun) а / а мах ва А/А мах ning ( ga q arab uzgarishi katalizatorning turiga, reaksiyaning xiliga, yoyuvchiga, muhitga, temperaturaga va bosh q a faktorlarga bog ’ lik b o’ lmaydi. Bir egri chiziq bu hollarning hammasini o’z ichiga oladi. O’tkazilgan tajribalar va ko’pgina katalitik protsesslar nazariyaning bu xulosasini tasdiqladi. Katalizator atomlarining va zahar molekulalarining siljish katakchalari bo’yicha taqsimlanishi, bu nazariyaga aluvofits, bir xil xarakterga ega. Bu nazariyaga ko’ra, zaharlanish vaqtida katalizatorning aktivligi eksponentsial qonun asosida o’zgarishi, ya’ni zaharning dastlabki qismi kuchliroq ta’sir qilishi kerak. Zaharlanish darajasi (zaharlangan katalizator aktivligining zaharlanmagan katalizator aktivligiga nisbati) zaharning tabiatiga, kataliz protsessining xarakteriga bog’liq bo’lmasdan, faqat katalizator -yuzasidagi siljish katakchalarining soniga bog’liq bo’lishi kerak. Siljish katakchalarining soni qanchalik k o’ p bulsa, zaharlanish shunchalik q iyin boradi. Bu xulosalar xam tajribada yaxshi tasdiqlandi. Bu nazariyaga ko’ra, katalizatorning aktivligi siljish katakchalarining kattaligiga va 1 g katalizatordagi (yoki yuza birligidagi) siljish katakchalarining soniga bogliq. Shuning uchun aktiv katalizator tayyorlash uchun siljish katak chalarining sonini k o’ paytirish kerak. Bunga esa yoyuvchidagi mozaikalarning sonini oshirish, masalan, mikrogovaklar va mikroyoriqlarni buzish yo’li bilan erishish mumkin. Metall yoyuvchilarda siljish katakchalarining yuzasi metall oksidi (umuman, govak) yoyuvchilardagi siljish katakchalariga nisbatan ancha kichik bo’ladi. Binobarin, metall yoyuvchida siljish katakchalarining soni g’ovak yoyuvchilardagiga qaraganda ko’p bo’ladi. Shunga ko’ra, bu nazariyaga muvofiq, me tall katalizator aktiv va zaharlanishga chidamli bo’ladi. 3. Roginskiyning ximiyaviy nazariyasi. Bu nazariyaga ko’ra, turli katalitik protsesslarning mexanizmi bir-biridan prinsipial farq qiladi. Shu sababli, bir-biridan prinsipial far q q iladigan aktiv markaz xillari b o’ lishi mumkin. Aktiv markazlarning tabiatini kristall yoki amorf holat bilangina bog ’ lash noto’g’ri. Moddani bug’latib, so’ngra suyuq holga keltirish usuli bilan olib borilgan tekshirishlar juda kam mikro 28

qo’shimchalar ham kata lizatorning ximiyaviy tabiatiga va aktivligiga katta ta’sir qilishni ko’rsatdi. Har qanday katalizatorda ma’lum mikdorda aralashma bo’lishi mumkin. Katalizator tayyorlash vaqtida bunday aralashmaning juda bo’lmaganda mikro qismi kirib qolishi turgan gap. Shunday qilib, bir jinsli emas yuza hosil bo’ladi. Natijada, katalizatorning turli joylarida turlicha mikrotarkib va turlicha aktivlik bo’lishi mumkin. O’z ximiyaviy tarkibi jihatidan boshqa uchastkalardan farq qilgan uchastka va zonalar yoki bu zonalar bi lan chegaralangan uchastkalargina aktiv markaz bo’ladi. Haqiqatan ham, agar katalizator mikro qo’shimchalardan tozalansa, uning aktivligi kamayadi yoki butunlay yuqoladi. YUZADAGI BIRIKMALAR Aktivlangan adsorbilanishda adsorbent yuzasida ximiyaviy birikmalar hosil bo’lishini ko’rib o’tgan edik. Aktiv langan adsorbilanish qattiq moddaning aktivligiga bog’liq. Shu sababdan aktivlangan adsorbilanishda yuzada xosil bo’lgan birikmalarni urganish bir jinsli bo’lmagan yuzani o’rganishda osonlik tug’diradi. Biz buni kislorodning kumirga adsorbilanishida ko’rib o’tdik. Aktivlangan adsorbilanish o’z mexanizmi jihatidan katalizga yaqin keladi. Uni kataliz-ning birinchi bosqichi desa bo’ladi. Shu sababdan aktivlangan adsorbilanishni tekshirish unga Qaraganda murakkabrok bo’lgan kataliz protsessini o’rganishga yordam beradi. So’nggi vaqtda olib borilgan tekshirishlar xaqiqatan ham katalizning birinchi bosqichi reagent bilan katalizator orasida ximiyaviy birikmalar hosil bo’lishidan iborat ekanini ko’rsatdi. Shu jihatdan olganda ximiyaviy va fizik nazariyalar orasida prinsipial farq yo’q. Biz XIV bobda o’tar holat (aktiv kompleks) nazariyasi bilan tanishib o’tgan edik. Bu nazariyani kataliz xodisasiga tatbiq qilsa bo’ladi. Katalizator yuzasida reagent va katalizator atomlari (aktiv markaz) aktiv kompleks hosil qilishi mumkin. Bu protsess sxematik ravishda quyidagicha ifodalanadi: Г 2 + Ю 2 52 (Г 2 Ю 2 )* ГЮЮГ gaz yuz aktiv adsorbilangan kompleks atomlar 29

So’ngra adsorbilangan atomlar geterogen ravishida reaktsiyaga kirishi mumkin. Yuzada hosil bo’lgan birikmalarning tabiati (tuzilishi va ulardagi boglar xarakteri), asosan yuzada birikma hosil qilgan molekulalarning tuzilishi va ximiyaviy xossalariga, katalizatorning tuzilishi va ximiya viy xossalariga, katalizator yuzasining xususiyatiga bog’liq: 1) reagent molekulasi katalizator yuzasida unchalik deformatsiyalanmasa, vodorod bog’lanish kabi kuchsiz bog’lanishlar xisobiga birikma xosil bo’ladi, 2) molekula qisman deformatsiyalansa, gomeopolyar bog’lanishli qutblangan birik ma hosil bo’ladi, 3) reagent molekulasi katalizatorning yuzasi ta’sirida dissotsilansa, radikal yoki ion birikmalar hosil bo’lishi mumkin. Yuzada hosil bo’lgan birikmalar oraliq birikmalar bo’ lishi mumkin. Bu holda, ximiyaviy- nazariyada bayon etilgan fikrlar o’z kuchini saqlab qoladi. MULTPLET NAZARIYASI Aktiv markazlarning tabiatini o’rganish, o’tar holat nazariyasini katalizga tatbiq etish, yuzada hosil bo’lgan oraliq birikmalarning tabiatini va ularning hosil bo’lish mexanizmini o’rganish katalizning ko’pgina hodisalarini tushunishga yordam berdi. Kataliz protsessining borishi xarakteriga aktiv markazlarning tabiati, soni va aktivligidan tashqari, ularning yuzada bir – biriga nisbatan joylashuvi ham katta ta‘sir qilishi kerak. Yuzada ikki o’lchamda boradigan reaktsiyalarning yo’nalishiga, saylash hodisasiga va boshqa hodisalarga aktiv markazlarning yuzada bir – biriga nisbatan qanday joylashganliklari ta‘sir qilsa kerak. Bu mulohazalarni dastlab A. A. Balandin e‘tiborga oldi. U o’zining multplet nazariyasida bu masalalarni yoritdi. Multplet nazariyasiga ko’ra, aktiv markazlar yuzada tartibsiz emas, balki geometrik jihatdan ma‘lum tartibda joylashgan. Tartibli bunday joylashish kristall panjarani aks ettiradi. Katalizator yuzasida reaktsiyaga kirishuvchi moddaning molekulasi birgina aktiv markaz bilan emas, balki ikki (dublet), uch (triplet) va, umuman, bir qancha (multplet) markazlar tomonidan tortilishi mumkin. Agar reaktsiyaga kirishuvchi moddaning molekulasi bittagina aktiv markazga tortilsa (birgina aktiv markaz ta‘sirida bo’lsa), u juda kam deformatsiyalanishi va natijada, 30

reaktsiya bormasligi mumkin. Agar reaktsiyaga kirishuvchi moddaning molekulasi ikki yoki bir qancha aktiv markazlarga tortilsa (ularning ta‘sirida bo’lsa), bu aktiv markazlarning maydoni bittagina aktiv markazning maydonidan kuchli bo’lgani sababli, adsorbilangan molekula kuchli deformatsiyalanadi va molekulaning bu aktiv markazlarga tortilish kuchi undagi bog’lanishlar kuchidan oshiq bo’lsa, molekula hatto dissotsilanadi. Kataliz protsessi sodir bo’lishi uchun reagentlar molekulasining tuzilishi bilan aktiv markazlarning tuzilishi orasida ma‘lum geometrik muvofiqlik bo’lishi kerak. Masalan, H 2 molekulasi deformatsiyalanishi yoki dissotsilanishi uchun Н – Н atomlar ikki aktiv markazga tortilishi, buning uchun esa Н – Н bog’lanishi aktiv markazlar orasidagi masofadan uzun bo’lmasligi kerak. Agar shunday bo’lmasa, vodorod atomlari ikki aktiv markaz ta‘sirida bo’lmaydi. Agar aktiv markazlar tuzilishi bilan reagent molekulalari tuzilishi orasida yuqorida aytilgan geometrik muvofiqlik bo’lsa, dastlab reagent katalizator bilan aktiv kompleks hosil qiladi. Kataliz protsessi borishi uchun bu kompleks boshqacha yo’nalish bilan parchalanishi va hosil bo’lgan mahsulot desorbilanishi kerak. C 6 H 12 →C 6 H 6 + 6H 222 – rasm. Siklogeksanning sekstet mexanizmi bilan ajralishi. Aktiv markazlarning joylashishi kristall panjarani aks ettirgani sababli, metallarning katalizatorlik xossasi kristallarining shakliga bog’liq bo’ladi. Shunga muvofiq, gidrogenlash reaktsiyalari uchun tekis markazlangan kub yoki geksagonal panjarali va atomlar orasidagi masofa 2,8 Å (Pd) – 2,47 Å (Ni) bo’lgan metallargina 31

katalizator bo’la olishib aniqlangan. Bunday metallar Ni, Co, Fe, Cu, Ru, Rh, Pd, Ir, Os metallari bo’lib, ularning yuzalarida aktiv markazlar to’rtburchak yoki teng yonli uchburchak to’rida joylashadi. Masalan, Ni, Pt, Pd singari metallarning olti a‘zoli halqali molekulalarni vodorodsizlantirish sababi quyidagicha tushuntiriladi. Bu metallar yoqlari markazlangan ko’pyoq yoki geksagonal sistemada kristallanadi. Shu sababdan ularning panjarasi yuzasida teng yonli uchburchaklar bo’ladi. Bu uchburchaklarning burchaklarida aktiv markazlar joylashadi. Olti a‘zoli halqali molekulalar bu yuzaga sekstet mexanizmi bilan adsorbilanadi, ya‘ni uning olti nuqtasi olti aktiv markazning o’rtasida bo’ladi (222 - rasm). Har qaysi CH 2 gruppadagi bir H atom А, Б va В aktiv markazlarga tortiladi. Uglerod atomlari esa Г, Е, Д aktiv markazlarga tortilib turadi. Aktiv markazlar ta‘sirida deformatsiyalanish va bog’larning qayta taqsimlanishi natijasida C 6 H 12 molekula C 6 H 6 va 6H ga ajraladi. Etil spirtning suvsizlanishi (C 2 H 5 OH → C 2 H 4 + H 2 O) ni quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin: Qora nuqtalar bilan aktiv markazlar ko’rsatilgan. Aktiv markazlarning tortish kuchi katta bo’lgani uchun, bir aktiv markaz bir vaqtda ikki atomni tortishi mumkin. H va OH gruppalarning aktiv markazlarga tortilishi natijasida C – H va C – OH bog’lar bo’shashadi va, natijasida, uziladi. Etil spirtning vodorodsizlanishi (C 2 H 5 OH → H 2 + CH 3 CHO) quyidagicha mexanizm bilan boradi: Etilatsetat efirning parchalanish reaktsiyasi bunday ifodalanadi: 32

2CH 3 COOC 2 H 5 → CH 3 COCH 3 + C 2 H 5 OH + C 2 H 4 + CO 2 Bu vaqtda bir qancha aktiv markazlar ta‘sir qiladi: Multplet nazariyasi saylash hodisasi sababini yaxshi tushuntirib berdi. Bu nazariya zaharlanish va aktivlanish sabablarini quyidagicha tushuntiradi. Katalizator zaharlanganda ayrim aktiv markazlarning ishdan chiqishi sababli, aktiv markazlar orasidagi masofa buziladi, natijada reaktsiya tezligi kamayadi yoki reaktsiya to’xtaydi. Promotorlangan va aralashma katalizatorda reaktsiyaning borishini osonlashtiruvchi yangi aktiv markazlar vujudga keladi. Yuzada boradigan reaktsiyaning mexanizmiga aktiv markazlarning yuzadagi geometriyasi (joylashishi) bilan bir qatorda, ularning energiyalari ham ta‘sir qilishi kerak. 33

O'xshashlar

Reaktsiya tezligiga ta‘sir qiluvchi omillar reagentlar kontsentratsiyasi stategik omil,

Fermentlarning reaktsiya tezligiga ta‘sir etuvchi omillar va faolik markazi

Reaksiya tezligiga ta‘sir qiluvchi omillar reagentlar kontsentratsiyasi stategik omil, harorat, erituvchining tabiati, ion kuchi

Kimyoviy reaktsiyalar

Kimyoviy kinetika. Kimyoviy reaksiyaning tezligi haqida tushuncha. Massalar ta’siri qonuni