Ishchilarda sog’lom turmush tarzi asoslari shaxsiy gigiena - Kimyo - Referatlar

Ishchilarda sog’lom turmush tarzi asoslari shaxsiy gigiena

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.5 KB

Ko'chirib olish

Ishchilarda sog’lom turmush tarzi asoslari shaxsiy gigiena Reja: 1. Ishchilarda sog’lom turmush tarzi asoslari 2. Badan gigiyenasi va badanni chiniqtirish 3. Psixogigiyenaning zamonaviy muammolari

Ishchilarda sog’lom turmush tarsi asoslari Insonlarning hayot tarzi, ularning sanitariyaga doir bilimdonligi, bu bilimlarni kundalik turmushda qo‘llay olishlari va unga qat’iyan rioya qilishlari, o‘z organizmlari va badanlariga bo‘lgan ongli munosabatlari, o‘z salomatliklariga bo‘lgan munosabatlari sog‘liqni saqlashdagi eng muxim sharoitlar hisoblanadi. Ana shu elementlar salomatlikni , jismoniy va ruxiy faollikni , uzoq umr ko ’ rish , umrni uzaytiruvchi omillar hisoblanadi . Xar bir muayyan shaxsning salomatligi birinchi navbatda uning xayot tarziga , ana shu turmush tarzi elementlariga ongli yondoshishiga bog ’ liqdir . Shular bilan bog ’ liq holda aytish lozimki , sog ’ lom turmush tarzining asosida atrof muxitda bor bo ’ lgan barcha omillarning organizmga ta ’ sir etish mumkinligi xaqidagi ma ’ lumotlarga ega bo ’ lish , ana shu omillardan o ’ zining salomatligi uchun foyda keltiradigan tomonlaridan samarali foydalanaolishi muxim axamiyatga egadir . Shuning uchun bugungi kundagi shaxsiy gigiyena tushunchasi avvaldan bizga ma ’ lum bo ’ lgan tushunchadan biroz farq qiladi . Bugungi kundagi shaxsiy gigiyena – xar bir odam ( shaxs ) ning kundalik turmushdagi turli tuman gigiyenik qoidalarning o ’ ziga xos jihatlariga og ’ ishmay rioya qilishi demakdir . Ammo , shu bilan bir qatorda gigiyenik bilimlarga ega bo ’ lgan xar bir odam o ’ zining salomatligi va mehnat qobiliyatini o ’ zi bemalol boshqara oladi , biroq xammamizga ma ’ lum bo ’ lgan atrof muxit omillari shunchalik turli - tumanki , ularning xammasini bir odam boshqara olmasligi xam mumkin . Gigiyenik bilimlarga ega bo‘lgan xar bir ongli odam o‘zining kundalik ovqatlanish tartibi va ovqatli moddalarning sifat va miqdor ko‘rsatkichlarini bilishi va unga og‘ishmay amal qilishi, kun tartibiga rioya qilish , mehnat va dam olish sharoitlarini yaratishi, o‘zining badani, kiyimkechagi, turar-joylarini toza saqlashi, badanini chiniqtirishi uchun tabiiy omillardan unumli foydalana olishi, jismoniy tarbiya mashqlarini bajarishi, zararli odatlarga o‘rganmaslik, oilada va ish joylarida eng muvofiq psixologik munosabatlarni o‘rnatish, odamlar bilan o‘zaro munosabatlarni yaxshilash kabilarni o‘zi boshqarishi mumkin. Keltirilgan omillarning tutgan o‘rnini to‘g‘ri baholash va bu omillardan o‘zining salomatligi

uchun ijobiy foydalalanoladigan odamlardan hozirgi kundagi keng tarqalgan kasalliklarni kamaytirish mumkinligini kutish mumkin. Odamlarning sog‘lom turmush tarzini shakllantirish xar qanday davlatdagi sog‘liqni saqlash tizimining eng muxim vazifalaridan biri xisoblanadi. O‘zR Vazirlar Mahkamasi tomonidan ishlab chiqilgan va Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangan "O‘zbekiston Respublikaida istiqomat qiluvchi barcha fuqorolarning salomatligini muxofaza qilish xaqida"gi qonunning 2 bandida aytilganidek "fuqorolarning sog‘lom turmush tarzini shakllantirish" vazifasi bejiz emas. Shundan kelib chiqqan holda bugungi kundagi umumiy turli yo‘nalishdagi shifokorining ish rejasida axoli o‘rtasida tushuntirish, sanitariya-oqartuv ishlari uning faoliyatidagi asosiy vazifalardan biri bo‘lib qolishi kerak. 18.2 Badan gigiyenasi va badanni chiniqtirish. Badan gigiyenasi (badan terisi, soch, og‘iz bo‘shlig‘i va tishlar, badanni chiniqtirish) odamlarning salomatlik xolatlarini belgilovchi shaxsiy Gigiyenaning muxim bir qismi xisoblanadi. Odamning badan terisi bir qator vazifalarni bajaradi: - himoya vazifasi - organizmni teri orqali mikroorganizmlarni kirishidan, badanni mexaniql, termik va kimyoviy jaroxatlardan saqlaydi: -issiqlikni boshqarish jarayonida ishtirok etadi - teri-osti yog‘ qatlami, terlash, bug‘lanish, nurlanish, konveksiya, konduksiya: -xabar beruvchilik (signal) vazifasi - nerv oxirlari tomonidan turli taasurotlarni qabo’l qilish va MNS ga uzatish: -chiqaruvchilik vazifasi - ter bezlari orqali modda olmashinuvidan xosil bo‘ladigan chiqindilar va zararli moddalarning chiqarilishi kabilar: badan terisi va soch qavatimiz yuqoridagi vaziflarni fiziologik normal holda bo‘lgandagina bajara olishi mumkin. Oddiy xolatda badan terisi yumshoq, silliq, egiluvchan, kepaklanmaydigan va yorilib ketmaydigan, yupqa yog‘ qatlami bilan qoplangan, muayyan RN ga ega : -yuz terisi va qo‘ltiq osti terisidagi RN - 6,1-6,8 ga teng bo‘lsa, -badanning qolgan qismida RN – 4 - 5 ga tengdir. Sochlar xam normal holda egiluvchan, yaltiroq, bir xil rangda, uchlari to‘mtoq emas va bosh tersida mustaxkam o‘rnashgan bo‘ladi.

Badan terisi va sochni normal fiziologik xolatda bo‘lishini ta’minlash uchun uni doimo parvarish qilish yo‘llari to‘g‘ri tanlangan bo‘lishi kerak. Buning uchun uni o‘z vaqtida tozalab turish, moylanishini nazorat qilish, o‘ta moylanib ketmasligini nazorat qilish va vaqti-vaqti bilan yuvib turish kerak. Parvarish qilish vositalari qatoriga toza suv, shampun, sovun, kremlardan foydalaniladi. Suv badan terisi va sochlarni qisman mexaniql tozalovchi va terini xo‘l xolatda saqlanishini ta’minlovchi vositadir. Xar qanday suv xam badan terisini yuvish uchun yaroqli emas, jumladan qattiq suv badan tersini ko’ritib, kichiq-kichiq yorilishlarga va kepaklanib ketishga olib keladi. Badan terisiga ishlov berishda eng namunali vosita bo‘lib sovunlar xisoblanadi. Sovunlarning tarkibida yog‘lar, ishqoriy moddalar, maxsus qo‘shimchali moddalar bo‘ladi. Bu komponentlarning qo‘shilgan miqdoriga binoan xo‘jalik va yuvinish sovunlariga bo‘lish mumkin. Xo‘jalik sovunining tarkibida asosan yog‘lar va ishqoriy moddalar bo‘ladi, shu bilan birga ishqoriy moddalarning miqdori 30% gacha bo‘lishi mumkin va bunday sovunlar bilan badan tersiga ishlov berilganda terining shox(muguz) qatlamini eritib yuboradi va natijada badan tersi qo‘rib ketadi, terining yorilishiga sababchi bo‘ladi. Yuvinish sovunlari xam o‘zining tarkibi bo‘yicha bir-biridan farq qiladi Badan tersini yuvish uchun mo‘ljallangan sovunlar tarkibi ishqoriy modda nisbatan kamroqni tashqil qiladi va bundan tashqari bunday sovunlar tarkibiga maxsus qo‘shimchalar qo‘shiladi. Masalan, badan terisi quruq bo‘lgan odamlar uchun sovun tarkibiga glitserin, letsitin, tuxum sarig‘i, o‘simliklardan olinadigan ekstraktlar qo‘shiladi. Xozirgi kunda sintetik yuvish vositalaridan badan tersini yumshatuvchi va ozuqali moddalar bilan oziqlantiruvchi xo‘jalik sovunlari keng ko‘lamda reklama qilinmoqda yoki badan tersi yuzasida bo‘ladigan mikrofloralarni o‘ldirish xususiyatiga ega bo‘lgan triklozan va triklokarbon qo‘shilgan sovunlar tavsiya qilinmoqda. Bunday sovunlar badan terisini tozalash bilan bir qatorda uni dezinfeksiyalash xususiyatiga xam egadir. Badan terisi va sochlarni parvarish qilishda keng qo‘llanadigan vositalar qatoriga shampunlarni kiritish mumkin. Ularning tarkibiga suyuq sovun, ko‘p miqdorda ko‘pik xosil qiluvchi moddalar, yoqimli xid tarqatuvchi aromatizatorlar

va maxsus qo‘shmalar qo‘shiladi. Shampunlar kam ishqoriy yoki neytral reaksiyali bo‘lib, badan terisi va sochlardagi yog‘simon moddalarni va badan terisidan ajraladigan kepak ya’ni muguz pardalarni yaxshi tozalaydi, agar shu shampunlar tarkibiga maxsus aralashmalar qo‘shmasdan biroz spirt qo‘shilgan taqdirda bosh terisi va sochlarni tez qurishiga olib keladi. Maxsus aralashmalar qo‘shilgan shampunlar (o‘simlik ekstraktlari, letsitin, tuxum sarigi) juda yaxshi xususiyatlarga ega bo‘lib, badan va bosh terisi va sochlarni yaxshi tozalabgina qolmay, balki ularni ozuqlantirish xususiyatiga xam egadir. Yuz va qo‘llar terisini tozalash uchun losonlardan foydalanish mumkin. Suyuq losonlar o‘z tarkibida spirt tutadi, shuning uchun uni yog‘li teriga ishlov berishda qo‘llash ko‘prok foydali xisoblanadi. Lablar xam maxsus ishlov berishni talab etadi, lab terisini parvarishlash uchun lab moyqalamlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning asosiy tarkibiy komponenti letsitin xisoblanadi, gigiyenik rangsiz lab bo‘yog‘i xam erkaklar va xam ayollar uchun qo‘llanishi mumkin. Bunday moyqalamlar lab terisining elastikligini va yumshoqligini ta’minlaydi va lablarni yorilib ketishdan saqlaydi. Og‘iz bo‘shligi va tishlarni kasallanishdan himoya qilish uchun xam ularni parvarish qiladigan vositalarni to‘g‘ri tanlash katta axamiyatga egadir. Og‘iz bo‘shligining normal xolati deganda - oppoq va toza tishlar, silliq va toza holdagi og‘iz shilliq pardasi, og‘izdagi normal mikroflora tushuniladi. Og‘iz bo‘shligining RN muxiti - 6,5 atrofidadir. Og‘iz bo‘shligini parvarish qilish vositalarini 3 ta guruhga bo‘linadi: -mexaniql vositalar - qattiq ovqatli moddalarni chaynash, tish shetkalridan foydalanish, tish oralarini tozalagichlari kabilar. Bu vositalar tish oralari va tish- milk cho‘ntaklarida qolib ketadigan ovqatlardan tozalar va tishlarda xosil bo‘ladigan yumshoq pardalarni yo‘qotish uchun qo‘llanadi -fizik-mexaniql vositalar - tish yuvish poroshogi va tish yuvish pastalari, og‘iz bo‘shligidagi tishlarning fiziologik xolatlariga muvofiq turli xildagi pastalardan foydalanish mumkin. Sog‘lom tishlar uchun oddiy gigiyenik tish yuvish pastalarining o‘zi kofoya qiladi, chunki ularning tarkibida cho‘ktirilgan bo‘r

moddasi, yoqimli xid va ta’m beruvchi aromatik moddalar va glitserin moddasi bor. Og‘iz bo‘shligi va tishlarda biron bir kasalligi bor bo‘lgan shaxslar uchun esa davolovchi - profilaktik pastalardan foydalanish tavsiya qilinadi. Bunday pastalar tarkibiga turli xildagi aralashmalar ya’ni og‘izning shilliq pardasini yallig‘lanishdan saqlovchi va antibakterial vositalar qo‘shilgan bo‘ladi. Sog’lom turmush tarzining muxim elementlari qatoriga badanni chiniq-tirish va unda qo‘llanadigan vositalardan to‘liq foydalanish talab etiladi. Axolining qanday toifasi bo‘lmasin, ular o‘rtasida kuzatiladigan kasalliklarning tarkibiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, birinchi o‘rinda nafas olish organlari kasalliklari turadi va ularni ko‘pincha shamollash kasalliklari deb nomlanadi. Bunday xolat ko‘pchilik axoli organizmining o‘zgarib turuvchi iqlim va ob-havo sharoitlariga moslashaolmasligi oqibati deb qaraladi. Organizmni chiniqtirish xam aynan atrof muxit omillari ta’siriga organizmning qarshiliq ko‘rsatish ya’ni himoyalanish qobiliyatini ko‘tarish uchun tavsiya qilinadi. Badanni chiniqtiruvchi vositalar - quyosh nuri, sovuqroq va toza suv, toza havo xisoblanadi. Bundan tashqari ma’lum darajada badanni chiniqtiruvchi vositalar qatoriga xammolarda va saunalarda cho‘milishni xam kiritish mumkin, lekin badanni chiniqtiruvchi vositalarning eng asosiysi jismoniy tarbiya mashqlari bilan muntazam shug‘ullanish xisobalnadi. Badanni chiniqtirishda quyidagi asosiy prinsiplarga to‘liq amal qilish maqsadga muvofiqdir: • Qanchaliq erta boshlangan jismoniy tarbiya shunchalik yuqori samarga ega bo‘ladi • Chiniqishni asta-sekinlik bilan davom ettirish ya’ni yumshoq va engil vositalardan boshlab, qattiqroq parametrlarga o‘tish talab etiladi • Badanni chiniqtirish muntazam tarzda olib borilishi kerak: chiniqtiruvchi protseduralardagi uzilishlar, uni yangitdan boshlash kerakligini ko‘rsatadi. • Chiniqtiruvchi vositalardan kompleks foydalanilgandagina eng yuqori samaradorlikka erishish mumkin.

Psixogigiyenaning zamonaviy muammolari. Psixogigiyena - bu mustaqil va maxsus fan yo‘nalishi bo‘lib, insonlarning ruxiy salomatligini saqlash va uni mustaxkamlashga qaratilgandir. Psixogigiyena fani gigiyena fanining muxim bir qismi hisoblanishi bilan bir qatorda, bir qator boshqa fanlarning umumiy fanlarning muvofiq kelishi sharoitida shakllangan. Bunday fanlar qatoriga falsafa, pedagogika, psixologiya, pediatriya, terapiya kiradi. Sog‘liqni saqlash tizimidagi eng gumanistik g‘oya - "profilaktika – terapiyadan yaxshi va ustundir" degan ibora to‘liq ma’noda amaliyotga qo‘llanishi mumkin, tibbiy xodimlarning diqqat e’tiborlari kasallikka emas, balki axoli va shaxs salomatligiga qaratilgan bo‘lsa. Xar bir shaxsning psixik tuzilishi shaxsiydir va u qaytarilmaydi, u xar bir shaxsning psixik xolati va psixik jarayonlari bilan aniqlanadi. Psixik jarayonlar (sezgi, idrok qilish, diqqat, xotira, iroda) va psixik xususiyatlar (shaxsning tabiati, mijozi (temperamenti), maxorati, ishonchi, qiziqishi) kabilar psixoGigiyenaning diqqat etiboridagi asosiy ob’ektlar xisoblanadi. Psixogigiyenaning tarixi o‘zining ildizi bilan uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Antik dunyodagi Gippokrat va Galenlar o‘z davrlarida psixoGigiyenaga taaluqli bo‘lgan muxim masalalarni ilgari surganlar. Mark Tulliya Sitseronning "Do‘stlik xaqida"ga asarida aytilishicha, odamlar o‘rtasidagi do‘stlik rishtalari salomatlikni tiklovchi muxim omillardan biri deb qaralgan. Abu Ali Ibn Sinoning "Tib qonunlari" kitobida psixogigiyenaga taaluqli bo‘lgan muammolar keltirilgan bo‘lib, ularning odam kayfiyatiga ta’siri xaqida so‘z yuritilgan. Masalan, tabiiy yorug‘likning kayfiyatga ta’siri, bir maromdagi xayotning axamiyati, insonning o‘z extirosini boshqara olishi xaqidagi fikrlarni o‘qishimiz mumkin. Bo’larning xammasi odamlarning ruxiy muvozanatini salomatlikka qanday ta’sir etishini bilganliklaridan dalolat beradi. Ilmiy psixogigiyena XVIII - asrning oxirlariga kelib shakllana boshlagan, chunki ruxiy kasalliklar boshqa turdagi kasallik qatorida tan olingan va bu qasallik xam o‘rganilishi, sifatli davolanishi va kasallikni kelib chiqmasligini oldini olinishi lozimligini talab qiladi. Zamonaviy psixogigiyenaning asoschisi bo‘lib B.E.

Feytersleben ("Ruxni saqlash masalalari"), F.SHols ("Jonni saqlash masalalariga doir), Virxov - "ijtimoiy psixoGigiyena" ni yaratgan olimlar xisoblanadi. Keyinchalik Z.Freyd - psixoanaliz va psixoterapiyaga asos soldi, I.P.Pavlov - Oliy nerv faoliyatining fiziologiyasini asosladi kabilar. Psixogigiyenaning rivojlanishiga Rossiyada yashab ijod etgan vrachlar I.P.Merjeevskiy, S.S.Korsakov,V.M.Bexterov va boshqalar katta xissa qo‘shganlar. 1910 yilda psixogigiyena bo‘yicha Xalqaro asossiatsiya tuzilgan bo‘lib, ruxiy kasalliklarning tezlik bilan ko‘payishi munosabati bilan ularni oldini olish maqsad qilib qo‘yilgan, ammo 1930 yillargacha dunyo miqyosida ruxiy kasalliklar masalasiga etarlicha e’tibor berilmagan. 1930 yillardagi dunyo miqiyosida kuzatilgan iqtisodiy depressiya, undan keyin ikkinchi jaxon urushi yillaridagi murakkab ijtimoiy davr ruxiy kasalliklarni keskin ko‘tarilishiga sababchi bo‘lgan. 1948 yilda London shaxrida ruxiy salomatlikka bag‘ishlangan uchinchi Xalqaro kongress bo‘lib o‘tdi va unda Butun dunyo ruxiy salomatlik federatsiyasi (VFPZ) tashqil etildi. 1949 1iyulda Butun dunyo Sogliqni saqlash tashqilotining Assambleyasi bo‘lib o‘tgan va unda dunyo xalqlarining ruxiy sog‘ligini saqlash muammolariga doir kechiqtirib bo‘lmaydigan masalalar qatorida psixoGigiyenaga xam e’tibor qaratilgan. VOZ tarkibida psixoGigiyena bo‘limi va ekspertlar qo‘mitasi tashqil qilingan (38 ta mamlakatdan 100 ta konsultant). Komitet ishining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat bo‘lgan: • Xar bir davlatning sog‘liqni saqlash vazirligi qoshida milliy psixogigiyena bo‘limlarini tashqil qilish • Asosiy diqqat-e’tiborni bolalar kontingentiga qaratish, chunki bu guruhga kiruvchi axoli profilaktik tadbirlar qo‘llanganda eng yaxshi samara beruvchi guruh xisoblanadi • Turli soxadagi mutaxassislarning diqqat-e’tiborini psixogigiyena sohasiga qaratish va o‘zlarining ish faoliyatlarida o‘z sohalariga doir bemorlarning ruxiy xolatlari va oliy nerv faoliyati xolatidan kelib chiqqan holda davolash usullarini qo‘llash. 1960 yilda e’lon qilingan ilmiy maqolalarning birida (1960 yil Butun dunyo xalqlari o‘rtasida ruxiy salomatlik yili deb xisoblangan) ko‘zga ko‘ringan

psixogigienist X.Mengning yozishiga ko‘ra -"zamonaviy psixogigiyenaning zimmasiga ruxiy kasalliklar epidemiyasini kelib chiqmasligini oldini olish, nevrotik anamaliyalar, psevdoparanoidli alaxsirash xolatlari, irqiy xurofot va bid’atlarga qarshi ko’rash olib borish vazifasini yuklatish lozimligi" aytilgan edi. X.Meng juda ko‘p ruxiy kasalliklarning kelib chiqish sabablarini ijtimoiy va iqtisodiy tanglik, axolining ishsizligi sababli kelib chiqishi mumkinligi xaqida ishonchli g‘oyalarni ilgari surgan. Vronskiy va Kronfeldlarning o‘tkazgan tekshirishlarining natijasiga ko‘ra uzoq muddat davomida minimal turmush ta’siri, ertangi kun va kelajakka bo‘lgan ishonchning yo‘qligi ta’sirida odamlarda bir qator ruxiy o‘zgarishlarni kelib chiqishini va uning psixik salomatlikka bog‘liqligini ko‘rsatganlar. Bunday kasallik xolatlari ayollarda organizmning tez qarimsik xolatga kelishi, tashqi ta’surotlarga tez beriluvchanlik va tez achchiqlanish xolatlari, faollikning so‘nishi; erkak kishilarda esa - xarakat jonsarakligi, atrofdagilar bilan kam muloqatda bo‘lish, atrof muxit ta’surotlari va odamlarga bo‘lgan e’tibosizlik, sezgilarning astalik bilan yo‘qolib borishi kuzatiladi. Bunday xolatlar odatda umumiy nevroz xolatlarida hamda shizofreniya kasalligining oxirgi bosqichlarida kuzatiladigan kasallik belgilaridir. Hozirgi kunda ruxiy kasalliklar bo‘yicha Xalqaro federatsiya (VFPZ) 50 dan ortiq davlatlardan 160 tadan ko‘p tashqilot vaqillarini o‘z tarkibiga olgan. V.Z.Martynyuk va B.M.Shtabskiylarning ifodalashiga ko‘ra axolining asab-ruxiy salomatlik xolati "ko‘z ilgamas darajada kamtaronadir". Bu muammolar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: -eng optimal sharoitlarga ega bo‘lgan davolash muassasalarini yaratish -psixoz va nevrozlarning davolash muammolari -ruxiy kasallikka chalingan bemorlarni reabilitatsiyasi ava ularni ijtimoiy xayot va mehnat faoliyatiga qaytarish -psixik va psixosomatik kasalliklarning etiologiyalari va patogenezlari muammolari - bunday xolatlar kam ta’sinlanganlik, ijtimoiy adolatsizlik, ishsizlik, bir xildagi turmush tarzi, ijtimoiy himoyalanish, turli siyosiy va ijtimoiy mojorolar,

ayrim shaxslarning tarkibga olinishi -oila va mehnat sharoitida yuzaga keladigan mojorolar -mehnat va dam olish sharoitlarini oqilona tashqil etilmaganligi, ishlab chiqarish muxitidagi nomuvofiq ta’sir etuvchi omillar (shovqin, asab-ruxiy zo‘riqishlar, gipodinamiya kabilar) - nosog‘lom turmush tarziga doir muammolar. Ko‘rsatib o‘tilgan muammolarni xal qilishda xar bir muayyan joyda ayrim shaxslarning tanlab va o‘z ishiga muvofiqligini aniqlagan holda lavozimlarga saylash, o‘tkaziladigan profilaktik tadbirlar xam muayyan axoli guruhi uchun qaratilgan bo‘lishi lozimi, chunki ko‘pincha bu tadbirlar ommaviy tarzda o‘tkazilishi axolining ruxiy xolatiga yanada kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Aytilganlarning barchasini inobatga olgan holda psixoGigiyenaning quyidagi tomonlari va yo‘nalishlari mavjuddir: yoshga doir psixoGigiyena, aqliy va jismoniy mehnat psixogigiyenasi, oila va nikox psixogigiyenasi, bemorlar va qariyalar psixogigiyenasi. Yoshga oid psixogigiyena bolalar va o‘smirlar psixogigiyenasining asosiy savollarini o‘z ichiga oladi (bolalarni tarbiyalash va o‘qitish psixoGigiyenasi). V.V.Bexterovning fikriga ko‘ra atrof muxitdagi u yoki bu omillar va sharoitlar ta’sirida bolalardagi ruxiy xolatning o‘zgarishi erta yoshlikdan boshlab shakllana boshlaydi. Erkatoylik, paypaslab sharoitida o‘stirilgan bolada maqtanchoqlik, arzimagan narsalarga asabiylashish, jazavasi tutadigan xususityalar shakllanadi. O‘ta talabchanlik ruxida tarbiyalangan bolalarda esa, psixoastenik tarzidagi shaxslar etishib chiqadi, bunday bolalarda mustaqillik elementlari shakllanmaydi, shaxsiy tarzda biron bir xulosaga qilish kuzatilmaydi, doimo kimlarningdir bo’ylruqlari bo‘yicha ishlash mujassamlanadi. Noto‘g‘ri tarbiya ko‘p xollarda bolalarda nevroz va engil tabiatli psixopatlarni shakllanishiga imkon yaratadi. Bolalardagi ruxiya faoliyatlar muvozanatlashgan bo‘lishi uchun ular bilan oilada faqat to‘gri munosabatda bo‘lishlikning o‘zi etarli bo‘lmay, balki turli ko‘rinishdagi o‘yinlar, turli yangi-yangi taa’surot qoldiruvchi vaziyatli mashqalar muxim o‘rinni egallaydi. Agar kattalar tomonidan bolani to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltiruvchi ko‘rsatmalar bo‘lmasa, u holda bolalarda ayrim xildagi o‘yinlar va

taasurotlar qo‘rqo‘vga, ularda ana shunday vaziyatlarda tajovuzkorlik va bosqinchilik kabi xolatlarga istak tuyg‘ulari shakllana boradi. Bolalarni maktabda o‘qishga erta yoshdan tayyorlab borish muxim axamiyatga egadir, chunki maktab sharoitida oiladagi yoki maktabgacha yoshgacha bo‘lgan muassasalardagi sharoit oiladagi sharoitdan farqli o‘laroq bolalarda o‘qishga bo‘lgan talab va vazifalarni bajarish sharoitiga majbur qiladi. Bolani o‘qishga tayyorlanmagan taqdirda esa bunday sharoitga ko‘nikma xosil qilish juda murakkabroq boradi. Qoida bo‘yicha bolalar muassasalariga qatnagan bolalar "uy" bolalariga qaraganda maktab sharoitiga tezroq ko‘nikma xosil qiladilar. O‘qish jarayonida bolalar va o‘smirlarni tarbiyalashdagi asosiy prinsiplar, ularning yoshiga nisbatan MNS faoliyatlarining imkoniyatlarini inobatga olgan holda talablarni o‘rnatish xisoblanadi. O‘quvchilarning kun tartibi va o‘quv jarayonlarining barchasi bolalardagi aqliy zo‘riqish va toliqishlarning kelib chiqmasligiga qaratilgan bo‘lib va dam olish soatlarini samarali tashqil etilishini talab qiladi. Bo’lar qatoriga bolalarning yoshiga qarab dars mashg‘ulotlarining davomiyligi, tanaffuslarning davomiyligi, dars jadvallarining oqilona tuzilganligi, o‘qituvchilar tomonidan bolalarga to‘g‘ri metodik yondoshish, o‘quv soatlaridan keyingi vaqtlarni to‘g‘ri tashqil qilinishiga doir tadbirlar bolalardagi mehnat va ish qobiliyatining yoshga doir dinamik o‘zgarishini xisobga olgan holda tashqil etilishi talab etiladi. Ko‘rsatilgan xolatlarning barchasi, ayniqsa o‘smir yoshidagi bolalar uchun "issiqxona effektini" yaratmasligi lozim, shu bilan birga xaddan tashqari bo‘lgan aqliy va jismoniy yuklamalar, va ayniqsa bunday yuklamalar bolaning qiziqishiga muvofiq kelmasa, juda nomuvfiq psixogigiyenik omil bo‘lib ta’sir ko‘rsatadi. Bunday nomuvofiq xolatlarga noto‘g‘ri tuzilgan kun tartibi yoki to‘g‘ri tuzilgan kun tartibiga rioya qilmaslik, o‘ta murakkab aqliy yuklamalar, to‘la qiymatli dam olish sharoitlarining yaratilmaganligi oqibatida yuqori sinf o‘quvchilari, o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlari talabalarida xozirgi kunda tez tez-tez qayd qilinayotgan asteno-vegetativ, asteno-nevrotik reaksiyalarni, vegetativ distoniya, arterial gipertenziya yoki gipotoniya, aqliy toliqish va o‘ta toliqish xolatlarini keltirib chiqaradi. SHu bilan bir qatorda bolalar tomonidan fanlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan ishtiyoqning

yo‘qligi, ma’naviy qiziqish va intilish tuyg‘ulari bo‘lmasa va bunday bolalarga nisbatan zaruriy chora-tadbirlar ko‘rilmagan taqdirda, shunday bolalar o‘rtasida narkomaniya va toksikomaniyaga ruju qo‘yish sharoiti yaratiladi va bunday bolalarning tabiatida qattiqqo‘llik, qo‘pollik, agressivlik, jinoyatlarni sodir qilishga moyillik jihatlari shaklllanadi. O’smirlik davrining eng muxim xususiyatlaridan biri jinsiy etilish vaqti xisoblanadi. Bu davrda bolalardagi tashqi ko‘rinishning o‘zgarishi bilan bir qatorda, ko‘pgina ichki organlarning fiziologik takomillashishi, hamda ruxiy jarayonlarning o‘zgarishi kuzatiladi. Sodda, g‘o‘r, dulvarlik xususiyatlari o‘rniga xayotiy muxitga nisbatan boshqacha tarzda qaraydigan munosabatlar paydo bo‘lib, birinchi vaqtda xulq va tabiatdagi nobarqarorlik, qarama-qarshi aqliy fikrlashlar kuzatilib, bunday xolatlar keyinchalik yangicha ong va tafakko’rni, yangicha fikrlash xususiyatlarini paydo qiladi. Ammo, bunday yangicha fikrlash va voqealarning moxiyatlarini anglab etishga oid xususiyatlarning shakllanishi uchun ma’lum muddat kerak bo‘ladi. SHuning bu davrlari o‘smirlarda ruxiy xolat (psixika) noustevor ya’ni barqaror bo‘lmaydi, xarakatlanishga bo‘lgan ishtiyoqning kuchliligi, quvonchli va xafalik xolatlarning tez-tez almashinib turishi, o‘ziga to‘liq ishonish yoki xadiksirash xolatlari, paydo bo‘lgan fikrdan qaytish xolatlari kuzatilishi mumkin. Bu davrda o‘smirlar organizmiga xaddan tashqari ko‘p ma’lumotlarni berish, ularni ta’surotlarga jalb qilmaslik talab etiladi. Aks holda bunday shaxslarda ular organizmida nevrotik xolatlarni yuzaga kelishi, ruxiy xolatni izdan chiqishi mumkin. Aytib o‘tilgan xolatlarga o‘z vaqtida e’tibor qaratilmasa, zaruriy tadbir-choralar ko‘rilmasa o‘simirlar o‘rtasida zararli odatlarga berilish, noto‘g‘ri yo‘lga kirish, giyoxvandlik, toksikomanlik kabilarga berilishi tabiiy bir xoldir. SHu bilan bir vaqtda shunday shaxslarda ichuvchi, chekuvchilar ko‘payadi, jinsiy buzuqlik yo‘liga kirish xollari kuzatiladi. Yoshga doir psixogigiyena quyidagilarni nazarda tutishi kerak: -oilada oila a’zolari o‘rtasida psixologik iqlimni muvofiqlashtirish -o‘suvchi organizmning fiziologik xususiyatlariga mos keladigan psixologik yuklamalarni berish

-bolalar va o‘smirlarda o‘qishga nisbatan ijobiy munosabatlarni shakllantirish -psixoastenik, bola tabiatidagi nevrotik xususiyatlarni, tajovuzkorlik, qattiqqo‘llik, jinoyatlar qilishga moyillik xususiyatlarini keltirib chiqaradigan omillarni bartaraf qilish -eng optimal kun tartibi, o‘quv mashg‘ulotlari va to‘la qiymatli dam olish sharoitlarini yaratish -bolalarni ma’naviy qiziqtirish ruxida tarbiyalash, oilada va maktabda yuqori faollik darajasidagi ijodkorlikka bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. K. SH. Baltaeva, SH. T. Iskandarova, N. S. Tadjibaeva, M. I. Xasanova. Sanoat gigienasi va sanitariyasi. Farmatsevtika va tibbiyot oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. - T., 2010 y. 2. Nurmuhamedova M. X., Nazarova X. A. Gigiena. Toshkent, 2007 y. 3. Uayt V. “Технология чистыхпомещеный” – M. Klinrum, 2002y. 4. A. E. Fedotov. “Чистыe пoмeщeния” - M. ASINKOM, 2003y. 5. Dade W. Moeller. Environmental Health. Third Edition. London, England. 2005. 652 pag Internet resurslari 1. www. Ziyonet. uz 2. www. edu. Uz 3. Infocom.uz elektron jurnali: www.infocom.uz

O'xshashlar

Termodinamika asoslari

Elektrоkimyo asoslari

Sanoat gigienasining maqsadi vazifalari va rivojlanish tarixi ITR sharoitida tashqi muhitning muxofaza qilish muammolari

Radiatsion gigiyena asoslari

Tuproqning gigiyenik axamiyati