Glikozidlar va yurak glikozidlar manbalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102 KB

Ko'chirib olish

Glikozidlar va yurak glikozidlarining umumiy xususiyatlari, xossalari va tasnifi. O‘simlik manbalari Reja: 1. Glikozidlar tasnifi. 2. Glikozidlar kimyosi 3. YUrak glikozidlari tasnifi. 4. Glikozidlar, yurak glikozidlari va tarkibida shu moddalar bo‘lgan dorivor o‘simliklar. 5. Abitsin olish texnolgiyasi 6. Selanid olish texnologiyasi.

Turli faktorlar ta’sirida qand va qand bo‘lmagan qismlarga parchalanuvchi murakkab organik birikmalar glikozidlar deb ataladi. +and bo‘lmagan qism aglikon (yunoncha so‘z bo‘lib, qand emas degan ma’noni bildiradi), ba’zi glikozidlarda yana genin, sapogenin, emodin va boshqa nomlar bilan ataladi. Xar xil glikozidlarning aglikonlari kimyoviy tuzilishi bo‘yicha turlicha bo‘lib, organik birikmalarning turli sinflariga kiradi. SHuning uchun ularning kimyoviy tarkibi xamda analiz qilish usullari xam turlicha. Glikozidlar tarkibidagi qand qismi mono-(ko‘pincha glyukozadan), di-, tri- va qisman undan murakkab bo‘lgan oligasaxaridlardan xamda ayrim glikozidlarning o‘ziga xos spetsifik qandlardan tashkil topgan bo‘ladi. Aglikon radikali bilan birlashgan qand molekulasining uglerod atomini  - yoki  -konfiguratsiyasiga (aglikon radikali bilan almashingan gidroksil guruxining bo‘shliqda joylashganiga) xamda monosaxaridlarning 6 ta (piranoza) yoki 5 ta (furanoza) a’zoli xalqa xosil qilgan tautomeriya shaklida bo‘lishiga qarab, glikozidlar  -yoki  -, shuningdek piranozid yoki furanozid xolatida bo‘lishi mumkin. Tabiatda ko‘pincha o‘simliklar tarkibida glikozidlarning  - piranozid shakli uchraydi. Aglikon qand molekulasi bilan efir tipida birlashib glikozidlar xosil qiladi. SHuning uchun glikozidlar oson parchalanadi. Ular fermentlar (enzimlar) yoki kislotalar ta’sirida, suv va xarorat ta’sirida gidrozlanib, o‘zining tarkibiy qismi aglikon va qand molekulalariga parchalanadi. Bu reaksiya orqaga qaytishi xam mumkin. SHuning uchun gidroliz natijasida xosil bo‘lgan maxsulotlar (aglikon va qand molekulalari) dan ma’lum sharoitida fermentlar ishtirokida qaytadan glikozid sintezlanadi. Lekin fermentlar qat’iy spetsifik ta’sir qilgani uchun xar bir glikozidning parchalanish yoki sintezlanishida ularni o‘ziga tegishli maxsus fermentlar ishtirok etadi. Glikozid molekulasida aglikonga qand qismi oddiy va murakkab efirlar tipida kislorod atomi – 0 orqali (0-glikozidlarda) yoki tioefirlar tipida oltingugurt atomi – S orkali (S-tioglikozidlarda) birlashgan bo‘ladi. Sianogen (nitro, N- glikozidlar) glikozidlarning aglikoni tarkibida sianid kislotasi bo‘ladi. Bulardan

$tashkari, ba’zi glikozidlarda qand molekulasi aglikon qismining yadrosini uglerod– S atomiga tu\ridan-tu\ri o‘zining uglerod – S atomi orqali birlashishi mumkin. Bunday glikozidlarni S-glikozidlar nomi bilan yuritiladi. Boshqa, ayniqsa O va S- glikozidlarga nisbatan S-glikozidlar ancha tur\un va faqat qattiq sharoitda, kislotalarning kuchliroq eritmalarida uzoq qizdirish natijasida ularni aglikon va qand qismlariga parchalash mumkin. Glikozidlar tarkibida bir (monozidlar), ikki (biozidlar), uch (triozidlar) va undan ortiq monosaxarid molekulasi bo‘lishi mumkin. Ular odatda aglikonni bitta gidroksil guruxiga uzun zanjir tipida ketma-ket birlashadi. SHuning uchun bunday glikozidlarning gidrolizi–parchalanishi po\onali boradi va monosaxarid molekulalari aglikondan bittadan ketma-ket ajraladi. Masalan, triozidning gidrolizlanish reaksiyasini kuyidagi sxema buyicha tasvirlash mumkin: I davr. Triozid – I molekula monosaxarid + biozid. II davr. Biozid – I molekula monosaxarid + monozid. III davr. Monozid – I molekula monosaxarid + aglikon. Ba’zan glikozidlardagi monosaxaridlarning ayrim molekulalari aglikonni 2 ta yoki 3 ta gidroksiliga birlashib – di-, tri- yoki undan xam murakkab glikozid xosil qilishi mumkin. Ko‘pchilik xollarda glikozidlarning gidrolizi – parchalanishi fermentlar va xarorat ta’sirida xamda suv ishtirokida boradi (agarda kislota ta’sirida parchalanmasa). Fermentlar oqsil moddalar bo‘lib, yuqori xaroratda (60-70 S dan va undan yuqorida) ular o‘ladi (pishadi). Past xaroratda ( 25 S dan va undan past xaroratda) esa fermentlar ta’sir qilmaydi, ya’ni ularning faolligi tuxtaydi. Glikozidlar osonlik bilan parchalanadi. Ayniqsa, ular o‘simliklarning o‘lik to‘qimasida ferment, xarorat ta’sirida va namlik ishtirokida tez parchalanadi. SHuning uchun tirik o‘simliklar to‘qimasida bo‘ladigan glikozidlarni birlamchi glikozidlar deb xisoblanadi. O‘simliklardan ajratib olingan glikozidlarga birlamchi glikozidlarning qisman gidrolizlanishidan vujudga kelgan maxsulot deb qaraladi. Bu xol maxsulot tayerlash, quritish va saqlash vaqtida xisobga olinishi zarur. Xaqiqatan xam yi\ilgan maxsulotlarni tezda quritilmay, uyib qo‘yilsa, u namlik$ $ta’sirida qizib, to‘qimalaridagi fermentlar esa faollashib, glikozidlarni parchalaydi yoki to‘\ri quritilgan maxsulotni issiq va nam erda saqlansa xam yuqorida aytilgan axvol qaytariladi. SHuning uchun tayyorlangan maxsulotni yi\ib qo‘ymay tezda va to‘\ri quritish, quritilgan maxsulotni yaxshi yopiladigan idishlarga solib, quruq erda saqlash lozim. SHundagina maxsulot tarkibidagi glikozidlar parchalanmay saqlanadi va dorivor maxsulot o‘z sifatini yo‘qotmaydi. Glikozidlar o‘simliklar dunyosida keng tarqalgan bo‘lib, ular o‘simliklarning barcha organlari to‘qimalarida, xujayra shirasida erigan xolda uchraydi. O‘simliklar tarkibida bir nechta glikozidlar bo‘lishi (bitta o‘simlik tarkibida 20 dan ortiq ayrim-ayrim glikozidlar bo‘lishi) mumkin. Ba’zan bitta yoki bir xil kimyoviy tuzilishdagi bir gurux glikozidlar butun bir oilaga (yoki botanik bir-biriga yaqin bo‘lgan qardosh oilalarga) xos bo‘lib, ular shu oilaga kiradigan turlarda keng tarqaladi (masalan, amigdalin glikozid ra’noguldoshlar, tioglikozidlar esa karamguldoshlar (krestguldoshlar) oilalari turlarida). SHu bilan bir qatorda ba’zi glikozidlar bir necha oilaga kiradigan o‘simliklarda uchraydi. Glikozidlar o‘simlik to‘qimalarida bo‘ladigan moddalar almashinuvi jarayonida faol qatnashadi. Glikozidlarga uglevodlarning zaxira xolda yi\ilgan shakllardan biri deb xam qaraladi. Sof xolda ajratib olingan glikozidlar kristall modda bo‘lib, ular ko‘pchilik organik erituvchilarda erimaydi, spirtda yomon (ba’zan yaxshi), suvda yaxshi eriydi. Glikozidlarning suvdagi eritmasi neytral reaksiyaga, shuningdek, qutblangan nur tekisligini o\dirish (optik faollik) xususiyatiga ega. Xamma glikozidlar Feling reaktividan misni qaytaradi. Glikozidlarning suvdagi eritmalari bariy gidroksid, qo‘r\oshin atsetat va tanin eritmalari bilan cho‘kma xosil qiladi. Glikozidlarning kimyoviy xossalari va analiz kilish usullari aglikonlarning tuzilishiga bo\liq. Aglikonlarning kimyoviy tuzilishi turlicha bo‘lganligi uchun analiz usullari xam turlichadir. Glikozidlarning terapevtik ta’siri xam ularning aglikonlariga bo\liqdir. +and qismi aglikonlarni (demak, glikozid molekulasini) suvda erishini xamda xayvonlar organizmida shimilishini, ya’ni organizmga ta’sir$

qilishini tezlashtiradi. SHu bilan birga, ba’zi monosaxaridlar ayrim aglikonlarni ta’sir kuchini oshirishi yoki aksincha pasaytirishi mumkin. Tarkibida glikozidlar saqlovchi dorivor o‘simliklar tasnifi (klassifikatsiyasi) Tarkibida glikozid saqlovchi o‘simliklar shu glikozidlar aglikonining kimyoviy tuzilishiga qarab sinflarga bo‘linadi. Ba’zi glikozidlar xozirgacha etarli darajada o‘rganilmagani uchun sinflarga bo‘lishda ularning fizik xossalari yoki xayvonlar organizmiga ko‘rsatadigan fiziologik ta’siri asos qilib olingan. Tibbiyotda ishlatiladigan tarkibida glikozidlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar va maxsulotlar quyidagi sinflarga bo‘linadi: 1.Tarkibida tioglikozidlar bo‘lgan; 2.Tarkibida sianogen glikozidlar bo‘lgan; 3.Tarkibida monoterpen (achchik) glikozidlar bo‘lgan; 4.Tarkibida steroid (yurak) glikozidlari bo‘lgan; 5.Tarkibida triterpen glikozidlar (saponinlar) bo‘lgan; 6.Tarkibida fenolglikozidlar bo‘lgan; 7.Tarkibida antraglikozidilar bo‘lgan; 8.Tarkibida flavon glikozidlar bo‘lgan va boshqalar. YUkorida keltirilgan glikozidlardan tashqari oshlovchi moddalardan katta bir guruxi (gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalar), qisman kumarinlar (kumarin glikozidlar) va boshka birikmalar xam glikozidlarga kiradi.

$Tarkibida tioglikozidlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar Aglikoni tarkibida oltingugurt bo‘lgan glikozidlar tioglikozidlar (S- glikozidlar) deb ataladi. Bu glikozidlardagi qand molekulasi aglikon qismi bilan oltingugurt atomi orqali birlashgan. Tioglikozidlarning ferment ta’sirida parchalanishidan xosil bo‘lgan aglikon qismi efir moylari xossasiga o‘xshash xossaga ega (uchuvchan va suv bu\i bilan xaydaladi). SHuning uchun bu glikozidlarning ba’zi aglikonlari efir moyi deb yuritiladi. Tioglikozidlar achchiq bo‘lib, organizmning shilliq qavatlariga va teriga qitiqlovchi ta’sir ko‘rsatadi (terini qizdiradi yoki kuydiradi). Oz mikdorda iste’mol qilinsa, ishtaxa ochadi. Tioglikozidlar kuchli bakteritsid ta’sirga ega. Tioglikozidlar yoki izotiotsianatlar xayvonlarda bo‘qoq kasalligini paydo qilishi mumkin, degan fikr xam bor. Tioglikozidlarning turlari ko‘p. Ular asosan, karamdoshlar (butguldoshlar, krestguldoshlar) rezadoshlar va boshqa oilalar vakillarida uchraydi. Jumladan, karamdoshlar (butguldoshlar) oilasiga kiradigan o‘simliklar (shol\om, karam, rediska, turp, xren, xantal va boshqa o‘simliklar) da keng tarqalgan. Tibbiyotda tioglikozidlar saqlovchi o‘simliklardan xozircha faqat xantal uru\ i (uni tarkibida tioglikozid sinigrin bo‘ladi) ishlatiladi. Sinigrin mirozin fermenti ta’sirida glyukoza, kaliy bisulfat va allilizotiatsianatga (xantal efir moyiga) parchalanadi: Tarkibida sianogen glikozidlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar Glikozidlar parchalanib sianid kislota ajratsa, ular sianogen yoki nitril glikozidlar deb ataladi. Sianogen glikozidlar (amigdalin, prunazin, sambunigrin va boshqalar) zaxarli birikma bo‘lib, ularning ko‘pchiligi ra’noguldoshlar oilasiga kiradigan o‘simliklarga xosdir. Masalan, achchiq bodom, achchiq danakli o‘rik, shaftoli, olcha, gilos, olxo‘ri, olma, nok, shumurt (cheremuxa) va boshqa o‘simliklar uru\i (ma\zi) ning achchiq mazali bo‘lishi, ular tarkibida sianogen glikozidlar borligiga bo\liq.$ $Sianogen glikozidlarning parchalanishi natijasida xosil bo‘lgan maxsulotlar efir moylarining fizik xossasiga o‘xshash xossaga ega bo‘ladi. Tibbiyotda sianogen glikozidlardan asosan o‘z, tarkibida amigdalin saqlovchi dorivor o‘simliklar ishlatiladi. Amigdalin rangsiz kristall birikma bo‘lib, yuqorida aytib o‘tilgan ra’noguldoshlar oilasiga kiruvchi o‘simliklarning uru\i, bargi va boshqa organlarida bo‘ladi. Bu o‘simlik organlari to‘qimasida amigdalin bilan birga emulsin fermenti xam uchraydi. Amigdalin ana shu ferment ta’sirida parchalanib, ikki molekula glyukoza, sianid kislota va benzoy aldegid xosil kiladi: Gidroliz natijasida ajralib chiqqan sianid kislota benzoy aldegid bilan reaksiyaga kirishib, benzoaldegidsiangidrid birikmasini xosil qilishi mumkin. Tibbiyotda ishlatiladigan amigdalinli dori turlari achchiq bodom uru\idan yoki uning o‘rnida ishlatilishi mumkin bo‘lgan o‘simliklardan tayyorlanadi. Maxsulotda amigdalin borligini quyidagi reaksiyalar yordamida aniqlash mumkin. 1. Achchiq bodom (yoki achchiq o‘rik, shaftoli va boshqalar) uru\i (ma\zi) ni 2-3 tomchi suv bilan chinni xovonchada ezilsa, amigdalinning emulsin ferment ishtirokida parchalanishidan xosil bo‘lgan sianid kislota va benzoy aldegidning o‘ziga xos xidini sezish mumkin. 2. Achchiq bodom (yoki shaftoli, achchiq danakli o‘rik va boshqalar) uru\i 1-2 tomchi konsentrlangan sulfat kislota bilan chinni xovonchada ezilsa, pushti rang xosil bo‘ladi. Tibbiyotda ishlatish uchun bodom uru\idan achchiq bodom suvi tayerlanadi. Tarkibida monoterpen (achchiq) glikozidlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar Bu guruxga kiruvchi glikozidlarning aglikonlari monoterpenlar va ularning unumlaridan tashkil topgan. Aglikonlar bir yoki bir nechta molekula monosaxaridlar (ba’zan spetsifik yoki disaxaridlar) bilan birlashib, o‘z glikozidlarini xosil qiladi. Tibbiyotda qo‘llaniladigan tarkibida monoterpen glikozid bo‘lgan o‘simliklarning xammasi va glikozidlari achchiq mazaga ega. SHuning uchun bu gurux glikozidlari achchiq glikozidlar nomi bilan xam yuritiladi.$

O‘simliklar tarkibida achchiq mazali birikmalar ko‘p uchraydi. Lekin ularning xammasi xam achchiq glikozidlarga kiravermaydi. Achchiq glikozidlar me’da suyuqligining reflektor ajralishini kuchaytirib ishtaxa ochadi, organizmga boshqacha fiziologik ta’sir ko‘rsatmaydi. Boshka achchiq moddalar esa organizmga turlicha fiziologik ta’sir etadi. Masalan: alkaloidlar (xinin, kapsaitsin, piperidin), turli glikozidlar (yurak glikozidlari, tioglikozidlar) va boshqa birikmalar. O‘simliklar dunyosida achchiq glikozidlar kam bo‘lib, ular erbaxodoshlar (Gentianaceae), meniantdoshlar (Menyanthaceae), astradoshlar (murakkabguldoshlar)–Asteraceae (Compositae) va qisman yasnotkadoshlar (labguldoshlar) – Lamiaceae (Labiatae) oilasi vakillarida uchraydi. Monoterpen glikozidlar yaxshi o‘rganilgan emas. Ulardan bir qanchasi sof xolda ajratib olingan. Sof xolda ajratib olingan achchiq glikozidlar amorf yoki kristall modda bulib, neytral yoki kuchsiz kislota xossasiga ega. Ular suvda, etil, metil spirtlarida, ba’zilari xloroformda, efirda, benzolda, dixloroetanda va boshqa organik erituvchilarda eriydi. Monoterpen (achchiq) glikozidlarning xammasiga xos sifat reaksiyalar va ular miqdorini aniqlaydigan usullar xozircha yo‘q. SHunga ko‘ra monoterpen glikozidlar xozircha achchiq moddalar sifatida standartlanadi, ya’ni ularning achchiqlik ko‘rsatkichi organoleptik usul-Vazitskiy usuli bilan aniqlanadi. Achchiqlik ko‘rsatkichi deb, tekshirilayotgan achchiq moddani suvdagi eritmasining yoki achchiq glikozidli o‘simliklardan tayerlangan qaytanmaning sezilarlik darajada achchiq mazza beruvchi eng kichik miqdoriga (yoki konsentratsiyasiga) aytiladi. Maxsulotdan Vazitskiy usulida tayyorlangan qaynatmadan (yoki achchiq modda eritmasidan) 10 ta probirkada turli konsentratsiyali eritma tayerlanadi. So‘ngra probirkadagi suyuqliklar mazzasini (eng kichik konsentratsiyasidan boshlab) birma-bir ta’tib ko‘rib, standart eritma bo‘lgan xinin sulfatning 1:100.000 konsentratsiyali eritmasiga solishtiriladi. Natijada achchiq mazali eng kichik konsentratsiyali probirka topiladi. SHu probirkadagi eritmaning suyultirilgan

$darajasi topilsa, achchiqlik ko‘rsatkichi kelib chiqadi. Achchiqlik ko‘rsatkichi maxsulot (yoki modda) ning o\irlik (miqdori) birligiga nisbatan xisoblanadi. Tarkibida yurak glikozidlari (kardenolidlar va bufadienolidlar) bo‘lgan dorivor o‘simliklar YUrak glikozidlarining aglikonlari – geninlari bir, ikki, uch va ba’zan to‘rtta qand molekulasi bilan birikib, glikozidlar xosil qiladi. Bu glikozidlar asosan yurak muskullariga ta’sir etganligi uchun yurak glikozidlari (yoki yurak zaxarlari) deb ataladi. YUrak glikozidlarining geninlari quyidagi ikkita birikmadan bittasining unumi bo‘lishi shart: Agar yurak glikozidlari molekulasining tarkibida 5 a’zoli tuyinmagan lakton (butenolid) xalqasi bo‘lsa, kardenolidlar (I), 6 a’zoli 2 marta tuyinmagan lakton (kumalin) xalkasi bo‘lsa, bufadienolidlar (II) deb ataladi. Sterioid birikmalarga yurak glikozidlaridan tashqari, o‘simlik va xayvonlar organizmida ko‘p uchraydigan moddalar: vitamin D, ba’zi saponinlar, sterinlar (fito-xamda zoosterinlar), o‘t kislota, jinsiy organlarning garmonlari va boshqa birikmalar kiradi. Bu birikmalarning asosiy skeleti siklopentanperfenantren yadrosidan iborat bo‘lsa-da, ular kimyoviy tuzilishi bilan bir-biridan katta farq qiladi. Faqat yurak glikozidlariga xos guruxlar: 3 va 14-nomerga joylashgan uglerod atomlaridagi OH, 13-nomerga joylashgan uglerod atomidagi SN3 va 17- nomerdagi uglerod atomiga birlashgan 5 yoki 6 a’zoli to‘yinmagan lakton xalqalaridir. 5,11,12 va 16-nomerdagi uglerod atomlarida qo‘shimcha ON, 10- nomerdagi uglerod atomida metil-SN3 (angishvonagul tipi) yoki glikozid molekulasidagi qand skeletining 3-nomeridagi uglerod atomiga joylashgan – ON guruxi orqali birlashadi. Bitta glikozid tarkibida 5 tagacha monosaxaridlar bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha glikozid molekulasida qand kismi sifatida glyukoza, shuningdek, o‘ziga xos 6-dezoksigeksozalar (6-nomerdagi uglerod atomida ON guruxi bo‘lmaydi), 2-6 – dezoksigeksozalar (2 va 6-nomerdagi uglerod atomlarida ON guruxi bo‘lmaydi) va shu dezoksigeksozalarning 3-nomerdagi uglerod atomi orqali$ $xosil qilgan metil efirlari xamda o‘ziga xos di- va trisaxaridlar bo‘ladi. Xozir yurak glikozidlari tarkibiga kiradigan 350 ta xar xil monosaxaridlar ma’lum. YUrak glikozidlarining asosiy ta’sir etuvchi guruxi 17-nomerdagi uglerod atomiga joylashgan 5 yoki 6 a’zoli bo‘lishi glikozidlar ta’siriga unchalik axamiyatli bo‘lmasa-da, lekin lakton xalqasining parchalanishi yoki to‘yinishi ( masalan, strofantidinda) ular ta’sir kuchini butunlay to‘xtatadi. SHuning uchun maxsulot tayyorlash, quritish va saqlash paytida yuqorida aytib o‘tilgan xolatlarni unutmaslik lozim. CHunki tayyorlangan o‘simlik nam joyda qolsa va o‘z vaqtida to‘\ri quritilmasa, maxsulot tarkibidagi yurak glikozidlari gidrolizlanish, geninning lakton xalqasi to‘yinishi, oksidlanishi xamda parchalanishi mumkin. Natijada glikozidlarning ta’sir kuchi kamayadi yoki butunlay yuqolib ketadi. Maxsulot tayyorlash va quritish davrida murakkab molekulali yurak glikozidlari parchalanib, bir-ikkita yoki xamma qandlarini ajratishi mumkin. SHuning uchun olimlar o‘simlik to‘qimasida birlamchi, ancha murakkab molekulali, ya’ni genuinli glikozidlar bor deb xisoblaydilar. Ular fikricha, quritilgan maxsulot va ulardan tayerlangan dori turlari tarkibida (shuningdek ajratib olingan kristall xoldagi glikozidlar xam) birlamchi glikozidning gidrolizlanishidan xosil bo‘lgan, bir-ikkita qand molekulasini yo‘qotgan ikkilamchi glikozid yoki geninlar bo‘ladi. Bu fikr ma’lum sharoitda (quritish, saqlash yoki glikozidlarni ajratib olish jarayonida) mavjud bo‘lgan yurak glikozidlarining xaqiqatdan xam osonlik bilan gidrolizlanishiga asoslangan bo‘lishi mumkin. SHunga qaramasdan, o‘simliklarda o‘tkazilgan ayrim tajribalar yuqorida ko‘rsatilgan jarayonlarda yurak glikozidlari doimo parchalanmasdan, ba’zan murakkablanishi xam mumkin ekanligi isbot qilindi. Masalan, kimyo fanlari doktori prof.N.K.Abubakirov kendr o‘simligi (Apocynum cannabinum L.., Apocynum androsaemifolium L..., ) ildizini ochiq xavoda uzoq vaqt quritilganda uning tarkibida qand molekulasiga boy K-strofanin-  – glikozidi kupayib ketishini isbotladi (asosan tirik o‘simlik to‘qimasida monozid, simarin to‘planadi). N.K.Abubakirov bu tajribaga asoslanib, yurak glikozidlarini birlamchi genuinli va ikkilamchi guruxlarga bo‘lish to‘\ri emas, degan fikrga keldi. So‘ngra u o‘simlik$