Genetik injeneriya va biotexnologiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

166 KB

Ko'chirib olish

Genetik injeneriya va biotexnologiya Reja: 1. Genetik injeneriya va biotexnologiya tushunchalarni shakllantirish metodikasi. 2.G.Mendelning irsiyat qonunlarini o‘rganish metodikasi. 3. Biotexnologiya va uni inson hayotidagi tutgan o‘rni.

Monoduragay, diduragay chatishtirish, gametalar soflik gepotizasi, komplementar irsiylanish, epistaz, genlarning polimer irsiylanishi, jins genetikasi. Darsning identiv maqsadlari: a) genetik bilimlarni puxta o‘zlashtirish; b) genetik masalalarni echish ko‘nikmasini hosil qilish. Birinchi asosiy masalaning bayoni. Respublikamizda amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlari, mamlakatimiz iqtisodiy qudrati oshib borishi natijasida jamiyat ijtimoiy sohasining markaziy bugini hisoblangan xalq ta’limida ham tub o‘zgarishlar ruy bermoqda. Asrimiz ta’limi xalqchil, insonparvar, demokratik, adolatli bo‘lish bilan birga sermazmun, samarali, ibratli, maqbul va takomillashgan ta’lim tizimi bo‘lishi kerak. Bu omillar asosida o‘quvchilarni bilim olishga bo‘lgan xohishlarini rivojlantirish, ular ongida milliy mafkurani shakllantirish, uni hayotga tatbiq etish yotadi. Genetika fani barcha tirik organizmlarga xos bo‘lgan irsiyat, o‘zgaruvchanlik qonuniyatlarini o‘rganadi. Irsiyat va o‘zgaruvchanlikni o‘rganadi. Irsiyat va o‘zgaruvchanlik birga yirik organizmlarga xos xususiyatlardan biri. Irsiyat va o‘zgaruvchanlikni o‘rganish nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Shu bois jamiyatning har bir a’zosi genetikadan zarur bilimga ega bo‘lmog‘i kerak. Umumiy biologiyadan dars berayotgan o‘qituvchilar ushbu fanning mazmuni «murakkab» deb uyladilar. Shu sababli uni o‘zlashtirishda o‘quvchilar qiynaladilar degan fikrni bildiradilar. Ko‘pchilik o‘qituvchilar bilan qilingan suhbatlar, ularning darslarini ko‘zatishlar, ular faoliyatida quyidagi muammolar borligi aniqlangan. -genetikaga bag‘ishlangan barcha darslarni oldingi boblardagi mavzular mazmuni bilan bog‘lab o‘tmaslik; -mavzularni tayyor ko‘rgazma qurollar yordamida tushuntirish bilan chegaralanib, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga etarli e’tibor bermaslik, -nazariy bilimlarni amaliyot bilan ayniqsa masalalar echish bilan bog‘lamaslik; -o‘qituvchilarning genetik bilimlari yuzaki ekanligi. Ularning kuchiligi, fenotip, genotip, gomozigota, geterozigota, gameta, zigota, xromosomalarning gaploid, diploid to‘plami qaysi hujayrada uchrashi, genlarning o‘zaro ta’sir tiplarini yaxshi ajrata olmasliklari; -genetik bilimlarning yuzaki bo‘lishiga asosiy sabab dars jarayonida o‘quvchilarning fikrlash doirasini rivojlantirishga e’tibor bermaslikdir.

1. Biologiyadagi «Genetika asoslari» bobi mazmunan «Sitologiya asoslari» dagi yadro, xromosomalar, mitoxondriya, ribosomalarning to‘zilishi, funkstiyasi, «Hayotiy jarayonlarning kimyoviy kislotalar, gen, gentik pod, oksil biosintezi, hujayra metobolizmi, «Organizmlarning ko‘payishi va individual rivojlanishi» dagi ish va individual rivojlanishi» dagi mitoz bo‘linish, meyoz bo‘linish, spermatogenez, ovogenez, gametalar, urug‘lanish, zigota, xromosomalarning gaploid va diploid to‘plami, ularning biologik ahamiyati kabi tushunchalar bilan uzviy aloqador ekanligini ko‘rsatadi. Binobarin genetikadan o‘quvchilarga puxta bilim berishga tayyorgarlik ana shu bilimlarni o‘tish davridan boshlanishi lozim. 2. Genetika bo‘limini o‘qitish davomida o‘qituvchi, o‘quvchilarning shu bo‘limlardan o‘zlashtirgan bilimlariga asoslanishi kerak. Shu bilan birga o‘quvchilarda mustaqil fikrlash yaxshi rivojlanganligini e’tiborga olib, genetik bilimlarni tayyor ko‘rgazma qurollar yordamida emas, balki fragmentlar ajratib sinf taxtasiga yozib tushuntirmog‘i maqsadga muvofik. 3. o‘quvchilar sinf doskasida fragmentlarga ajratib tushuntirilayotgan bilimlar bilan aloqador yozuvlarni, izohlarni o‘zlashtirish uchun faol bo‘lishlari, daftarlariga yozib borishlari joizdir. Ko‘rgazma qurollar esa mavzuni mustahkamlash jarayonida o‘zlashtirilgan bilimlarning to‘g‘ri ekanligini isbotlash uchun namoyish etilmog‘i lozim. 4. Genetik bilimlarni puxta o‘zlashtirish uchun kuchli xotiragina emas balki barqaror diqqat bilan mustaqil fikrlashdagi mantiqiy tafakkurning rivojlanganligi kerak. Shuning uchun o‘qituvchi oldida to‘rgan vazifalardan biri o‘quvchilarning mustaqil fikrlashdagi mantiqiy tafakkurini rivojlantirish, ya’ni o‘rganilayotgan o‘quv materiallarni analiz, sintez qilish, taqqoslash, umumlashtirish va xulosa chiqarishga o‘rgata borishdan iborat bo‘lmog‘i kerak. 5. Genetikadan masalalar echish uchun o‘quvchilar «Sitologiya asoslari», «Hayotiy jarayonlarning kimyoviy asoslari», «Organizmlarning ko‘payishi va individual rivojlanishi» bo‘limlaridagi bilim zaxiralaridan foydalanishlari, genetikadan esa fenotip, genotip, dominant, restessiv, gomozigota, geterozigota, allel, noallel genlar kabi atamalarning tub mazmunini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishlari hamda genetik simvollardan foydalana olishlari shart. Ikkinchi masala bayoni. Dars genetikaning rivojlanish tarixi, tadqiqot metodlari, genetik simvollar bilan o‘qituvchilarni tanishtirishdan boshlanadi. G.Mendel uz tadqiqotlarida no‘xat o‘simligining bir-biridan keskin tafovut qiluvchi formalarini chatishtirish va duragay organizmlarda ota-ona formalarining ayrim belgilari irsiylanishini o‘rganib, irsiyat qonunlarini kashf etdi. Tajribalarida gultoj barglari qizil va gultoj barglari oq rangda bo‘lgan no‘xat o‘simligini chatishtiradi deb o‘qituvchi sinf doskasiga: R qizil X oq

deb yozadi. Hosil bo‘lgan F1 duragaylar guli tekshirilganda ular qizil rangda ekanligi ma’lum bo‘ldi. Olingan natijani xulosalab o‘zining birinchi qonunini kashf etdi. Mendel olgan irsiyatning birinchi qonuni birinchi avlod duragaylarining «Bir xillik» yoki «Dominantlik» qonuni deyiladi. G‘olib kelgan belgini Mendel dominant belgi rivojlanmagan, ya’ni mag‘lub bo‘lgan belgini esa restessiv belgi deb atagan. Shundan so‘ng sinf doskasiga quyidagini yozadi: R qizil x oq 1) F 1 – qizil Mendel ikkinchi avlod duragaylarni o’rganib irsiyatning ikkinchi qonunini ixtiro qildi. Bu qonun F 2 duragaylarning o’rganilayotgan belgi b o’ yicha xilma-xillik berishi va uning 3:1 nisbatda bo’lishi to’g`risidadir deb uni yozib olishni taklif etadi. F 1 – qizil x qizil F 2 qizil: qizil: qizil oq . Mendelning II qonuni «ajralish» qonuni deyilishini ta’kidlaydi. Taxliliy chatishtirish. Mendel nima sababdan birinchi avlod duragaylar o‘zaro chatishtirilganda, ikkinchi avlod F 2 da xilma-xillik beradilar va ularning nisbati 3:1 holatda bo‘ladi degan masalani oydinlashtirish maqsadida birinchi avlod F1 duragayni restessiv gomozigota forma (oq gulli no‘xat o‘simligi bilan kayta chatishtirdi), ya’ni taxliliy – bekkros natijasida olingan avlod Fv tarzida yoziladi va ularda hosil bo‘lgan duragaylarning 50% ga yakini qizil gultoji bargga, 50% ga yakini oq gultoji bargga ega ekanligini aniqladi. Uni quyidagicha yozdi. F 1 – qizil x oq F v qizil : oq deb. Gametalar soflik gipotizasi va uning stitologik asoslari. Nima sababadan F 1 avlod duragaylar o‘zaro chatishtirilganda ikkinchi F 2 avlodda 3:1 nisbatda, F 1 dagi duragay – oq gulli o‘simliklar bilan chatishtirilganda 50% qizil, 50% oq gultoji bargli o‘simliklar hosil bo‘ladi. Bu muammo. Muammoni o‘quvchilar mustaqil echa olmaydilar. Mazkur muammoni echish uchun gametalar soflik gipotizasini bilish kerak. Ma’lumki bu gipotizaga binoan ota-ona belgilarini nasldan-naslga o‘tishi irsiy omillarga bog‘liq bo‘lib Mendel irsiy omillarni lotin alifbosidagi harflar bilan, restessiv belgining omilini kichik harf bilan atash kerakligini aytdi.

$Demak, har bir organizmda belgi – xossalar nasldan-naslga berilmaydi, balki jinsiy hujayralar orqali ana shu belgilarning rivojlanishini ta’minlovchi irsiy omil genlar beriladi. Odatda har bir organizmdagi belgi xossalarning majmuasini fenotip, irsiy omillar ya’ni genlar yigindisini esa genotip deb nomlanadi. Gametalar soflik gipotizasiga binoan biz yuqoridagi muammoni echishga harakat qilamiz. -Ota-ona organizmlardagi gultoji barglarning qizil va oq barglari fenotipik belgi. Genotipini A va V bilan belgilaymiz. Qizil va oq rang bir belgi, ya’ni gultoji barg rangining har xil holati. Shunga binoan ular har xil harflar bilan emas, balki bir xil harflar bilan ifodalanadi. Qizil belgining omili – A. Oq belgining omili – a. Shularga asoslanib quyidagini yozamiz: fen:  qizil oq R x gen:  AA aa A ham a ham ikkitadan yozilishi kerak. Chunki ularning ikkalasi ham ota-ona organizmlarning chatishishidan hosil bo’lgan. Bir xil gametalarda AA va aa da genlar tok holatda bo’ladi. Birinchi avlod F 1 Aa genotipida esa juft holatda bo’ladi. fen qizil oq R x gen AA aa /\ /\ A A a a fen qizil F 1 gen Aa Endi F 1 genotipni taxlil qilish uchun uni oq gulli no’xat bilan chatishtirib ikkinchi avlodda qanday natija olamiz. Ya’ni: F 1 - Aa x aa F v - Aa Aa aa aa. ya’ni 50% qizil yoki Aa va aa dan 50% oq gameta olib ularni Pinet katagiga joylashtiramiz.$ $a A A Aa Aa a aa Aa Endi F 1 duragaylarni o’zaro chatishtirish natijasida hosil bo’lgan F 2 duragaylarning fenotip va genotipini yozamiz. F 1 Aa x Aa /\ /\ A a A a F 2 A A Aa Aa aa A a A AA Aa a Aa aa Demak, Mendel o’zining gametalar soflik gipotizasi bilan duragaylarning ikkinchi avlodida xilma-xillik berish va uning 3:1 nisbatda bo’lish sabablarini tushuntirib: qizil gulli ona organizm bilan qizil F 1 no’xat o’simligi fenotip ji ha tdan uxshashsa ham genotip jihatdan far q qiladi. Ona organizmi genotipi AA, F 1 niki esa Aa genlardan tashkil topgan. Bir xil organizmlarning chatishishidan hosil bo’lgan va kelgusida xilma-xillik bermaydigan organizmlarni gomozigota, har xil organizmlarni chatishtirishdan hosil bo’lgan va kelgusida xilma-xillik beradigan organizmlarni geterozigota organizmlar deyiladi. Gametalarning soflik gipotizasining stitologik asosini tushunish uchun biz dominant genlarga ega bo’lgan xromosomalarni tayokchasimon q ora, restessiv genlarga ega xromosomalarni esa oq rangdagi tayo q chasimon xromosomalar bilan ifodalaymiz. fen. qizil oq R x gen. A A a a fen. qizil qizil F 1 x gen. A a A a fen. qizil qizil qizil oq$