G‘isht ishlab chiqarish texnologiyasi - Kimyo - Referatlar

G‘isht ishlab chiqarish texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.5 KB

Ko'chirib olish

G‘isht ishlab chiqarish texnologiyasi Reja: (1) G‘isht ishlab chiqarish. (2) G‘isht massasini tayyorlash va pishirish (3) Sopol buyumlarni ishlab chiqarish texnologiyasi.

Tayanch iboralar: shnekli press, izolyatsiya g‘ishti, serg‘ovak-ichi kovakli g‘isht, Tabiatda nihoyatda ko‘p kimyoviy birikmalar va mahsulotlar borki, ularga shunchalar ko‘nikib qolganmizki, hatto hayotimizda tutgan o‘rnilari haqida ko‘pincha o‘ylab ham ko‘rmaymiz. Ana shunday oddiy, lekin jamiyatimiz taraqqiyotidagi o‘rnini tasavur etib bo‘lmaydigan yog‘och, ko‘mir, sement, shisha va chinni kabi kimyoviy mahsulotlar qatoriga g‘isht ham kiradi. Quruvchilar g‘isht bilan sement eritmasini «qurilish noni» deb atashlarining boisi ham anna shunda. Qurilish keramikasi mahsulotlari ichida ham tuproq asosida yasalgan qurilish g‘ishti muhim o‘rin egallaydi. Oddiy mahsulot hisoblanmish g‘ishtning qimmati nimada? Bu savolga javob bermoq uchun mamlakatimizning tashqi qiyofasini Toshkent, Samarg‘and, Buxoro, Xiva kabi qadimiy va navqiron go‘zal shaharlarni hayotimizni bezab turgan qulay, shinam va ko‘rkam turar joy binolarisiz tasavvur qila olmasligimizni esga olish kifoya. G‘ishtning qattiq anorganik modda ekanligi, pishiqligi, sovuq va issiqni yaxshi o‘tkazmasligi, kimyoviy moddalar bilan aktiv reaksiyaga kirishmasligi ma’lum. G‘ishtsozlik O‘rta Osiyo, jumladan, bizning serquyosh respublikamizda qay tarzda rivojlangan degan haqqoniy savol tug‘ilishi muqarrar. Tarixiy va ashyoviy dalillar O‘rta asrlarga kelib, bu soha u yerda rivojlanibgina qolmay, hottoki, O‘rta Osiyo dunyo g‘ishtsozligining markazi bo‘lganligidan dalolat beradi. O‘rta Osiyolik ustalar g‘ishtlardan Buxoro, Xiva va Samarqandda uy-joy, choyxona, maqbara, zarxona, masjid, minora, karvonsaroy, qal’a, saroy, ark, aslahaxona, ustaxona, ko‘shk, hammom kabi binolarning devor va poydevori, hoshiyasi va tochkasi, gumbazi va peshtoqi, ustuni, aylanma zinapoyalar va yo‘laklar barpo etishgan. Jumladan, IX asrning oxiri, X asrning boshlarida Buxoroda bunyod etilgan somoniylar maqbarasi. XII asrda karvon yo‘li chetida qurilgan, balandligi 30 metr va aylanasi 17 metrni tashkil etgan salobatli Jarqo‘rg‘on minorasi ham sifatli pishiq g‘ishtdan qurilgan. Shu xildagi O‘rta asr

qurilishi va arxitekturasiga oid obidalar ko‘rki, salobati naqshinkor mahobati bilan xanuzgacha kishilarni lol qoldirib kelmoqda, betakror me’morchiligimiz san’ati dovrug‘i olam uzra yoymoqda. XVIII-XIX asrlarda g‘isht ishlab chiqarish korxonalari soni yanada ortdi. Shu bilan birga, ishlab chiqarish jarayoni ham takomillashdi. XIX asrning oxiri, XX asrning boshlarida g‘isht yuzasini hosil qiluvchi munshtukning kashf etilishi, loyga ishlov beruvchi shnekli presslarning yaratilishi, tuproqni qorib beruvchi bug‘lagichlarning o‘rnatilishi g‘isht sanoatda xaqiyqiy texnika revalyutsiyasiga olib keladi. G‘isht turlari. Ensiklopediyalarda g‘ishtga to‘g‘ri burchakli parallelepiped shakliga ega bo‘lgan standart o‘lchami mineral materiallardan qo‘yilgan, kuydirish yoki par bilan ishlov berish orqali olinadigan sun’iy toshga aytiladi deb ta’rif berilgan. Xaqiqatan ham, qurilish material sifatidan ishlatiladigan g‘isht (mahalliy aholi uni xom g‘ishtdan ajratish maqsadida pishiq g‘isht deb ham ataydi) sun’iy kimyoviy material bo‘lib, bo‘yi 250, eni 120 va qalinligi 65 mm, og‘irligi 4 kilogramm qilib tayyorlaniladi. Bir yarim yoki modul g‘isht deb ataluvchi g‘isht turida esa parallelepiped qalinligi 88 mm ni tashkil etadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot o‘zining siqilishga chidamliligi bilan 75, 100, 125, 150, 200, 250 va 300 nomli markalarga bo‘linadi. Bu raqamlar g‘ishtning 1 kvadrat santimetir yuzasiga to‘g‘ri keladigan kilogrammda berilgan yukning miqdorini belgilaydi. qurilish g‘ishti 6-14% suv yutish o‘n besh marta ketma–ket takrorlanadigan minus 15 va plyus 20 daraja oralig‘ida o‘zgargan muhitga chidamli bo‘lishi kerak. O‘ning 1 kub metr hajmi og‘irligi 1450 kilogramdan kam emas. G‘ISHT MASSASINI TAYYORLASH VA PISHIRISH. Oddiy qurilish g‘ishtini yasash uchun avvalo lyoss nomi bilan ataluvchi va tarkibida 50% kvars, 10% glinazyom, 15% kalsiy va magniy oksidlari, 5% ishqor va temir oksidlari va nihoyat 15% suv va angidrid gazidan iborat tuproq ishlatiladi. Bu tuproqning erish temperaturasi 1150-1180 о С ga teng bo‘lib, toshga aylanish temperaturasi 1050-1100 о С atrofidadir.

Yengil vaznli izolyatsiya g‘ishtini olishda lyoss, slanetsli tuproq, diatomit, trepel kabi plastik moddalar, bazalt, granit, diabaza, traxit, kabi tog‘ jinslari yoki domna toshqoli, issiqlik elektrostansiyalarining kullari kabi sanoat chiqindilaridan foydalaniladi. Mahsulot vaznida atom va malekulalar zichligini kamaytirish maqsadida esa gaz, ko‘pik, o‘tin, torf, qamish, xashak, alyuminat upasi, kanifol, sovun, vodorod peroksid kabilar massaga qo‘shiladi. Serg‘ovak va serg‘ovak-ichi kovakli g‘ishtlar massaga pishirish temperaturasini kamaytiruvchi qum yoxud qipiq yoki kul va ko‘mir qo‘shish orqali olinadi. Granulometrik tarkibi asosan 0,05-0,005 mm dan iborat bo‘lgan lyosslarga daraxt chiqindisi yoki maydalangan ko‘mir qo‘shiladi. Ichi kovak g‘isht yuqorida qayd qilganimizdek uvalanishga moyil, siqilishga chidamsizdir. Bu kamchiliklarni ularga kuchli plastik moddalar qo‘shish orqaligina bartaraf etish etish mumkin. Toshkent Kimyo–texnologiya instituti «Silikat materiallar texnologiyasi» kafedrasi olimlarining fikricha, bu maqsadlarda 10-15% miqdorda Keles bentoniti yoki Angren kaolinitini lyossga qo‘shish maqsadga muvofiq. G‘ishtning silikat g‘ishti deb ataluvchi turini ishlab chiqishda esa ohaktosh va qum ishlatiladi. ishlatilayotgan kvars qumida kremniy (IY)-oksidining miqdori 90% dan kam bo‘lmasligi, ohak esa to‘yinmagan va so‘nmagan bo‘lishi kerak. 90- 93% qum va 7-10% miqdorda ohak aralashtirilgandan so‘ng ohak baraban yoki silosxonalarda suv yordamida so‘ndiriladi. O‘tga chidamli va yuzali g‘ishtlarning olinishida asosan tarkibida alyuminiy oksidi ko‘p bo‘lgan va kimyoviy formulasi gidroalyumosilikatga to‘g‘ri kelgan oq kaolin tuprog‘i hamda tog‘ jinslarining barcha turlari qo‘llaniladi. Masalan. Shamot g‘isht nomli o‘tga chidamli materialning olinishida ishlatiladigan tuproqning temperaturaga chidamliligi 1580 о С dan, undagi alyuminiy (III)- oksidining miqdori esa 28% dan kam bo‘lmasligi kerak. ғisht ishlab chiqarish jarayoni murakkab bo‘lib, u bir qancha bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Quyida berilayotgan oddiy va unumli g‘isht ishlab chiqarishning texnologik sxemasi bu haqda tushuncha hosil bo‘lishga yordam beradi.

Tuproqni qazib olish (ekskavator) Qo‘shilma (qum, toshqol, ko‘mir, qipiq) Bug‘,suv ↓ ↓ ↓ Tuproqni saqlash (qishda isitish) Tayyorlash ↓ ↓ ↓ ↓ Tuproqqa ishlov berish (yashikli uzatgich, bulg‘alagiya, begun) Dozalash Dozalash ↓ ↓ ↓ Massa tayyorlash (bir va ikki vali tuproq aralashtirgich) ↓ g‘ishtni quyish (lentali vakuum yoki vakuumsiz press) ↓ Quritish (aylanma yoki tunnel pechi ) ↓ Tayyor mahsulot ombori (kran, konteyner) g‘isht ishlab chiqarish kerakli xomashyo manbalari bor yerlarda amalga oshiriladi va ish xomashyoni bir yoki ko‘p cho‘michli ekskavatorlar yordamida

qazib olishdan boshlanadi. So‘ngra tuproq 12 yoki undan ham ko‘p yuk ko‘taradigan KrAZ, BelAZ markali avtosamosvallarda tuproq saqlash omboriga jo‘natiladi va saqlanadi. Xomashyoni maydalash jarayoni g‘isht ishlab chiqarish texnologiyasining eng ahamiyatli jarayonidan biridir. g‘isht korxonalarida bu jarayon toshajratkich va silliq vali mashina (bulg‘alagichlar) yordamida bajariladi. 150-200 mm o‘lchamli bo‘lakchalar toshajratkich silindrlarida 12 mm gacha, silliq vallarda esa 3-4 mm gacha maydalanadi. Mexanik aralashtirgichlar yordamida tuproqqa qo‘shimcha moddalar va suv qo‘shiladi. Sanoatda keng tarqalgan SM-447A aralashtirgichda bir soat davomida 18 m3 moddani qo‘shish va namlash mumkin. Namlikning massada bir tekisda tarqalishi, tuproqning tez bo‘kishi uchun suv o‘rnida 0,5-0,7 atmosferali bug‘ ishlatilsa yaxshi natijalar berishi mumkin. Texnologlarning fikricha, 1000 dona g‘ishtga 100-150 kg bug‘ sarflash g‘ishtning markasining hech bo‘lmaganda 25 kg ga oshishini ta’minlaydi. 18-23% namlikdagi g‘isht massasi va vakuumsiz yotiq lenta presslarda 2-5 kg|sm 2 li bosim ostida qoliplarga quyiladi. Vatanimizda keng tarqalgan, 420-700 mm simob ustuniga teng vakuumli va 100 kvt tok kuchi yordamida ishlaydigan SM-443A pressining unumdorligi soatiga 5000 ming donani tashkil qiladi. Shuningdek, qishtni yarim quruq presslash usuli bo‘yicha 100-150 atm bosim ta’sirida ham qoliplash mumkin. Bu holatda namligi 8-12% bo‘lgan tuproq ishlatiladi. Nurli yoki rotatsion avtomatlar bilan brusdan kesilgan g‘isht «avtomat- taxlagich» mashinalar yordamida quritish vagonchalariga joylanadi. Jumladan, «SM-562A» markali shunday mashina bir soatda 8000 dona g‘ishtni taxlaydi, ya’ni ilgari 8-10 kishi bajaradigan ishni bir o‘zi bajaradi. Xom g‘isht 6-9% namlikkacha quritiladi. Ilgari bu eng mashaqqatli operatsiya hisoblanib, g‘isht haftalab ochiq maydonlarda quyosh nuri yoki yonayotgan o‘tin yordamida quritilar edi. Hozirgi paytda g‘isht quritish jarayoni zamonaviy kamera yoki tunnel quritgiyalarda 90-120 о С da quritiladi. Quritish vaqti

ham bir necha marta qisqaradi: kamera agregatida 40-70 soatni, tunnel agregatida esa 15-40 soatni tashkil qiladi. Quritilgan g‘isht quritgich vagonchalaridan olinib, maxsus vagon yoki xonalarga joylanadi va so‘ngra pishiriladi. Qurilish g‘ishtini olish uchun ishlatiladigan shixta tarkibiga erish temperaturasi past bo‘lgan moddalarning kirishiga qaramasdan xom g‘ishtning pishishi va qattiq toshga aylanish temperaturasi hali ham yuqoriligicha (900- 1100 о С ) qolmoqda. Shuning uchun g‘ishtlar maxsus o‘tdonda, ya’ni aylanma (halqasimon, ichida aylanma yo‘llar bo‘lgan) va tunnel pechlarida kuydiriladi yoki ularga avtoklavlarda par bilan ishlov beriladi. O‘tga chidamli g‘isht tarkibiga erishi qiyin bo‘lgan kaolin tuprog‘i, temperaturaga temperaturaga chidamli tog‘ va sun’iy jinslar kirganligi sababli, ular kuydirilayotganda temperatura ancha yuqori (1350- 1500 о С atrofida) bo‘ladi va ular asosan tunnel pechlarida tayyorlanadi. Hozirgi zamonaviy g‘isht kuydirish pechlari gigant inshootlardan biri bo‘lib, uning maydoni o‘n, hatto yuz m 2 ni tashkil qiladi. Misol tariqasida aylanma (xalqasimon) pechning hajmi 950, tunnel pechining hajmi 315-440 m 3 ni tashkil qilishini eslatib o‘tish kifoya. Bu pechlar elektr toki, gaz yoki mazut orqali isitiladi. Bunday pechlarning 1m 3 hajmidan bir oyda 1500-5000 dona g‘isht pishirib olinadi. Bitta 100 m 3 hajmni tashkil etgan pechdan yiliga olinadigan g‘isht mahsuloti 25 million donani tashkil etadi. g‘ishtlarni kuydirish vaqti 24 soatdan 72 soatgacha davom etishi mumkin. Xozirgi paytda silikat g‘ishtlar katta hajimli avtoklavlarda pishiriladi. Ishlov berishda bug‘ning temperaturasi 150-200 0 С atrofda bo‘lib bosim 7-8 atm.ni. Avtoklavda ishlov beri shvaqti esa 14-16 soatni tashkil etadi. Faqat shunday sharoit yaratilgandagina qum va ohak suv bilan kimyoviy reaksiyaga kirishadi, g‘ishtning mustahkamligini ta’minlovchi monokalsiygidrosilikat mineralini hosil qiladi. SAPOL BUYUMLARI ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI

Bunday materiallar qatoriga birinchi navbatda sopol va chinni mahsulotlari kiradi. Sopol yoki fayans buyumlarning suv yutuvchanligi 9-21% bo‘lsa, chinnining bu ko‘rsatkich 0,5-0% atrofida tbo‘ladi. Fayans va chinni oralig‘ida hosil bo‘lgan material yarimchinni nomi bilan ataladi. Uning suv yutuvchanligi 3- 7% dir. Shuday qilib nafis keramika mahsulotlarining ilk vakili sopol bo‘lib, u jahonda keng tarqalganligi va ishlab chiqarish texnologiyasinning chinniga nisbatan biroz soddaligi bilan ajralib turadi. Sopoldan tayyorlangan buyumlar tanasining g‘ovakligi bilan ajralib turadi. Uning sinig‘i oq rangli va g‘ovakli bulib, sirti shaffof qatlami bilan qoplangan bo‘ladi. Sirlanmasa suv yutuvchan bo‘lib qoladi. Sopolsozlik qadimiy san’at bo‘lib, xalq ustalari uni asrlar davomida rivojlantirib kelmoqdalar. Undan san’at va xo‘jalik buyumlari yamalibgina qolmay, tarixiy obidalar, zamonaviy uy-joylar., inshoatlar va hiyobonlarga chiroy baxsh etmoqda. Sopolsozlik san’ati meros stansiyalari pardozida ham qo‘llanila boshlaniladi. Jumladan, Toshkent metropolitenining «Oybek», «navoiy» va «Toshkent» stansiyalarga kirib kelgan kishi o‘zini ko‘rkam qasirga kirganidek his etadi. Stansiya stunlaridagi kulolchilik namunalarida milliylik, tarixiylik va zamonaviylik aks etgan. Inson tuproqdan tayyorlangan loyning yopishqoqligi va issiqdan qotishini o‘z hayotida ko‘p marotaba sinab ko‘rdi. Bu esa o‘z navbatida sun’iy sopol buyumlarining ilk turlarini ishlab chiqarishga olib keldi. Arxeologik qazilmalardan olingan ma’lumotlarga qaraganda, ajdodlarimiz tosh asrining oxiri – neolit davridayoq ovqat pishirish, suv va ichimliklarni saqlashda tuxumsimon yassi idishlardan foydalanishgan. Sopolsozlikning paydo bo‘lishi hunarmandchilikning ko‘pgina turlari qatori insonning ko‘chmanchilikdan o‘troqlashuviga o‘tishini ta’minlovchi omillardan biri bo‘ldi. O‘troqlashuv omili o‘z navbatida sopolsozlikning rivojlanishida muhim rol o‘ynagan.

O‘lkamiz tarixida o‘rta asrlarga oid sopol yodgorliklari ichida Farg‘ona vodiysining Chust va Dalvarzin, Surxondaryo viloyatining Sopollitepa va Kuchuktepa, Samarqandning Afrosiyob, Xorazm va Toshkentning hunarmandlar yashagan dahalaridan topilgan amaliy ashyolarni ko‘plab uchratish mumkin. Bunday sopol idishlar o‘zining pishiqligi, naqshning betakrorligi, nafis ishlov berilganligi bilan kishini lol qoldiradi. XX asrga kelib, O‘zbekistonda keramika mahsulotlarining barcha turi, shu jumladan, sopolsozlikning rivojlanishiga katta e’tibor berildi. Respublikamizning barcha viloyatlarida kulolchilik korxonalari barpo etildi. g‘ijduvon, Rishton, Xiva, Samarqand, Shahrisabz va Toshkentda mavjud bo‘lgan hunarmandchilik ustaxonalari qayta jihozlandi va kengaytirildi. Xozirgi kunda sopol buyumlari massasi turli xil usulda tayyorlanadi. Birinchi usul eng qadimiy bo‘lib, bu usul bo‘yicha suyuq modda-quyishiga mo‘ljallangan shileker tayyorlanadi. Bunday shakarqiyom moddaning namligi 31- 32% ni tashkil etadi. Ikkinchi usul ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladigan bo‘lib, uni mutaxassislar plastik usul deb ataydilar. Bu usul bo‘yicha odatda namligi 16-25% bo‘lgan plasitik massa tayyorlanadi va qoliplarda kerakli shakillar hosil qilinadi . Uchinchi usul bo‘yicha namligi 5-8% bo‘lgan tolqonsimon massa tayyorlanadilar. Korxonalarda shlikerni qoliplarga qo‘shish ko‘pincha mehanizatsiya yordamisiz bajariladi. Shu tufayli qoliplashdagi bosim bir atmosferadan yuqori bo‘lmaydi. 5-8% namlikka ega bo‘lgan yarim quruq kukun bir yoki ikki tomonlama, bir pog‘onali yoxud ko‘ppog‘onali usullarda 200-400 kgs∕sm 2 bosimda presslanadi. Presslash jarayoni tirsak–dastali, friksion, rotatsion va gidravlik presslarda bajariladi. Plastik massaning namligi 16-25% bo‘lganda presslash 10-20 kgs∕sm 2 bosimda lentasimon yoki shtampovka presslarida amalga oshiriladi. Odatda tayyor loy press ichida shnek yordamida suriladi va zichlanadi. Keramika buyumlari ishlab chiqarishda Yana bir zamonaviy ishlab chiqarish usuli bo‘lib, uni quruq presslash deb ataladi. Odatda quruq presslashda namligi

2% dan oshmaydigan kukun ishlatiladi va keramika buyumlari tayyorlanadi. Xozirgacha bu usul sopolsizlik tarmog‘iga keng kirib kelmagan. Sopol ishlab chiqarish ancha murakkab jarayon bo‘lib, bir qancha bosqichlarni o‘z ichiga oladi. quyida berilayotgan qattiq fayans nomli sopol ishlab chiqarishning texnologik sxemasi (2-rasm) bu haqda to‘la tushuncha hosil qilishga yordam beradi. Yarimquruq presslash usuli katta bosim ostida turli avtomatik moslamalar yordamida amalga oshirilgan tufayli presslanayotgan buyumlarning shakli oddiy va yassiroq bo‘lishini taqozo etadi. Plastik massani qoliplash usuli bilan ish yuritilganda soda yoxud murakkab shaklli buyumlarni yasash mumkin. Shliker yoxud eritma bilan ishlanganda esa o‘rta murakkab shaklli buyumlar gipsli formalarga qo‘yiladi. Haqiqatan ham korxonalarda choynak, koshin, kuvacha, ko‘za (vaza), haykalcha, unitaz, umivalnik singari sopol buyumlari eritmalardan qo‘yish yo‘li bilan olinadi. Lagan, taqsimcha, kosa, piyola, quvur va pilita singari xo‘jalik asboblari esa plastik massa olish va uni qoliplash usuli orqali amalga oshiriladi. Tuproqlarni qazib olish va tashish (ekskavator, avtomashina) Kvars qumini olish va tashish (ekskavator, avtomashina) Dala shpatini keltirish (vagon, avtomashina) Suv, par ↓ ↓ ↓ ↓ Tuproqni saqlash (qishda isitish) qumni saqlash Dala shpatini saqlash ↓ ↓ ↓ ↓ Tuproqqa ishlov berish (yashikli uzatkich, bulg‘alagich,begun ) Qumni tozalash (magnit, suv, kimyoviy birikma ) Dala shpatiga ishlov berish (jag‘li bulg‘alagich, ↓

magnit, suv) ↓ ↓ ↓ ↓ Dozalash (hajmiy yoki tarozida) Dozalash (hajmiy yoki tarozida) Dozalash (hajmiy yoki tarozida) Dozalash (hajmiy yoki tarozida) ↓ ↓ ↓ ↓ Komponentlarni aralashtirish va massa tayyorlash (shar, sterjen bolg‘acha yoxud pnevmo,-vibro-va energiya oqimli tegirmon) ↓ ↓ ↓ Yarim quruq usul massasini olish (filtrpress, quritish) Plastik massa olish (filtrpress) Eritmani saqlash (aralashtirgich) ↓ ↓ ↓ Kukunni presslash (tirsak dastali, friksion, rotatsion va gidravlik press) qoliplash (yarimavtomat, shtamprvka pressi, gipsli qolip) Qoliplarga quyish (gipsli qolip) ↓ ↓ ↓ ↓ Sekin quritish (gipsli formada detallarni yopishtirish) Sekin quritish (gipsli formada detallarni yopishtirish) ↓ Quritish (kamera yoki tunnel quritgich) ↓ Buyumlarni tozalash va ishlov berish (qirqadigan qog‘oz, dastarra) ↓ Yuqori temperaturada kuydirish (aylanma, kamerali yoki tunnel pechi, temperatura 1220-1280oS) ↓

Buyumlarni changdan tozalash (pnevmoavtomat) ↓ Sirlash (sirlovchi avtomat) ↓ Joylash (kapsel formasi) ↓ Pastroq temperaturada kuydirish (kamerali, rolikli yoki tunnel pechi, temperatura 1050-1100 о С ) ↓ Buyumlarni dastlabki sortlash ↓ Buyumlarni dekoratsiyalash (qo‘l yoki avtomat yordamida naqsh chizish) ↓ Past temperaturada kuydirish (rolikli yoki kamerali pech, temperatura 550-650 oS) ↓ Buyumlarni sortlash ↓ Buyumlarni joylash ↓ Buyumlarni tayyor mahsulot omboriga jo‘natish (trasportyor, konteyner, kran) Koshinlashda ishlatiladigan plita, guldor sopol va turli xildagi soda shaklli buyumlar pressavtomatlar yordamida tayyorlanadi.

Hozirgi kunda sanoat korxonalarida olti seksiyali qoliplash-quritish avtomatlari ishlab turibdi. Bunday mashinada bir vaqtda turli shakl va o‘lchamlardagi oltitabuyumni qoliplash mumkin. Quyida uning ba’zi bir texnik ko‘rsatkichlari keltirilgan: Unumdorligi, soatiga to‘g‘ri keladigan buyum soni …..3600 Mashina elektrdivigatelining quvvati, kvt hisobida …6 Buyumning eng katta diametri, mm hisobida ….260 Buyumning eng katta balandligi, mm hisobida…..52 Ushbu qattiq fayans olishning umumiy texnologik sxemasini bir oz o‘zgartirib boshqa fayans turlarini ishlab chiqarishga ham joriy etish mumkin. Jumladan sxemada dala shpatiga oid linya olib tashlasa, texnologik jarayon tuproqli fayans sxemasiga o‘xshash bo‘lib qoladi. Ohakli fayans buyumlarni ishlab chiqarishda yuqoridagi sxemagaohaktosh liniyasini kiritish darkor. Ohaktosh konlarda portlatish yo‘li bilan bo‘lakchalarga bo‘linadi. Shundan so‘ng bir cho‘michli ekskavatorlar yordamida tosh bo‘lakchalari 12 t yoki undan ham ko‘proq yuk ko‘taradigan KrAZ va BelAZ markali avtosamosvallarga yuuklanadi va ohakli fayans korxonasining ohaktosh saqlash omboriga jo‘natiladi. Ohaktosh ishlov beri shva dozalash operatsiyalari orqali komponentlarni aralashtiruvchi tegirmonlarga kelib tushadi va boshqa homashyolar bilan aralashtiriladi. Shamotli fayans ishlab chiqarishda qattiq fayans massasi tarkibida shamot kiritiladi. Bunda shamotni tuproqdan kuydirib olish, unga ishlov beri shva dozalash kabi operatsiyalar bajariladi. Fayans buyumlarini ishlab chiqarishda quritish va kuydirish eng muhim operatsiyalardan hisoblanadi. Xom buyum shiliker yoki plastik usullar yordamida tayyorlanganda 6-8% li namlikkacha quritiladi. Ilgari bu eng mashaqqatli operatsiya hisoblanib, xaftalab ochiq maydonlarda saratonning qizig‘i yoki yonayotgan o‘tin yordamida quritilar edi. Xozirgi paytda uni quritish jarani zamonaviy, qo‘l kuchidan xoli bo‘lgan konveyyer, tunnel, rolikli yoki kamera quritgichlardan 100-1300 da quritiladi.

Hozirgi kunda buyumlar maxsus o‘tdonda, ya’ni tunnel kamerali aylanma va rolikli pechlar yordamida kuydirilmoqda. Sopol tarkibiga qum, toshqol, shamot kabi qo‘shimchalar kirayotganiga qaramay uning pishishi va qattiq sun’iy toshga aylanish temperaturasi anchagina yuqoridir. Odatda tuproqli fayans buyumlar 950 о С , ohakli fayans 1160 о С , qattiq va shamotli fayans mahsulotlari esa 1220- 1300 о С da pishiriladi. Birinchi kuydirish jarayonida fayansning sopolagi mustahkamlanadi, uning sirlash davrida bo‘kishi mumkinligining oldi olinadi. So‘ngra maxsus moslamalar yordamida sirti sirlanadi. Ikkilamchi kuydirish jarayonida sir bilan sopol jipslashib shishasimon moda ko‘rinishiga keladi. Bu jarayon odatda birinchi kuydirish jarayoniga nisbatan 150-200 о С past temperaturada amalga oshiriladi. Bugungi kunda sopol buyumlari va materiallari mamlakat xalq xo‘jaligida boshqa qurilish va xo‘jalik mahsulotlari qatori katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda o‘nlab maxsus fayans zavodlari bo‘lib, bu korxonalarda turli-tuman xo‘jalik buyumlari-piyola, taqsimcha, kosa, ko‘zacha, kuvacha, tovoq kabilar ko‘plab ishlab chiqarilmoqda. Bu korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxi kundan –kunga kamayadi, assortimenti esa ko‘payadi. Mayolka, xo‘jalik va ziynatli sovg‘a buyumlari, haykalcha, suvenirlar xonalarga ko‘rk bag‘ishlaydi. Angren, Toshkent, G‘ijduvon, Rishton, Xiva va Samarqandning bir qator keramika zavodlari, qurilish materiallari kombinatlari fayans mahsulotlarini ishlab chiqarmoqda. Respublikamizda sopolsozlik korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulot shaklini did bilan ishlash, ularni naqshlash, tarixiy va zamonaviy yodgorliklar sirtini sirlab bezash odat tusiga kirdi. Ilgari Respublikamiz kulolchilik korxonalarida o‘nga yaqin kosa, lagan, ko‘za, piyola, plita, mayolka, koshin, quvur kabilar ko‘plab ishlab chiqarilmoqda. Sirlangan keramika materiallari koshinlarga quyiladigan barcha talablarni qondiradi. Ular uzoq muddat chidaydigan, atmosfera ta’siriga bardosh beradigan

va ko‘rinishi chiroyli bo‘lganligi uchun hozirda qurilishda keng ko‘lamda va samarali foydalanilmoqda. Jamoat binolarining vestibyullari, davolanish muassasalari hamda kimyo sanoati korxonalarining pollariga Toshkent qurilish materiallari va Angren keramika kombinatlarida ishlab chiqariladigan mahsulotlar yotqiziladi. Bunday polbop plitalar amalda suv o‘tkazmaydi, qavatlararo qurilmalarning ko‘tarib turuvchi konstruksiyalarini namdan himoya qiladi, tezda ishqalanib yedirilmaydi, zang olmaydi va oson yuviladi. Ular odatda kislota va ishqorlar ta’siriga chidamli va o‘ziga nam singdirmaydigan bo‘ladi. Kanalizatsiyada ishlatiladigan sopol quvur va sanitariya-texnika buyumlarining ishlab chiqarilishi kata ahamiyat kasb etmoqda. Kanalizatsiya quvurlari diametri 150-600 mm, sopoldi zich, zarrachalari to‘qishib ketgan, sirti va ichi sirlangan bo‘ladi. Sanitariya –texnika buyumlaridan vuannalar ishlab chiqarish mustahkamligi yuqori fayans sirtiga har turli rangdagi emal qoplash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunday vannalar to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida yasalib, tubi yassi, devorlarning ichi kovak bo‘ladi. O‘zbekistonda bunday buyumlar Angren keramika kombinatida ko‘plab ishlab chiqarilmoqda. Sopolsozlitkni rivojlantirish uchun, birinchi navbatda, mavjud korxonalardagi eskirib qolayotgan dosgoh, uskuna va mexanizmlarni Yangi serunum avtomatlarga almashtirish kerak. Bu o‘rinda Toshkent qurilish materiallari kombinati ishlari diqqatga sazovordir. Italiya firmalari bilan hamkorlikda chiqarilayotgan mahsulotlarning sifati oshib, jahon andozalari talabiga javob beradigan bo‘ladi. Ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan gil, kvars, dala shpati kabi xomashyolar koni izlab topilishi lozim. Ba’zan ashyoning o‘z vaqtida yetkazib berilmasligi sababli mavjud texnikadan yetarlicha foydalanilmayapti. Bu borada injener- texnologlarga respublikamiz geolog va geokimyogarlarning yordami suv va havo kabi zarur. Plita, quvur kabi sanitariya-texnika buyumlarining sifati, o‘lchamlarining bir xilligi, qirralarining tekisligi zamon talablaridan bir oz orqada. Ularning reaksion

muhit ta’siriga chidamliligini oshirish zarur. Sopol buyumlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan sirlarning sifatini yaxshilash kerak Fayans buyumlarining massasini yaxshilash masalasi ham muhimdir. Bu o‘rinda apatit va fosforit konsentratlar massa tarkibiga kiritilganda fayansning kuydirish temperaturasi pasayadi, qimmatbaho dala shpati tejaladi.

O'xshashlar

Karbamid ishlab chiqarish texnologiyasi

Shisha ishlab chiqarish texnologiyasi

Soda ishlab chiqarish texnologiyasi

Elementar azot ishlab chiqarish texnologiyasi

Kimyoviy ishlab chiqarish