Brönsted –Louri kislotasi - asos nazariyasi - Kimyo - Referatlar

Brönsted –Louri kislotasi - asos nazariyasi

Yuklangan vaqt:

11.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

302.396484375 KB

Ko'chirib olish

Brönsted –Louri kislotasi - asos nazariyasi Reja: 1. Louri-Brensted nazariyasi 2. Lyuis kislota-asos nazariyasi bilan taqqoslash 3. Lyuks-toshqin nazariyasi bilan taqqoslash Adabiyotlar

Anorganik kimyoda bo’lgani kabi organik ikmyoda ham kislotalar va asoslar tushunchalari mavjuddir. Organki moddalarning kislotali yoki asosli xossalari to’g’risida ikkita nazariya mavjud: 1. Louri-Brensted nazariyasi; 2. Lyuis nazariyasi. Brönsted –Louri kislotasi-asos nazariyasi Brostst-Lori nazariyasi bu kislota-asos reaktsiyasi tomonidan mustaqil ravishda taklif qilingan nazariya Yoxannes Nikolay Brönsted va Tomas Martin Louri 1923 yilda. [ 1 ] [ 2 ] Ushbu nazariyaning asosiy kontseptsiyasi shundaki, kislota va asos o'zaro reaksiyaga kirishganda kislota uni hosil qiladi konjuge asos , va asos uning almashinuvi bilan o'z konjugat kislotasini hosil qiladi proton (vodorod kationi yoki H + ). Ushbu nazariyaning umumlashtirilishi Arrenyus nazariyasi . Louri-Brensted nazariyasi bo’yicha kislotalar deb proton beruvchi, asoslar deb esa – proton biriktirib oluvchi moddalarga aytiladi, ya’ni:H + + A- A - H yoki BH - H B H bu erda, Q B-H – protonlangan (kislota) Louri-Brensted nazariyasi asosidagi bu tenglamalardan quyidagicha juda muhim xulosa kelib chiqadi: Kuchli kislotaga kuchsiz asos mos keladi va aksincha kuchsiz kislotaga kuchli asos mos keladi. Maslan, sirka va xlorsirka kislotalar solishtirilganda xlorsirka kislota sirka kislotaga nisbatan taxminan 100 barobar kuchli ekani aniqlanadi. H C H 3 C O O H C H 3 C O O H C H 2 C O O HC l C H 2 C O OC l Ularga mos keluvchi anionlarning asosli xususiyati solishtirilganda esa atsetat anioni xloratsetat anioniga nisbatan taxminan 100 barobar kuchli asosdir. Bunga sabab xlor atomining kuchli elektronoaktseptorlik xossaga ega ekanidir.

Lyuis nazariyasiga muvofiq kislotalar elektronga taxchil bo’lgan, asoslar elektronga boy bo’lgan, bo’linmagan elektron juftli, qo’sh bog’li va aromatik yadrosi bo’lgan moddalardir. Masalan, Lyuis kislotalari: H Q , BF 3 , AlCl 3 , ZnCl 2 , FeCl 3 , Q CR 3 Lyuis asoslari :, CR 2 CR 2 , O H , CH 3 CO O , CH 3 O , N R 3 , BF 3 , AlCl 3 , ZnCl 2 , FeCl 3 , AlBr 3 kabi elektroneytral birikmalarning markaziy atomlari (B, Al, Zn, Fe) dagi elektronga taxchillik shundan iboratki, bu atomlar atrofidagi sakkizta barqaror (oktet) elektron qobiq o’rniga oltita (sekstet) elektron qobiq mavjuddir. Shuning uchun bu moddalar elektroneytral bo’lsa ham o’ziga yana ikkita elektron (asos) biriktirib olishga va elektronlarni sakkistaga etkazishga harakat qiladi va shuning uchun ular kislotali xususiyat namoyon qiladi. Bu tuzlar Lyuis kislotalari deyiladi. Organik moddalarning kislotali yoki asosli xususiyatlari to’g’risida gap ketganda ularga Lyuis nazariyasi ko’proq mos tushadi va shuning uchun bu nazariyadan keng foydalaniladi. Kislotalilik yoki asoslilik tushunchalari nisbiy tushunchalardir. Moddaning kislotali xossasi asos ishtirokida, asosli xossasi esa – kislota ishtirokida namoyon bo’ladi. Masalan, gaz holdagi HSl kislota emas, lekin u asos ishtirokida (suv) kislotaga aylanadi. Demak, moddaning kislota yoki asos bo’lishi uni o’rab turuvchi moddalar xarakteriga bog’liqdir. Amfoter xossaga ega bo’lgan suv kuchli asoslarga nisbatan (masalan, ammiaka) kislotali, kuchli kislotalar (masalan, sulfat kislota) ga nisbatan asosli xossa namoyon qiladi: H O H N H 3 N H 4 O H H O H H 2 S O 4 H 3 O H S O 4

Umuman H - R ko’rinishidagi har qanday organik modda, shu jumladan, uglevodorodlar ham kislotali xossaga ega bo’lishi mumkin, bunda faqat protonni R -qoldiqqa nisbatan kusliroq bog’lovchi asos bo’lsa bas. Suvga o’xshagan amfoter xossaga ega bo’lgan moddalar o’z protonini o’zi biriktirib oluvchi aktseptoga ham ega:H 2O H 2O H 3O O H Bu jarayon avtoprotoliz deyiladi. Birikmaning kislotali yoki asosliligi erituvchining asosligiga (mos ravishda kislotaliligiga) bog’liqdir. Shuning uchun moddalarning tegishli konstantalari solishtirilganda hamma vaqt erituvchi ko’rsatiladi. Asosliligi katta bo’lgan erituvchida kuchli kislotalar ham, kuchsiz kislotalar ham chuqur va farqi kam dissotsiyalanishga uchraydi. Bunday erituvchilarni kislota kuchini tenglashtiruvchi erituvchilar deyiladi. Shu sababdan, kuchsiz kislotalar o’rganilganda suvga nisbatan asosliroq erituvchi, maslan, suyuq ammiak yoki aminlar qo’llaniladi. Kuchsiz asoslar tadqiq qilinganda esa suvga nisbatan kislotaliroq erituvchi, masalan, suvsiz sirka kislota, konts. sulfat kislotalardan foydalaniladi. Kuchli kislotalar o’rganilganda kuchsiz kislta, masalan, suvsiz sirka kislota ishlatiladi. Moddaning yuqori kislotaliligi kerak bo’lsa kislota kuchini farqlaydigan, kislota kuchini tenglashtirish darajasi kam bo’lgan erituvchi olinadi. Maslan, vodorod xlorid asosli xossaga ega bo’lgan moddani suvga nisbatan benzolda kuchliroq protonlaydi. Shunday qilib benzol suvga qaraganda kislota kuchini kam tenglashtiruvchi erituvchidir. Kislotalilikning yoki asoslilikning son qiymatlardagi farqqa qaramasdan birikmalarning suvsiz-erituvchilardagi kislotalik yoki asoslik bo’icha joylash tartibi o’zgarmaydi. Misollar. 1. kislota yoki u bilan mezomer bog’langan asos strukturasi birikma kislotaligi yoki asosligiga qanday ta’sir qiladi?

Echish: kislotalilik yoki asoslilikning Louri-Brensted ta’rifiga ko’ra, asos qanchalik kuchsiz (ya’ni barqaror) bo’lsa, unga mos keluvchi yoki u bilan mezomer bog’langan kislota shunchalik kuchli bo’ladi va aksincha. Asosning barqarorligi manfiy zaryadning mezomer yoki induktsion ta’sir tufayli delokallanishi qanchalik yuqori bo’lsa, shunchalik kata bo’ladi. Masalan, SF 3 - SOO - anion asos sifatida ftorning manfiy induktsion ta’siri (-J ) tufayli SN 3 SOO - anioniga nisbatan ancha kuchlidir. Shu sababli uchftorsirka kislota sirka kislotaga nisbatan ancha kuchlidir.C F O F F C O C H O H H C O 2. quyidagi birikmalarni ularning kisloaligi ortib boruvchi qatorga joylashtiring: fenol, etilenglikol, glitserin, izopropil spirt, p- nitrofenol, p-metoksibenzoy kislota. YE chish. karboksilat R -SOO - anionidagi manfiy zaryadning delokallanish darajasi fenolyat anioni ArO - yoki alkogolyat anioni RO - dagi manfiy zaryadlarning delokallanish darajasidan yuqori bo’lganiligi uchun, ularga mos keluvchi kislotalilik spirtlarga nisbatan fenollarda, fenollarga nisbatan karbon kislotalarida kuchli bo’ladi, ya’ni kislotalilik spirtlardan fenollarga, fenollardan karbon kislotalariga o’tganda ortib boradi. Demak, kislotalilik quyidagi qatorda ortib boradi: cpirt < fenol < karbon kislota Misolda berilgan uchta spirtdan, molekuladagi atomlarning induktsion ta’sirini hisobga olganda, eng kuchli kislota xossasiga glitserin, eng kuchsiz kislota xossasiga esa izopropil spirti ega. Spirtlarning kislotali xossasi quyidagi qatorda ortib boradi: izopropil spirti < etilenglikol < glitserin Berilgan ikkita fenoldan, xudi shunday mulohaza asosida p-nitrofenolning kislotalilik xassasi fenolnikidan kattaligi kelib chiqadi:

fenol < p-nitrofenol Hamma moddalar solishtirilganda kislotalilik quyidagi qatorda ortib boradi: izopropil spirt < etilenglikol < glitserin < fenol < <p-nitrofenol < p-metoksibenzoy kislota 2. Sirka kislotasining kuchi quyidagi erituvchilarda qanday o’zgaradi: suv, benzol, dietilamin? Echish. ma’lumki, erituvchining asosliligi qanchalik katta bo’lsa, u kislotalarning kuchini ko’proq farqlaydi, ya’ni ularning kislotalilik xossasini tenglashtirish darajasi shunchalik kam bo’ladi. Shuning uchun sirka kislotaning kuchi (dissotsialanishi) quyidagi qatorda ortib boradi: benzol < suv < dietilamin 17. SPIRTLAR, FENOLLAR VA KARBON KISLOTALARINING KISLOTALI XUSUSIYATLARI Kislotalar kuchining xarakteristikasi siftadia ularning suvdagi dissotsialanish konstantasi (K a ) qo’llaniladi, bunda suv deyarli o’zgarmas miqdorda – 55 molG’l olinadi:H A H A ; K a = HA H A ; -lgKa = pK a = G 0 2,3 RT bu erda,  G 0 – erkin entalpiyaning o’zgarishi. pK a ning qiymati qancha kichik bo’lsa, kislotaning kuchi shunchalik katta bo’ladi. Asoslarning protonlanishi uchun rK a ga o’xshash rK v kattaligi qo’llaniladi. rK v q 14 – rK a , yoki rK a q 14 – rK v . Odatda asoslilik ham rK a qiymatlari orqali ifodalaniladi, ya’ni tegishli protonlangan asosning dissotsialanishi ko’rsatiladi. rK potentsiometriya va spektrofotometriya metodlari bilan aniqlanadi.

Karbon kislotalarning rK a qiymatlari solishtirilganda shuni ko’rish mumkinki, to’yinmagan yoki aromatik kislotalar (masalan, akril yoki benzoy kislotalari) alkilkarbon kislotalariga nisbatan kuchlidir. Bunga sabab, qo’sh bog’ tutuvchi guruh manfiy induktsion (-J) ta’sir ko’rsatadi. X-SN 2 -SOON ko’rinishidagi almashingan sirka kislotalarning kuchi  J – konstantasi asosida aniqlanishi mumkin. Bu kislotalar uchun Taft tenglamasini qo’llash yaxshi natija beradi. Agar o’rinbosarlar bir nechta bo’lsa, ularning ta’siri, taxminan ta’sirlar yig’indisidan iborat bo’ladi: O’rinbosralar reaktsion markazdan (bizning misollarimizda -SOON guruhi) uzoqlashgan sari ularning ta’siri keskin kamayib boradi. O’rinbosarlarning bunday ta’siri almashingan benzoy ksilotalarida ham kuzatiladi. Misol tariqasida quyida ba’zi kislotalarning rK a kattaliklari keltirilgan: Ba’zi kislotalarning rK a kattaliklari Kislota rK a H-COOH 3,77 CH 3 -COOH 4,76 (CH 3 ) 3 C-COOH 5,05 Cl-CH 2 -COOH 2,86 CH 2 qCH-COOH 4,25 C 6 H 5 -COOH 4,20 CH 3 -C  C-COOH 2,65 o -CH 3 -C 6 H 4 -COOH 3,91 m -CH 3 -C 6 H 4 -COOH 4,24 p -CH 3 -C 6 H 4 -COOH 4,34 o -HO-C 6 H 4 -COOH 2,98 m -HO-C 6 H 4 -COOH 4,08 p -HO-C 6 H 4 -COOH 4,58 o -NO 2 -C 6 H 4 -COOH 2,17 m -NO 2 -C 6 H 4 -COOH 3,45 p -NO 2 -C 6 H 4 -COOH 3,44

Biz yuqorida karboksilat anionining ichki mezomeriya tufayli barqarorlashishini ko’rdik:C O O C O O C O O Fenolyat anionida manfiy zaryadning delokallanishi tufayli barqarorlashuv bunchalik yuqori darajada emas: O O O O Shunping uchun fenolyat anion karboksilat anioniga nisbatan kuchli asos, fenollar esa karbon kislotalariga nisbatan kuchsiz kisldotalardir. (Brensted-Louri ta’rifidan kelib chiqadigan xulosani eslang). Alkogolyat anionlarida manfiy zaryadning mezomer mexanizm bo’yicha delokallanishi mutlaqo mumkin emas, balki alkil guruhning musbat induktsion (q J ) ta’siri ostida manfiy zaryad kislorod atomida yanada lokallanadi: CH3 O . Buning natijasida alkogolyat anion juda kuchli asos, spirtlar esa juda kuchsiz kislota xossasiga e ga bo’ladi. Merkaptanlar (tiospirtlar) spirtlarga nsibatan kuchliroq kislotalardir. Bunga saba oltingugurt atomining kislorod atomiga nisbatan katta qutblanuvchanlikka ega ekani va shuning uchun manfiy zaryadning ko’proq yoyilishi (tarqalishi, delokallanishi) mumkinligidir, CH3 S Bunday delokallanishda oltingugurt atomi elektron qobiqlarining ko’pligi ham katta rol o’ynaydi. quyida ba’zi sprt va tiospirtlarning rK a qiymatlari keltirilgan. Ba’zi spirt, tiospirt va fenollarning rK a qiymatlari Spirt (tiospirt, fenol) rK a

CH 3 -OH 15,22 CH 3 -CH 2 -OH 15,84 (CH 3 ) 3 C-OH 19,2 CCl 3 -CH 2 -OH 12,24 C 6 H 5 CH 2 -OH 15,24 C 6 H 5 -OH 9,95 CH 3 -CH 2 -SH 10,50 Spirtalarning kislotali xususiyatini (K a yoki rK a ) Taft tenglamasi bilan hisoblanishi mumkin. Fenollarning kislotaligi esa o’rinbosarlarning nukleofil konstantalari  - yordamida Gamet tenglamasi bilan aniqlanadi. Misollar. 1. Monogaloidsirka kislota X-SN 2 -SOON larning kuchi quyidagi qatorda ortib boradi (X-SN 2 -SOON dagi X lar berilgan): –I < -Br < -Cl < -F p-galoidbenzoy kislotalarining kuchi esa bunga teskari bo’lgan qatorda o’zgaradi (X-S 6 N 5 -SOON dagi X lar keltirilgan): -F < -Cl <-Br < –I Buni qanday izohlash mumkin? Echish. X-SN 2 -SOON tarkibli kislotalarning kuchiga X-galoidlarning faqat manfiy induktsion (-J) ta’siri kuzatiladi, mezomer ta’siri esa bo’lmaydi. Galoidlarning manfiy induktsion ta’siri (-J) –I < -Br < -Cl < -F qatorida ortib borgani uchun kislotalarning kuchi ham shu qatorda ortib boradi. Shunday qilib galoidsirka kislotalarining eng kuchlisi ftorsirka kislotasidir. Fikrimizni galoidsirka kislotalarining rK a qiymatlari tasdiqlaydi. Monogaloidsirka kislotalarining rKa qiymatlari Kislota rK a F-CH2-COOH 2,59 Cl-CH2-COOH 2,87 Br-CH2-COOH 2,90 I-CH2-COOH 3,17 p-galoidbenzoy kislotalarida galoid atomining manfiy induktsion (-J) va musbat mezomer (qM) ta’sirlarini hisobga olish kerak.

X C O O H Galoid atomlarining musbat mezomer ( Q M) ta’siri quyidagi qatorda ortib boradi: -I < -Br < -Cl < -F Shuning uchun p-galoidbenzoy kislotalar qatorida p-ftorbenzoy kislota eeng kuchsiz kislotadir. Kislotalarning kuchi quyidagi qatorda ortib boradi: -F < -Cl < -Br < -I p-galoidbenzoy kislotalarining dissotsialanish konstanatalari ham shu qatorda ortib boradi. p-galoidbenzoy kislotalarning dissotsialanish konstantalari X-C 6 H 4 -COOH dagi X K a  10 5 F- 7,32 Cl- 10,3 Br- 11,0 I- 12,0 2. quyidagi kislotalarga mos bo’lgan mezomer asoslarni keltiring: H 2 O , C H 3 N H 2 , C H 3 N O 2 , C H 2 ( C 6 H 5 ) 2 , C H 3 C N , C 2 H 5 O H , H 3 O + , ( H 2 N ) 3 C + , C H 3 C N H 2 O H , C 6 H 5 N H 3 Echish. êèñëîòà H àñîñ tenglamasi bilan bog’langan kislota va asoslar mezomer kislota va asolar deb ataladi. Shunga binoan yuqoridagi kislotalarga mos asoslar quyidagilar: C H 3 C N H O H , C 6 H 5 N H 2O H , C H 3 N H , C H 2 N O 2 , C H ( C 6 H 5 ) 2 , C H 2 C N , C 2 H 5 O , H 2 O , ( H 2 N ) 2 C = N H ,

3. quyidagi fenollarni rK a qiymatlarining ortib borish (kislotaligining kamayishi) qatoriga joylashtiring: O H N O 2 O H C N N O 2O H H 3 C C H 3 O H O H H 3 C C H 3, , , , Echish. Fenollarning kislotaliligi fenolyat ionidagi manfiy zaryadning o’rinbosarlar ostida qanday taqsimlanishiga bog’liq. Fenol yadrosining p- holatiga elektronoaktseptor o’rinbosarlarning kiritilishi zaryadning taqsimlanish darajasini oshiradi va uni barqarorlashtiradi. Natijada fenolning dissotsialanishi va kislotaligi ortadi. p-holatga - NO 2 guruhining bo’lishi kislotalilikni ayniqsa oshiradi, chunki uning ta’siri ostida qo’shimcha rezonans struktura vujudga kelishi mumkin: O N OO Elektronodonor (metil) guruhlar halqadagi elektron zichlikni oshiradi, manfiy zaryadning barqarorligini va fenolning kislotaliligini kamaytiradi. Shu mulohazalarni hisobga olganda yuqorida keltirilgan fenollarning kislotaliligi quyidagi qatorda kamayib boradi (taqqoslash uchun rK a qiymatlar ham keltirilgan): O H N O 2 O H C N N O 2O H H 3 C C H 3 O H O H H 3 C C H 3, , , , 7 , 1 6 7 , 9 5 8 , 2 5 9 , 9 5 1 0 , 1 8 18. AMINOBIRIKMALARNING ASOSLI XUSUSIYATLARI

Aminobirikmalar organik asoslardir. Masalan, CH 3 NH 2 , (CH 3 ) 2 NH, C 6 H 5 NH 2 , N kabi birikmalar kuchi turlicha bo’lgan asoslardir. Asoslilik molekulaning tuzilishi va turli guruhlarning ta’siriga bog’liq ravishda katta yoki kichik bo’lishi mumkin. Aminobirikmalar ammiakning hosilalari deb qaralishi mumkin. Ma’lumki ammiak ham asos. Uning asos bo’lishiga asosiy sabab azot atomidagi bir juft bo’linmagan elektronning mavjudligidir:H N H H Mana shu elektronlarning borligi tufayli ammiak o’ziga proton biriktirib olish xossasiga ega: H3N + H+ NH 4 Ammiak molekulasi bitta, ikkita va uchta vodorodni alkil guruhlariga almashtirish natijasida alkilaminlar hosil bo’ladi. Alkil guruhlar musbat indukktsion ( Q J ) ta’sir ko’rsatganligi uchun alkilaminlar ammiaka nisbatan kuchli asoslardir: H 3C N H 2 Alkilaminlarning asosligi birlamchi amindan ikkilamchi aminga tomon ortib boradi, uchlamchi aminga o’tganda esa kamayadi: Amin S H 3 NH 2 (CH 3 ) 2 NH (CH 3 ) 3 N rK 10.62 10.71 9.76 Bu hodisa fazoviy ta’sir bilan tushuntiriladi. Ma’lumki, ammoniy ionii kislota bo’lib suvning kislorod atomlari bilan vodorod bog’lari hosil qiladi va uning hisobiga barqarorlashadi. Vodorod bog’ining hosil bo’lishi fazoviy jiqatdan quyidagi qatorda asoslashib boradi. R 3 NH Q  R 2 NH 2 Q  RNH 3 Q  NH 4 Q

Shuning uchun uchlamchi aminlarning proton biriktirish xususiyati yoki asoslik xossasi kichik bo’ladi. To’yinmagan uglevodorod qoldig’i tutgan aminlarnining asosliligi birlamchi aminlardan uchlamchi tomon kamayib boradi. Bunga sabab to’ynmagan uglevodorod qoldig’ining manfiy ( -J) ta’siridir:H 2C CH CH 2 N H 2 Amin CH 2 qCH-CH 2 -NH (CH 2 qCH-CH 2 ) 2 NH (CH 2 qCH-CH 2 ) 2 NH rK VN Q 9.49 9.29 8.31 Aromatik aminlar alifatik to’yingan aminlarga nisbatan ancha kuchsiz asoslardir. Bunga sabab benzol yadrosining manfiy induktsion (-J) va manfiy mezomer (-M) ta’siridir: N H 2 Bu ta’sirlar azot atomidagi elektron zichlikni keskin kamaytirib yuboradi va natjada asoslik ham kamayadi. Piridin va piridinga o’xshash tuzilishli geterotsiklik asoslar (xinolin, pirimidin va h.k.) ning kuchsiz asoslar ekani azot atomining sp 2 -gibridlanishiga egaligi bilan tushuntiriladi. Kislorodli birikmalar - suv, spirtlar, oddiy efirlarning asosliligi aminlar asosligidan juda kam. Bunga sabab uning elektronmanfiligi davriy sistemadagi joyiga qarab, azotnikidan katta, asosligi esa kichik. Shunga qarmasdan ular kuchli kislotalar bilan oksoniy birikmalarini hosil qiladi:  -elektronlari bo’lgan olefinlar va aromatik uglevodorodlar ham asoslardir. Ammo ular juda kuchsiz asoslardir. Ularning ichida tetrametiletilen, geksametilbenzol va antratsen nsibatan kuchli asoslardir.

Misollar. 1. Dimetilanilin, m- va p-nitrodimetilanilinsulfatlar aralashmasining eritmasi neytrallaganda aminlar qanday tarkibda ajralib chiqadi? Echish. Berilgan aminlarning sulfatlari ishqor eritmasi ta’sirida neytrallanib erkin aminlarga aylanadi. Aminlarning ajralib chiqishi ularning asosliligiga teskari tartibda sodir bo’ladi. Nitoroguruh, elektronoaktseptor o’rinbosar bo’lib, u ayniqsa p-holatdan kuchli ta’sir qiladi. Bunda uning ham manfiy induktsion (-J), ham manfiy mezomer (-M) ta’siri amin asosliligini kamaytiradi. Shuning uchun p-nitrometilanilin eng kuchsiz, dimetilanilin esa eng kuchli asos bo’ladi. Aminlar esa quyidagi tartibda ajralib chiqadi:N(CH3)2 O2N N(CH3)2 O2N N(CH3)2 1. 2. 3. 1. Nima uchun guanidin H 2 N C N H N H 2 kuchli asosli xossani namoyn qiladi? Echish. Haqiqitdan ham, guanidin asosli xususiyati ishqorlarning asosli xossasiga yaqinlashadi. Uning kuchli asos bo’lishiga qarab mezomer bo’lgan, unga mos keluvchi kislota kuchsizdir. Uning kuchsizliligi sabab musbat zaryadning delokallanish darajasi yuqoridir: H 2 N C N H 2 N H 2 H 2 N C N H 2 N H 2 H 2 N C N H 2 N H 2 H 2 N C N H 2 N H 2 3 . Tuzilish quyidagi keltirilgan bitsiklik laktamning qaysi atomiga proton birikishini aniqlang:

N O H3 C CH 3 Bu laktamning asosliligini propion kislotasining N,N-dimetilamidi asosliligi bilan taqqoslang. Echish. berilgan laktam strukturasidan ko’rinib turibdiki, azot atomi ikkita halqAni birlashtirib turuvchi nuqtada joylashgan. Uning bunday joylashishi karbonil C O guruh bilan koplanar holda bo’lishiga imkon bermaydi. Natijada azotning bo’linmagan bir juft elektroni o’ziga qoladi va uning asosliligi uchlamchi aminlar asosliligiday bo’ladi. Protonlashish tabiiyki, azot atomi hisobiga ketadi: N O H 3 C CH 3 H Propion kislotasining N , N -dimetilamidida azot atomi va karbonil C O guruh koplanar joylasha oladi, natijada kislorod atomining asoliligi ortib ketadi, protonlashish kislorod atomi hisobiga yuz beradi: H 3 C CH 2 C O N(CH 3 ) 2 H H 3 C CH 2 C OH N(CH 3 ) 2 H 3 C CH 2 C OH N(CH 3 ) 2 H 3 C CH 2 C OH NH(CH 3 ) 2 Tabiiyki, propion kislotasi N,N-dimetilamididagi azotning asosliligi laktam azotining aosliligidan kichikdir. 19. QATTIK VA YUMSHOQ KISLOTA VA ASOSLAR

Ma’lum bo’lishicha, rK a qiymat kislota va asoslarning kimyoviy xossalarini to’liq ifodala olmaydi. Masalan, metall kationlarini (kislotalarni) ularning metallmas anionlariga (asoslarga) moyilligiga qarab ikki sinfga ajratish mumkin. A-sinf . Al 3Q > Mg 2Q > Na Q … kationlar metallmaslarga nicbatan quyidagi qatorda moyillik namoyon qiladi: F > O > N > >Cl > Br >I > S. B-sinf. Ag Q > Cd 2Q > Au 3Q > Sn 4Q … kationlar esa metallmaslarga nisbatan yuqoridagi qatorda teskari qatorda moyillik ko’rsatadi: S > I > Br > Cl > N > O > F. A-sinfida barqaror birikmalar qutblanuvchanligi kam bo’lgan elektromanfiyli katta bo’lgan metallmaslar bilan hosil bo’ladi. Masalan, AlF 3 , MgO, Al 2 O 3 … kabi birikmalar juda mustahkam va barqaror birikmalardir. B-sinfida esa aksincha, qarorli birikmalar elektromanfiyligi kichik, ammo qutblanuvchinligi katta bo’lgan metallmaslar bilan hosil bo’ladi. Masalan, Ag 2 S, AgI, CdI 2 va h.k. birikmalar juda barqaror birikmalardir. A-sinfidagi kislota va asoslar «qattiq», B-sinfidagi kislota va asoslar esa «yumshoq» kislota va asoslar deb ataladi. qoida. qattiq kislota bilan qattiq asos o’rtasidagi reaktsiya qattiq kislota bilan yumshoq asos o’rtasidagi reaktsiyaga nisbatan tezroq ketadi yoki qulay muvozanat hosil bo’lishiga olib keladi. Masalan, F 3 CI birikmasi (CF 3 Q -qattiq kislota, I - -yumshoq asos) CF 4 birikmasi (CF 3 Q - qattiq kislota, F - -qattiq asos) nisbatan qarorsiz birikmadir. Yoki CH 3 F (CH 3 Q - yumshoq kislota, F - -yumshoq asos CH 3 I (CH 3 Q - qattiq kislota, I - - yumshoq asos) birikmasiga qaraganda beqarorroq moddadir. CH 4 , (CH 3 ) 4 C kabi birikmalar ayniqsa qarorli birikmalardir. Keltirilgan qoidaga binoan, vodorod galogenid kislotalarning kuchi quyidagi qatorda ortib boradi: HF < HCl < HBr < HI Agar anion (asos) erituvchi (suv, spirtlar, karbon kislotalar) protoni bilan vodorod bog’ hosil qilsa, uning qattiqligi kamayadi. Shuning uchun xajmi kichik

bo’lgan anionlar F - , Cl - spirt eritmalarida dimetilsulfoksid eritmasidagiga nisbatan asosliligi kam bo’ladi, chunki ular qattiq kislota H q bilan ta’sirlashadi. Olefinlar (yumshoq asoslar) yumshoq metallar bilan kompleks hosil qiladi. Bu komplekslar katta ahamiyat kasb etib ular yordamida maxsus reaktsiyalar amalga oshiriladi. Yumshoq kislota va asoslar to’g’risidagi tasavvurlardan foydalanib ko’pgina kimyoviy hodisalarni kamida sifat jihatdan tushuntirish mumkin. Masalan, fenolyat-metall bikimasini alkillashda (alkilgalogenidlar bilan) yumshoq-qattiq kislota-asos nazariyasidan foydalanish mumkin. Kislota (alkil kationi, qisman musbat zaryadlangan uglerod) qancha yumshoq bo’lsa u yumshoq markaz (S-atomi) ga, qancha qattiq bo’lsa qattiq anion (o-reaktsion markaz) ga birikadi. Enolyatlardan (masalan, atsetosirka efiri misolida) alkillash yo’nalishini ham shunday tushuntirish mumkin. Misol. 1. Natriy fenolyat suvli eritmada metilbromid va izo-propilbromid bilan alkillanganda reaktsiyalarning yo’nalish qanday bo’ladi? Echish. metil bromiddan hosil bo’ladigan qisman musbat zaryadlangan kislota (CH 3 Q ) izo-propilbromiddan hosil bo’ladigan kislota ((CH 3 ) 2 CH Q ) ga nisbatan qattiq bo’lgani uchun fenolyat ionining qattiq asos markazi kislorodga ko’proq birikadi. Izo-propilbromiddan esa ko’proq yumshoq markaz (o-) mahsuloti hosil bo’ladi.

Adabiyotlar 1. Brönsted, J. N. (1923). "Einige Bemerkungen über den Begriff der Säuren und Basen" [Kontseptsiyasi haqidagi ba'zi kuzatuvlar kislotalar va asoslar ]. Recueil des Travaux Chimiques des Pays-Bas. 42 (8): 718–728. doi : 10.1002 / recl.19230420815 . 2. Lowry, T. M. (1923). "Vodorodning o'ziga xosligi" . Kimyo sanoati jamiyati jurnali. 42 (3): 43–47. doi : 10.1002 / jctb.5000420302 . 3. Myers, Richard (2003). Kimyo asoslari . Greenwood Publishing Group. pp. 157 – 161. ISBN 978-0-313-31664-7 . 4. Masterton, Uilyam; Xarli, Sesil; Net, Edvard (2011). Kimyo: tamoyillar va reaktsiyalar . O'qishni to'xtatish. p. 433. ISBN 1-133-38694-6 . 5. Ebbing, Darrel; Gammon, Stiven D. (2010). Umumiy kimyo, kengaytirilgan nashr . O'qishni to'xtatish. 644-645 betlar. ISBN 0-538-49752-1 . 6. Oqlangan, Kennet; Devis, Raymond; Pek, Larri; Stenli, Jorj (2013). Kimyo . O'qishni to'xtatish. p. 350. ISBN 1-133-61066-8 . 7. Lew, Kristi (2009). Kislotalar va asoslar . Infobase nashriyoti. ISBN 9780791097830 . 8. Patrik, Grem (2012). Organik kimyo bo'yicha tezkor eslatmalar . Teylor va Frensis. p. 76. ISBN 978-1-135-32125-3 . 9. Holliday, A.K .; Massy, AG (1965). Suvsiz erituvchilardagi noorganik kimyo. Pergamon Press. 10. Reyx, Xans J. "Bordwell pKa jadvali (DMSO da kislota)" . Viskonsin universiteti Kimyo bo'limi, AQSh Arxivlangan asl nusxasi 2008 yil 9 oktyabrda . Olingan 2008-11-02 . 11. Vaddington, T.C. (1965). Suvsiz erituvchi tizimlar. Nyu-York: Academic Press. 12. Miessler, G. L., Tarr, D. A., (1991) " Anorganik kimyo "2-nashr. Pearson Prentice- Hall 170-172 betlar 13. a b Xoll, Norris F. (1940 yil mart). "Kislota va asoslar tizimlari". Kimyoviy ta'lim jurnali. 17 (3): 124–128. Bibcode : 1940JChEd..17..124H . doi : 10.1021 / ed017p124 . 14. Housecroft, C. E.; Sharpe, A. G. (2004). Anorganik kimyo (2-nashr). Prentice Hall. p. 187. ISBN 978-0-13-039913-7 . 15. Poling, Linus (1960). Kimyoviy bog'lanishning tabiati (3-nashr). Ithaka: Kornell universiteti matbuoti. p. 557 .

O'xshashlar

Nitrat kislotasi xususiyatlari ishlab chiqarish asoslari

Organik birikmalarning kislotali va asosiy xususiyatlar

Polimerlar eritmalari nazariyasi

Ligandlar maydon nazariyasi

Kristall maydon nazariyasi