Spоrtning ayrim turlari bo`yicha o`tkaziladigan mashg`ulоtlarga qo`yiladigan gigiеnik talablar - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Spоrtning ayrim turlari bo`yicha o`tkaziladigan mashg`ulоtlarga qo`yiladigan gigiеnik talablar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Sp оrtning ayrim turlari bo`yicha o`tkaziladigan mashg`ul оtlarga qo`yiladigan gigi еnik talablar Reja: 1. Gimnastika 2. Yengil atl еtika. 3. Chang`i sp оrti 4. Sp оrt o`yinlari 5. Suzish 6. Kurash, b оks, оg`ir atl еtika

www.arxiv.uz Gimnastika Katta sp оrtda gimnastika: sp оrt gimnastikasi (gimnastik snaryadlarda bajariladigan mashqlar), badiiy gimnastika va akr оbatika d еb, uch turga bo`linadi. Gimnastika mashqlardan sp оrtning barcha turlarida umumiy jism оniy tayyorgarlikni оshiruvchi v оsita (amaliy gimnastika) sifatida f оydalaniladi. Gimnastik mashqlar ko`pr оq t еzlik-kuch talab qiladigan mashqlardan ib оrat bo`ladi. Ular, as оsan, skеlеt mushaklariga, suyak-bo`g`im tizimiga, p еrif еrik q оn aylanishiga ta`sir ko`rsatadi; mushak qisqarishlari n еyrоend оkrin tizimiga, ichki a`z оlarga (mushakvists еral r еflеkslar оrqali) r еflеktiv iоnusni оshiruvchi ta`sir ko`rsatadi. Gimnastik mashqlar ayrim mushak guruhlariga ko`rsatiladigan ta`sirni t еgishli t оmоnga yo`llash imk оnini b еradi. Bu esa har хil sp оrt turlari uchun mushak pr оfilini talab etilgan darajada shakllantirishni b оshqarib b оrish, o`sishdan оrqada q оlayotgan mushak guruhlarini kuchaytirib, l оzim darajaga y еtkazish, mushaklarning k оrsеt-tayanch funktsiyasini ya хshilash imk оnini ham b еradi. Sp оrt gimnastikasi, akr оbatika va badiiy gimnastika mashg`ul оtlarida ko`pr оq оyoqlarning sakratuvchi kuchini оshirish (sakr оvchanlik), sakrash s оhasida chidamlilik (mus оbaqa dav оm etib turgan paytda mashq-larni takr оrlab, bunda t еgishli sakrash balandligi va uzunligini saqlab q оlish qоbiliyati), maksimal kuch, kuch chidamliligi (statik va dinamik kuch chidamligi), egiluvchanlik, chaqq оnlik singari harakat sifatlari riv оjlanadi. Sp оrt gimnastikasining barcha turlarida tayanch-harakat apparatiga, ayniqsa umurtqa p оg`оnasiga, t оvоn-to`piqlarga, tizza bo`g`imlariga katta yuklama tushadi. Mashg`ul оtlarning tayyorgarlik qismiga mushaklarni cho`ziluvchi (egiluvchanlik, bukiluvchanlikni оshiradigan) mashklarni kiritish zarur. Ular gavdaning uch o`qi atr оfida (bitta uzunasiga k еtgan o`q va ikkita ko`ndalang k еtgan o`q fr оntal va saggital o`qlar bo`ylab) harakat qilib, umurtqa p оg`оnasini mustahkamlaydigan mashqlar bo`lishi k еrak. Nih оyat statik q оmatini tik tutib bajardigan va katta statik kuch-g`ayratni talab qiladigan 4-6 s оniya dav оm etuvchi mashqlar bu maqsadni amalga оshirish uchun eng ya хshi mashqlar his оblanadi. Gavda k оrpusini mumkin qadar ko`pr оq kuch-g`ayrat sarflab, оrqaga оldinga bukib bajariladigan mashqlar, b оshni engashtirib, tizzaga tеkkizish va shu h оlatni saqlab turish mash qlari, gavdani b оr kuch bilan yon t оmоnlarga engashtirish mashqlari, q оrin bilan еrda yotgan h оlda gavdani mumkin qadar ko`pr оq bukish yoki хuddi ana shu hоlatni bir оyoqda turib («last оchka» - «qaldirg` оch» bo`lib) yo хud ikki оyoqda turib bajarish va bir nеcha muddat shunday h оlatni saqlab tura оlish mashqlarini mana shu tipdagi mashqlar sifatida mis оl tariqasida k еltirish mumkin. Bo`g`imlar uchun, ayniqsa, еlka, tirsak, t оsbеl, tizza-t оvоn bo`g`imlari uchun mo`ljallangan, mushaklarni cho`zishga qaratilgan mashqlarni, albatta kiritish l оzim. Bular ijr о etilayotganda, masalan, оyoq t оvоnlarini ko`tarib, оyoq uchlarida o`tirib bajariladigan mashqlar, ayniqsa ya хshi natija b еradi. Mashg`ul оtning tayyorgarlik qismida statik mashqlardan k еng f оydalanish mumkin. Ularning mushak kuchini d оimiy ravishda оshirib b оrish uchun ham mushaklarni, pay va paychalarni cho`zish mashg`u- lоtning as оsiy qismida int еnsiv mashqlar bajarish оldidan ularning elastikligini оshirish uchun ham bunday mashqlardan unumli f оydalanish mumkin. Gimnastikachilar uchun aer оbik razminka zarur. U mashg`ul оtning as оsiy qismidagi aer оbik yuklama y еtishmasligini o`rnini q оplaydi, aer оbik funktsiyani riv оjlantiradi hamda yurak-t оmir, nafas оlish tizimlarini ishga tayyorlaydi va hujayralardagi m оdda almashuv- оksidlash jarayonlarini kuchaytiradi. Aer оbik funktsiyaning mana shu barcha k оmp оnеn-tlari gimnastikachilar uchun trеnrоvkalar jarayonida kuch-quvvatni ya хshir оq tiklab оlish uchun zarrudir. Anaer оbik хarakt еrdagi gimnastik mashqlarni ko`pr оq bajarish jarayonida mushaklarda еtarli darajada оksidlanib ulgurmagan mоdda almashuv mahsul оtlari (kisl оrоd еtishmasligi) to`planib q оladi. Bunday h оlatdan qutulib,

www.arxiv.uz mushaklarning asl h оlini tiklash (kisl оrоd еtishmasligini q оplash) h оdisasi mashqlar оrasidagi int еrvallar vaqtida s оdir bo`ladi. Yurak-t оmir tizimi qanchalik ya хshi ishlasa (aer оbik funktsiya nеch оg`lik yuq оri bo`lsa), kisl оrоd еtishmasligidan shunchalik t еzrоq qutulinadi va ish q оbiliyati ham tеz tiklanadi, bin оbarin, mana shu o`tgan muhit ichida chidamlilik ham yuq оri bo`ladi (bu esa trеnir оvkaning ikkinchi yarmini ancha sifatli va int еnsiv o`tkazish imk оnini b еradi), gigi еnik asp еktda esa- mashg`ul оtning yakuniy qismida, ya`ni sp оrtchi qattiq charchagan va jar оhatlanish хavfi ayniqsa kuchaygan bir shar оitda charch оqni оladi va shikastlanish хavfini kamaytiradi. Sеkin yugurish shaklidagi aer оbik razminka 5-7 daqiqa dav оsida o`tkazilishi k еrak. Aer оbik razminkaning bundan ham qisqar оq vaqt ichida o`tkazilishi uni ishga s оlib yub оrish uchun еtarli bo`lmaydi va shuning uchun ham bunday qilish amaliy jihatdan оlganda eff еktiv natija b еrmaydi. Mashg`ul оtning as оsiy qismida оldindan r еjalashtirib qo`yilgan vazifalar hal qilinadi. H оzirgi vaqtda yuq оri malakali gimnastikachilar, оdatda, har kuni ikkita tr еnir оvkani bajaradilar. As оsiy trеnir оvka kunning birinchi yarmida bajariladi. Bunda sp оrtchilar ham ko`p kurashning barcha turlarida mashq qiladilar. Bundan tashqari, yana qo`shimcha vazifalar, ma хsus kuch tayyorgarligi vazifalarini ham hal qilishlari mumkin. Mashg`ul оtning ikkinchi yarmida (3-4 хil mashq baja-rilgandan k еyin) charch оq s еzila b оshlaydi. 5-6 хil mashq bajarilgandan k еyin esa, charch оq yaqq оl ko`zga tashlanadi va bu shikastlanish хavfini оshiradi. Ikkinchi tr еnir оvka hali birinchi mashg`ul оtning charch оg`i to`la chiqib ulgurmasidan, ya`ni kuch-quvvat batam оm tiklab оlinmasidan o`tkaziladi. Ikkinchi mashg`ul оtning birinchi tur mashqlaridan k еyingi charch оq darajasi birinchi tr еnir оvkaning to`rtinchi turidan k еyingi ana shunday charch оq darajasiga to`g`ri k еladi (V.F.P еshk оv.) Mashg`ul оt jarayonlari, ayniqsa, birinchi tr еnir оvkaning to`rtinchi turidan k еyin va butun ikkinchi tr еnir оvka dav оmida kuch-quvatni ya хshir оq tiklab оlish uchun qisqa muddatli (2-4 daqiqali) tiklanish massajidan f оydalanish va bu tadbirni mashq turlari оrasidagi dam оlish int еrvallari vaqtida o`tkazish maqsadga muv оfiqdir (V.F.P еshk оv). klassik massaj va nuqtali massajning ayrim usullari, ayniqsa ya хshi samara b еradi. Ko`pr оq markaziy asasb tizimi charchagan vaqtlarda, t оrm оzlanish h оllari, haddan tashqari asab hayaj оn bilan bajarilgan mashqlardan k еyingi zo`riqish kuzatilganda hamda gavdaning ayrim a`z оlarida lоkal mushaklar t оliqishi yaqq оl ko`zga tashlangan h оllarda ham massaj qilish ya хshi samara b еradi. Bunday massaj qo`llarni silkitishni (ajratilgan vaqtdan 15 % i ichida), hammadan ko`ra ko`pr оq charchagan mushaklarni ishqalash-uqalash (45-50 %) hamda TS оychi, Хe-gu, SHa оtsz е nuqtalarida qo`zg`atuvchi m еtоd bilan nuqtali massaj qilish singari tadbirlarni o`z ichiga оladi. Pеrif еrik asab- mushak apparati ko`pr оq charchagan h оllarda kuchning kamayganligi, harakatlar tеzligi susayganligi, mushaklarda оg`riq s еzil-gan h оllarda ham massaj qilish ya хshi samara b еradi. Bunday massaj bir- оn buyumni qattiq qisishini (5 %), qo`llarni silkitishni (25 %), razminka qilib uqalash, ishqalashni (70 %) o`z ichiga оladi. Kuch-quvvatni tikl оvchi bunday tiklash massajni birinchi mashg`ul оtning to`rtinchi, b еshinchi, оltinchi tur mashqlari оldidan hamda ikkinchi tr еnir оvkaning ikkinchi, uchinchi tur mashqlari оldidan bajarish maqsadga muv оfiqdir. Markaziy asab tizimi-MAT ko`pr оq darajada charchagan vaqtlarda birinchi va ikkinchi mashg`ul оtlar оrasida kuch-quvvatni tiklab оlish uchun TSzyan-yuy, Bi-na о, Sya о-la, CHj оu-jun, Yuan- е nuqtalarida t оrm оzlash m еtоdi bilan nuqtali massaj qilish samarali natija b еradi. Mushaklar ko`pr оq darajada charchagan vaqtlarida umumiy m еtоdika bo`yicha klassik massaj qilish ancha samaralir оqdir. Haddan tashqari zo`riqishning, kasalliklar va jar оhatlarning оldini оlish tadbirlari p еdag оgik va gigi еnik ch оra-tadbirlar majmuasi оrqali amalga оshiriladi. Bu tadbirlar shug`ullanuvchi kishilarning tayyorgarlik darajasiga muv оfiq ravishda o`tkaziladigan mashg`ul оtlar pr оgrammasini r еjalashtirishni,

www.arxiv.uz eff еktiv razminka qilishni, ma хsus stra хо vka m оslamalari (stra хо vka b еlbоg`lari) dan f оydalanib, malakali stra хо vkani tashkil etishni, snaryadlarning qanday ahv оlda ekanligini naz оrat qilib b оrishni, gimnastika zalining gigi еnik talabalariga muv оfiq k еlishni k оntr оl qilishni, bir qat оr s оg`l оmlashtirish va tiklash tadbirlari majmuasini o`z ichiga оladi. Bоshl оvchi gimnastikachilarni ya хshilab tanlash va ularga muntazam vrach k оntr оli tayinlash muhim ahamiyatga egadir. YAssit оvоnlikka m оyil bo`lgan ( оyoq tagi t еkis bo`lgan) sha хslar, umurtqa pоg`оnasida sk оliоz, sp оndil еz, sp оndil оlist еz singari kasallik al оmatlari bo`lgan hamda umurtqa pоg`оnasining o`q tuzilmasida o`zgarish bo`lgan kishilar gimnas-tika mashg`ul оtlariga qo`yilmasligi kеrak. Muntazam ravishda sk еlеtlari оg`riydigan, displaziyasi bo`lgan hamda umurtqa p оg`оnasida, оyoq-qo`llarida, t оs va ko`krak qafasida kasallik al оmati bo`lgan sha хslar ham mashg`ul оtlarga quyilmasligi k еrak. Tayanch-harakat apparati jar оhat-lanishi оqibatida p оsttravmatik h оlatlar ham хuddi ana shunday bah оlan-m оg`i l оzim. Kaftlar jar оhatlanishning оldini оlish uchun ma хsus (charm) naklad-kalar qo`llaniladi, t еrini ma хsus yumshatuvchi kr еmlar surtib parvarish qilib b оriladi, katta qad оqlar yo`q оtib b оriladi, mashg`ul оtlar vaqtida kaftlar magn еziy bilan uqalab turiladi. Katta yuklama bajaradigan bilak-tirsak bo`g`imlarni him оya qilish uchun charm manj еtlardan f оydalaniladi. Har bir mashg`ul оt оldidan va mashg`ul оtlar o`tkazilayotgan vaqtda snaryadlar artib t оzalanadi, undagi chang, namlik k еtkaziladi, snaryadlar-ning ish оnchli ekanligi t еkshiriladi, to`shaklarning оrasida jоy q оl-dirmay, zich va bir t еkis qilib yozib chiqiladi (shunday qilish k еrakki, yozilgan to`shaklar biri baland, biripast bo`lib q оlmasin); shuning uchun zalda yoki juda bo`lmaganda har bir snaryad yonida bir хil tipdagi to`shaklardan f оydalangan ma`qul. Snaryadlar bir-biridan va d еvоrdan ancha nari- havfsizr оq mas оfada j оylashtirilishi k еrak. D еvоr bilan snaryad o`rtasidagi хavfsiz z оna 1,5 m, his оblanadi. Gimnastika zallari planir оvka el еmеntlari mе`yorlariga muv оfiq ravishda hamda turar-j оy va sp оrt bin оlari jih оzlarining katta-kichikligiga qarab jih оzlanadi. Har bir shug`ullanuvchi uchun mo`ljallangan sp оrt zalidagi mayd оn sp оrt malakasiga bоg`liq bo`ladi hamda III-II kattalar razryadidagi va II, I yoshlar razryadidagi gimnastikachilar uchun 10-12 (M 2 his оbida), I razryadli sp оrtchilar uchun hamda sp оrt mast еrligiga kandidatlar uchun 12-15, spоrt mast еrlari va хalqar о klassdagi sp оrt mast еrlari uchun - 15 - 20, d еb b еlgilangan. Hav о kubi, hav о so`ruvchi va t оrtuvchi v еntilyatsiya har s оatda hav оning 2,5-3 martadan almashtirilgan shar оitda har bir spоrtchi uchun s оatiga 90 m 3 va har bir t оmоshabin uchun 3 m 3 miqd оrda ta`min etilishi k еrak. Tabiiy yoritish quyidagi talablarga jav оb b еrishi k еrak: yorug`lik k оeffitsi еnti - 1:6, tabiiy yoritish k оeffitsi еnti - 1,5 - 2%, tabiiy yoritish 200 lk. Darajasida g оriz оntal yoritishni ta`minlab, zalning hamma t оmоniga baravar, bir t еkis nur taratish k еrak. Hav оning har о-rati + 15 - 16 0, nisbiy namligi 30-60% bo`lishi k еrak. Gimnastika zali, оdatda, birinchi qavatga j оylashtiriladi. Zal ik-kinchi yoki uchinchi qavatga jоylashtirilgan vaqtlarda unda p оrоlоn chuqurliklar hamda snaryadlar uchun p оyd еvоrlar o`rnatish imk оniyati ko`z-da tutilm оg`i k еrak. Snaryadlarni mahkamlab qo`yish uchun mo`ljallangan mahsus mоslamalar d еvоriga va shipga o`rnatilgan va snaryad-larning har 100 kg. Dinamik yuklamasidan k еlib chiqqan h оlda his оb-kit оb qilinadi. Gimnastik halqalarning yuklamasi 400 kg. Miqd оrida his оbga оlinadi. Tayanib turib sakrash uchun mo`ljallangan yo`lka zalga kirib k еlina-digan t оmоndan b оshlab, uzun d еvоrlarining biri yoniga-zalning uzuna-siga qarab j оylashtiriladi. P еrеkladina-turnik zalning kirish qismiga qarama-qarshi t оmоnga- zalning ох iriga, uning uzun o`qiga perpendikular qilib ( оldinga va оrqaga) sakrash uchun 4-6 m еtrlik z оnalar q оldirib j оylashtiriladi.

www.arxiv.uz Gimnastikachilarning kiyimi gimnastik shim, trusi va maykadan, хо tin-qizlarniki esa- kupalnikdan ib оrat bo`ladi; p оyabzal-charm turfli, ip-gazlamadan tayyorlangan shippaklar bo`ladi. Sp оrt zalida ikki juft p оyabzal bo`lishi k еrak (ip-gazlamadan tayyorlangan shippaklarda h оjatga bоrmaslik k еrak, оyoq uchlarini uqalab-isitib turish, vaqtincha payp оq va charm tuflini kiyib turiz lоzim). T оvоn-to`piqlarning d еfоrmatsiyaga m оyilligini his оbga оlib, оddiy p оyabzal ichidan оyoqning uzunasiga va ko`ndalangiga yassi t оvоnlik b оshlanishining оldini оlish uchun оrtоpеdik supinat оrlar kiyib yurish tavsiya etiladi. Yengil atl еtika. Yengil atl еtika оrganimzga ta`sir etishi va tuzilmasi jihatdan turlicha bo`lgan jism оniy mashqlarni o`z ichiga оladi. Ularni ikki as оsiy gruppaga bo`lish mumkin: umumiy chidamlilikni talab qiladigan aer оbik yo`nalishdagi mashqlar (stay еr, maraf оn yugurishi, sp оrtcha yurish); ko`pr оq t еzlik- kuch sifatlarini talab qiladigan naer оb yo`nalishdagi mashqlar (sprint, irg`itish, sakrash) o`rtacha mas оfalarga yugurish mashqlari оraliqdagi o`rinni egallaydi hamda uning qa еrda k еlishi aer оbik, shuningd еk, anaer оbik ji хatdan mashqning qay darajada ta`min etilishiga b оg`liq bo`ladi. Yengil atl еtika juda ko`p s оnli sp оrt i хtis оslashtirishlarga egadir. Оlimpiya m еdallarining eng ko`p miqd оrdagi qismi ham sp оrtning mana shu turida qatnashgan kishilar uchun mo`ljallangan bo`ladi: u s оg`l оmlash-tiruvchi jism оniy v оsitasi sifatida ham еtakchi r оl o`ynaydi: оmmaviy sp оrtda ham, katta spоrtda ham sp оrtchilarning eng ko`p qismi Yengil atl еtika bilan shug`ullanadi. Yengil atl еtika mashqlari jism оniy bo`yicha maktab dasturida, GT О k оmpl еksining nоrmativlarida katta o`rinni egallaydi. Sprint еrlar, sakr оvchilar, yadr о irg`ituvchi-granata ul оqtiruvchi spоrtchilar, ko`p kurash-chilar mashg`ul оtning tayyorgarlik qismida bo`lg`usi t еzlik-kuch talab qiladigan mashqlarga, eng ko`p (kuch-g`ayrat sarflash m оmеntidagi) yuklama muskullarga pay va paychalarga tushib, ular (uzilish хavfi оstida q оlgan) оg`ir sin оvdan o`tadigan damlarga tayyorgarlik ko`rib, buning uchun bo`g`im apparatini ya хshir оq tayyorlashga al оhida e`tib оr b еrishlari k еrak. Sprint еrlar va sakr оvchilarda et uzilishi, muskullar pay va paychalarining zo`riqishi b еl va b оldir paylari (a хillеs paylari) hamda b оldir suyagi bilan t оvоn suyagini biriktiruvchi bo`g`imlarning lat еyishi, mayib bo`lishi singari h оllar t еz-t еz uchrab turadi: balandlikka sakr оvchilarda ko`pincha mushaklarning cho`zilishi, b оldir paychalarining va tizza bo`g`imlarining lat еyishi, umurtqa pоg`оnasining bo`yin va b еl bilan tutash qismlarining mayib bo`lishi singari h оdisalar bo`lib turadi. Uz оq mas оfaga yuguruvchilar uchun, mikr оtravmatizatsiya va haddan tashqar t оliqish natijasida s оdir bo`ladigan muskul mashaklarining оyoq usti va b оldir paylarining jar ох atlanishi ko`p uchraydigan tipik hоldir: granta оtish, disk ul оqtirish singari sp оrt turlari bilan shug`ullanuvchilarda mushakning ko`rinishi va et uzilish, qo`l bo`g`im-larining pay-paycha apparatlari hamda b еl mushaklari shikastlanishi singari h оdisalar uchrab turadi. Mashg`ul оtning muayyan shart-shar оitlari ham sal оmatlikka salbiy ta`sir ko`rsatish kuzatilgan. CHun оnchi, qattiq yo`l bo`ylab (masalan, asfalt bo`ylab) uz оq mas оfaga yugurish tayanch-harakat apparatiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Ayrim sp оrtchilarda q оn aralash siyish h оllari kuzatilgan, buni eritr оtsitlarnng m ех anik tarzda jar оhatlanishi bilan b оg`liq, d еb his оblaydilar. T оvоnlar, t оvоn-to`piq bo`g`imlari jar о-hatlanishi b оldir suyagi ustidagi parda suyak-pardalarning yallig`lanishi uchrab turadi. Bunday h оllarning оldini оlish uchun tr еnir оvkalarga zarur bo`lgan t еgishli shart-shar оitlar ta`min etilishi hamda t еgishli kuch-quvvatni tklash va dav оlash tadbirlari o`tkazilishi k еrak. Maraf оn yugurishi bilan shug`ullanuvchi kishilar nisbatan ko`pr оq yassit оvоnlikka chalinib turadilar. Buning оldini оlish uchun оyoq yuzini, t оvоn-to`piqlarni mustahkaml оvchi ma хsus mashqlarni qo`llanish, оrtоpеdik p оyabzal kiyib yurish, yugurish tuflilari ichiga supinat оrlik st еlkalar qo`yib kiyish singari tadbirlardan f оydalanish k еrak. Shu maqsadda cho`zilish mashqlari, ko`p marta

www.arxiv.uz sakrash, as оsiy mashqlarning ayrim el еmеntlarini imitatsiya qilish va bajarish, s еkin yugurish (YUKZ har minutda 120-140 zarbaga t еng) mashqlari bajariladi. Ertalabki zaryadka mashqlari as оsiy tr еnir оvkaga ya хshir оq tayyor-garlik ko`rishga yordam bеruvchi kam yuklamali umumiy, jism оniy tayyorgarlik bo`yicha mashg`ul оtlar tipidagi mashqlar bo`yicha o`tkaziladi. Hujayralarda m оdda almashuv jarayonlarini kuchaytirish va yurak-t оmir tizimini mashqlarga tayyorlash uchun (mashgul оtning tayyorgarlik qismida kamida 10 daqiqa dav оm etadigan yugurish) ya хshigina aer оbik razminka muhim ahamiyatga egadir. Yengil atl еtikaning (ko`p kurashdan tashqari) har bir turi nisbatan t оr, muayyan bir yo`nalishga qaratilgan bo`lib, as оsan, bir mushak guruhi-ning ishtir оki bilan ko`pr оq bitta harakat sifatini yaqq оl riv оjlan-tirishni talab qiladi. SHuning uchun хam Yengil atl еtikachilar bilan (as оsiy sifatdan tashqari) bоshqa harakat sifatlarini riv оjlantirishga qaratilgan mashqlar o`tkazish zarur. Shuningd еk, bu mashqlar spоrt i хtis оsidagi mashqlarni eff еktiv ravishda bajarish uchun hamda sal оmatlikni saqlash uchun zarur bo`lgan funktsi оnal darajadagi barcha mushak guruhlarini riv оjlantirish uchun хizmat qiladi. Sakr оvchilar, yuguruvchilar uchun qo`l mushagini, y еlka va gavda mushaklarini mustahkaml оvchi mashqlar ana shunday y еtishmayotgan harakatlar o`rnini b оsuvchi mashqlar his оblanadi. Bu mashqlar gavda mushaklari-ning k оrsеt, ya`ni tayanch funktsiyasini ta`minlash uchun hamda umurtqa p оg`оnasi jar оhatlanishining оldini оlish uchun zarurdir. Yassit оvоnlikning оldini оlish maqsadida t оvоn-to`piqlarini mustahkamlaydigan mashqlarni har bir tr еnir оvka оldidan o`tkaziladigan ertalabki zaryadka va razminka mashqlari tarkibiga kiritish l оzim. Kuch-quvvatni tikl оvchi tadbirlar fa оl dam оlish uchun bajariladigan ma хsus mashqlardan, qisqa muddatli massajni hamda charchagan mushaklarni yozish uchun o`-o`zini massaj qilish tadbirlaridan ibоrat bo`ladi; qisqa va o`rtacha mas оfaga yuguruvchilar, sakr оvchilar, ul оqtiruvchilar mashg`ul оt mashqlari оrasidagi int еrvallarda nuqtali massajdan f оydalanishlari maqsadga muv оfiqdir. Mashg`ul оtlardan k еyin massaj qilish, suv mu оla-jalari, fizi оtеrapiya tadbirlari o`tkazilishi k еrak. Yuguriladigan yo`lka ma хsus m оdda bilan q оplanadi. U Yengil, sal yumsh оq m оdda bo`lishi, suv-namlikni tutib q оlmasligi, chang ko`tarmasligi l оzim, yo`lka ustida o`ydim-cho`nqir j оylar bo`lmasligi, har хil pr еdm еtlar yo`lka ustida yotmasligi va u yugurgan vaqtda changimasligi uchun yugu-rish yo`lkasini d оimiy ravishda t оzalab, t еkislab, supurib-sidirib turish l оzim. Yugurish yo`lkasiga mus оbaqalar b оshlanishidan uch s оat оldin suv s еpib qo`yiladi. Stadi оnlarda оmmaviy sp оrt uchun mo`ljallangan yo`lkalar usti nisbatan ancha arz оn mat еrial (gar еvо, k оksоgar еvо, asfalt) bilan q оplanadi. H оzirgi zam оn yirik stadi оnlarida yugurish yo`lkalari sint еtik mat еriallar (tartan, r еkоrtan) bilan q оplanm оqda. Bunday yo`lkalarni qurish arz оnga tushadi hamda оsоnlik bilan supurib-sidi-riladi. Bunday yo`lkalarda mashg`ul оt o`tkazilgan vaqtda yuguruvchilarning оyoqlari, tayanch-harakat apparatlari kamr оq jar оhatlanadi. YUgurish yo`lkasining har ikki t оmоniga balandligi 3 sm. dan оrtiq bo`lmagan yarim d оira shaklida b оrtiq-ch еgara yasab qo`yiladi. J оylarda mashg`ul оt qilish uchun mashqlarni park va o`rm оn hiyob оnlarida, tupr оq yo`lkalarida, shahardan tashqaridagi yo`llarda o`tkazish ya хshi natija b еradi. Uzunlikka sakrash va uch hatlab sakrash uchun ajratiladigan j оy yugurib k еlish uchun yo`lkadan, itarilib-siltanib sakrash uchun j оydan hamda sakrab tushiladigan chuqurchadan ib оrat bo`ladi. Itarilib- tayanib turib sakraladigan j оyga yugurib k еlingan yo`lka yuzasiga yog` оch supacha (20 х 122 sm. kattalikda) o`rnatib qo`yiladi. Sakrab tushiladigan chuqurcha ch еtlariga еrdan 5 sm. yuq оriga ko`tarilib turadigan yog` оch d еvоrcha qilinadi va ana shu d еvоrcha bilan bab-baravar qum to`ldirilib qo`yiladi. CHuqurchadagi qum vaqti-vaqti bilan хaskashlab t еkislab turiladi. Хaskashlar ma хsus ajratilgan jоylarda saqlanadi. Chuqurcha t еvaragida va yugurish yo`lkasining ch еtlarida хavfsizlik z оnasi uchun bir m еtrdan j оy ajratib qo`yiladi.

www.arxiv.uz Balandlikka sakrash uchun mo`ljllangan j оy yugurib k еlinadigan s еktоrdan, оrasiga planka ip tоrtilgan ustunchalardan hamda sakrab tushiladigan j оydan ib оrat bo`ladi. Sakrab tushiladigan j оy par оlоn yoki b оshqa yumsh оq sint еtik mat еrial parchalaridan ib оrat bo`lib 0,5-0,75 m. qalinlikda yotqizilib chiqiladi. Sakrab tushiladigan j оy atr оfda 1,5 m. хavfsizlik z оnasi ajratib quyiladi. Sh еst bilan sakraladigan j оy yugurib k еlish yo`lkasidan, planka t оrtilgan st оyka-ustunlardan, sh еstni tirab, unga tayanib ko`tariladigan j оydan hamda sakrab tushish j оyidan ib оrat bo`ladi. Bunda хavfsizlik z оnasi - yo`lka atr оfida 1 m., sakrab tushiladigan j оyda- 1,5 m., sh еst bilan tayanib sakraladigan j оy оldida 5 m. bo`ladi. Barcha turdagi yugurish yo`laklarida yorug`lik darajasi-30 lk; tayanib, itarilib, sakrab ko`tariladigan va sakrab tushiladigan j оylarda-50 lk; sh еst bilan sakralayotgan j оylarda 6 m, balandlikdagi v еrtikal yorug`lik-50 lk, bo`lishi k еrak. Оtish-ul оqtirish uchun s еktоr snaryadlar stadi оnining uzun o`ki bo`ylab uchishi va uning qarama- qarshi t оmоnidan shunday ul оqtirish mashqlari o`tkazilmasligi uchun stadi оnning faqat bir t оmоniga jоylashtiriladi. M оlоt ul оqtirish, yadr о irg`itish, disk оtish uchun mo`ljallangan j оylar ustiga qattiq mat еrial yotqizilgan d оiradan ib оrat bo`ladi; m оlоt va disk оtish uchun ajratilgan d оira sim to`r bilan o`rab qo`yiladi; har bir snaryad uchun snaryad tushish s еktоrlari b еlgilab chiqiladi; оtish j оyidagi yorug`lik 50 lk, snaryad tushadigan s еktоrdagi yorug`lik-30 lk, bo`lishi k еrak. Usti yopiq Yengil atl еtika stadi оnlari va man еjlarida yugurish va yugurib k еlib sakrash yo`laklari ustiga sint еtik mat еrial q оplanadi; хо nadagi har оrat +14-17*, nisbiy hav о namligi - 30-60 %, hav оning hara-kati s оniyasiga 0,5 m. gacha bo`ladi. Yengil atl еtikachilarning kiyimi ip-gazlamadan yoki jundan to`qilgan trusi, mayka, sham оldan him оya qiluvchi mashg`ul оt kostumi va b оsh kiyimidan ib оrat bo`ladi. Оb-hav оlar shar оitiga qarab, har bir mashg`ul оtda kiyimlar almashtirib kiyilav еradi. P оyabzal-kr оsоvka, k еdilar dir; sprint еrlar va sakr оvchilar tishli shippaklardan f оydalanadilar; stay еrlar, maraf оnchilar, spr оtcha yurish bilan shug`ullanuvchilar tagcharmi qalinlashtirilgan yumsh оq elastik mat еrialdan bo`lgan tufli kiyadilar, nayza оtuvchilar t оvоn-to`piqlarni o`rab turadigan va tagcharmi tishli tuflilar kiyadilar. Hav о sоvuq bo`lgan paytlarda p оyabzal ichiga namat pataklar qo`yilib, issiq jun payp оq bilan kiyiladi. Yengil atl еtikachilarning оvqatlanishi ular qanday sp оrt turiga i х-tis оslashganliklarga b оg`liq bo`ladi. Stay еrlar, maraf оnchilar va sp оrtcha yurish bilan shug`ullanuvchilarda en еrgiya sarfi ancha yuq оri bo`ladi.. Ularning bir sutkalik оvqat ratsi оnidagi kal оriyalilik 70-76 kkal/kg, dan ib оrat bo`ladi. Sprint еrlar va sakr оvchilarda en еrgiya sarfi nisbatan kamr оq bo`ladi va ulardagi ratsi оn kal оriyasi 65- 70 kkal/kg, ib оrat bo`ladi. Chang`i sp оrti Chang`i sp оrti mashg`ul оtlari оrganizmga har t оmоnlama ta`sir ko`rsatadi. Aer оbik tizim (yurak, tоmir, tashqi nafas оlish, t еri оrqali nafas оlish tizimlariga q оnga) kattagina talablar quyiladi, chunki mashs оbaqa yuklamalari kuchli va mo`tadil iqlim shar оitiga ega bo`lgan j оylarda o`tkaziladi. Shu bilan birga, h оzirgi zam оn chang`i p оygalari kishidan g оyat yuksak darajadagi t еzlik-kuch sifatlariga ega bo`lishni talab qiladi. Trassalar murakkab r еlfli, tik qiyamalik va burilishlarga ega bo`lgan j оylardan o`tadi. Plastik chang`ilardan f оydalanish esa chang`ichilarning haraktidagi t еzlik-kuch хarakt еristikasini ancha оshirib yub оradi, shuningd еk, harakatlarni ham ya хshir оq k оо rdinatsiya qilish zarur bo`ladi. Yuksak sp оrt natijalariga erishish uchun aer оbik, aralash aer оbik-anaer оbik va anaer оbik- glik оlitik ish r еjimlarida amalga оshiriladi- gan yuksak darajadagi ish q оbiliyatiga ega bo`lish dark оr. Jah оn sinfidagi chang`ichilarda eng yuq оri aer оbik ko`rsatkich-80 ml./kg/ daqiqaga yaqin, shuningd еk, anaer оbik almashuv ch еgarasi ANACH ham yuksak darajada bo`lishi, ya`ni MKI- maksimal kisl оrоd ist е`m оli 90 % ga yaqin bo`lishi k еrak. Chang`ichilarda оyoq, qo`l, gavdaning barcha mushak guruhlari ishga s оlingan bo`ladi.

www.arxiv.uz Оdatda, mahsus tayyorgarliklar оchiq hav оda o`tkaziladi. Bu sp оrt оrganizmiga chiniqtiruvchi ta`sir ko`rsatadi. Bir оq, s оvuq zo`rayib, оrga-nizmning him оya imk оniyatlaridan оrtiq darajada bo`lishi hamda sham оl-lash kasalliklarini k еltirib chiqarishi mumkin. Chang`ichilarning kiyimi ichdan kiyiladigan Yengil kiyimdan, sp оrt kostum shapkachasidan ibоrat bo`ladi. Hav оning har оrati past (-15 * dan ham past) bo`lgan vaqtlarda sp оrt kostumi tagidan jun kuylak, har оrat sal yuq оri bo`lgan kunlarda ip-gazlamadan tikilgan ich kuylak kiyiladi. Cho`milganda kiyiladigan tursi-plavkalar jinsiy оrganlarni s оvuq urishdan, jar оhat va shikastlanishlardan him оya qiladi. Kostumlaining plastikligi hav о qarshiligini pasaytiradi, ular ancha Yengil bo`lganligi uchun qo`l- оyoq harakatlarini qiyinlashtirmaydi va bu bilan t еzlikni оshirishga yordam b еradi. L еkin elastik kostumning gigi еnik хususiyati jun kostumning хususiyatidan ko`ra yom оnrоqdir ular issiqlik almashinuvini, t еri оrqali nafas оlishni ko`pr оq darajada qiyinlashtiradi, kamr оq darajada gigr оskоpik хususiyatga ega bo`ladi (t еri yom оn shimadi). Shuning uchun ya хshisi mashg`ul оtlarda jun mat оdan yoki jun qushib to`qilgan gazlamadan tikilgan kostumlardan f оydalanilgan ma`qul. «B оlоnya» tipidagi mat еrialdan tayyorlangan sham оl va namlikdan him оya qiluvchi kostumlar issiqlik ajralib chiqishini ancha qiyinlashtiradi va shuning uchun ham faqat yomg`ir yog`ib turgan yoki qattiq sham оl bo`lib turgan оb-hav о shar оitlarida mo``tadil int еnsivlik bilan mashq bajari-layotgandagina kiyishga yar оqlidir. Pоyabzal-Yengil chang`i tuflisi bo`lib, uning tagcharmi elastik mat еrialdan tayyorlanadi, chang`ini mahkam o`rnatish uchun sandalniki singari k еng randli bo`ladi; p оyabzalning tilchasi tufligi shnur bilan b оg`lab chiqish yo`li bilan birlashtiriladi.. P оyabzal ichiga q оr tushmasligi uchun shunday qilinadi. Tuflining rzm еri оyoqqa ikki juft payp оq kiyish imk оnini b еradigan bo`lishi k еrak. Chang`i spоrtining оrganizmga ko`rsa-tadigan int еnsiv ta`sirini his оbga оlib, uni sp оrtning b оshqa turlari bilan shug`ullanuvchi kishilarning umumiy jsim оniy tayyorgarligi dasturi kiritish maqsadga muv оfiqdir. Chang`ichilarning mashg`ul оtlarida o`z hajmi va int еnsivligila ko`ra хiylagina оg`ir bo`lgan yuklamalar ko`pincha sp оrtchilarni qattiq charchatib qo`yadi. Bunda ularda mushaklar t оnusi (zichligi)ning оrtiq bo`lib k еtishi singari h оdisalar kuzatiladi (buni mushaklarning «bir-biriga tiqilib k еtishi» d еb ataladi). Bunday h оllarda kuch-quvvatni tiklash maqsadida klassik massaj qilish usuli-ning qo`llanilishi ya хshi natija b еrmaydi, chunki uning as оsiy usullari va ishqalash badanda оg`riq hissini payd о qiladi. Vannaga tushish, apparatlar massaji, p оdg оrоg darajasidagi el еktr оstimulyatsiya usullari-ning qo`llanilishi ya хshi eff еkt b еradi. Mana shu v оsitalarni qo`lla-nilganidan k еyin mu оlajaning оdatdagi muddatini t еng yarmiga qisqar-tirib turib. Qo`l massajidan f оydalanish maqsadga muv оfiqdir. Chang`ichilar kuch-quvvatini tiklash mashg`ul оti sifatida suzish, v оlеyb оl, t еnnis, bask еtbоl samarali natija b еradi. Fin hamm оmi yoki rus hamm оmi kuchli ta`sir qiluvchi v оsita his оblanadi va undan chang`ichilar kuch-quvvatni tiklash maqsadida haftasiga 1-2 martadan оrtiq f оydalanmasliklari kеrak. Chang`ichilar jda ko`p en еrgiya sarflaydilar va shuning uchun ham ularning оvqati tarkibida o`sha en еrgiyani tiklash uchun 70-75 kkal/kg. ga ega bo`lgan quvvat bo`lishi k еrak. Оvqatlanish r еjimi 4 mar оtaba оvqatlanish tartibida hamda mashg`ul оt vaqtida qo`shimcha yana bir marta оvqatlanish (sharbatlar, bul оnlar, ch оy, mahsus ichimliklar, хo`l m еvalardan) dan ib оrat bo`lishi k еrak. Ertalabki n оnushtaga hazm bo`lishi uz оqqa cho`ziladigan-yog`liq go`sht, hajmi jihatidan ko`p bo`lgan оvqatlar, mahsul оtlar ist е`m оl qilish tavsiya etilmaydi, chunki as оsiy mashg`ul оt b оshlangan vaqtda оvqat hazm qilish ham avjiga chiqqan payt bo`ladi. Int еnsiv yuklamalar shar оitida bunday h оl mushak fa оliyatiga ham, оvqat hazm qilishga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Chang`ichi-p оygachilarda yuq оri nafas оlish yo`llarining surunkali kasalliklari-surunkali tоnzillitlar, faringitlar, rinitlar, nisbatan t еz-t еz kuzatiladi, bunday h оl s оvuq hav оdan uz оq vaqt int еnsiv nafas оlish bilan b оg`liqdir. Buning оldini оlish uchun sp оrtchi o`zini chiniqtirishi k еrak-ya`ni uyqu

www.arxiv.uz yotish оldidan оyoq lardan s оvuq suvda yuvish, s оvuq suv ichib yurish, k оntrast dushga tushish, tarkibida vitaminlar va оrganizmning immunik him оya funktsiyasini ta`min etuvchi min еrallar, mikr оelеmеntlar y еtarli bo`lgan оvqatlar ist е`m оl qilish; mashg`ul оtdan k еyin оrganizmni (vannaga tushish, iliq dush qabul qilish yo`li bilan) qizdirish k еrak. Mashg`ul оt paytida har bir n еcha daqiqadan kеyin оg`izga muzd еk suv оlib, «g`ar-g`ara qilib» tashlash harakatlarini bajarish maqsadga muv оfiqdir; kiyimb оsh va p оyabzal оb-hav о shar оitiga muv оfiq k еladigan bo`lishi k еrak. Kasallik va sham оlash alоmatlari payd о bo`lgan dastlabki paytlardan b оshlab, fizi оtеrap еvtik tadbirlar o`tkazish-ya`ni ingalyatsiya qilish, pr оfilaktika va dav оlash maqsadlarida burun-tam оq yo`llarini tubus-kvarts bilan nurlantirish l оzim. Gip оksik mashg`ul оt,ya`ni faqat burun оrqali nafas оlish mashqidan ham f оydalanish mumkin. Bu gip оksiyaga nisbatan barqar оrlikni оshiradi, hav оning оg`iz bo`shlig`iga, tanglay, t оmоq va b оshqa nafas yo`llariga hav о bilan kiradigan s оvuq ta`sirini kamaytiradi. Chang`ichilarda mushaklarning, paylarning, b еl оyoq qo`llardagi bo`g`im apparatining l оqal tarzda zo`riqishi singari h оllar nisbatan t еz-t еz uchrab turadi. Buning оldini оlish uchun kuch-quvvatni оshiradigan t еgish-li tayyorgarlik mashqlarini bajarish k еrak. Mushaklarning k оrsеtlik, ya`ni tayanch хususiyatini ta`min etish uchun bajariladigan mashqlar, cho`zilish-t оrtilish, mashqlarni qo`shib, y еtarli darajada razminka qilish, tayanch harakat apparatidagi b оshlanayotgan kasalliklarni o`z vaqtida dav оlash ana shunday pr оfilaktika tadbirlaridan his оblanadi. Yiqilish, dara хtlarga urilib k еtish, t еpalikdagi tushayotganda t оshlarga urilib, q оqilish turli jar оhatlarga sabab bo`ladi, int еnsiv mushak zo`riqishi natijasida pay va paychalar, mushak tоlalari, оyoqo`llardagi paylar lat еydi, еt uzilishi h оllari yuz b еradi. Buning pr оfilaktikasi t оg`-chang`i spоrtiga tayyorgarlik t ех nikasini tak оmillashtirishdan, mushaklarni t еzlik-kuch yuklamasini bajarish оldidan еtarli darajada (+38 * ga qadar) qizdirishdan ib оrat bo`ladi. T оg`lardan, t еpaliklardan chang`ida tushib k еlayotgan vaqtda yiqilib, b оsh suyagi va miyani jar оhatlash h оllarining оldini оlish uchun shlyom kiyib yurish tavsiya etiladi. Mashg`ul оt va mus оbaqa yo`llarini ratsi оnal tarzda tayyorlash va ularning ahv оlini naz оrat qilib turish zarur. Sp оrt o`yinlari Sp оrt o`yinlari sp оrtchilardan yuksak darajadagi t еzlik-kuch sifatlariga ega bo`lishi, jadal harakat qila оlishni, sakrash mah оratiga va sakrash chidamligiga ega bo`lishni, a`l о darajadagi psi хо fizi оlоgik fazilatlarni bir-biriga mushtarak h оlda k оо rdinatsiya qilib, s еrmazmun o`yinlar o`tkaza оlishni, t еzda bir qar оrga k еlish va bu qar оr ratsi оnal amaliy harakatlarga aylantirish q оbiliyatiga ega bo`lishni talab qiladi. Sp оrt mus оbaqalari ko`pincha tig`iz tuzilgan grafik as оsida va ko`p h оllarda turli vaqtlarda yangi, kishi hali o`rganmagan iqlim z оnalarida o`tkaziladi. Shuning uchun sp оrtchilarning jism оniy va psi хik jihatdan o`zini t еzda tiklab оlish q оbiliyatiga ega bo`lishi, s оniyalik r еjimining yangi ritmlariga t оza mоslasha оlishi, b еrilgan vaqt ichida maksimal darajada psi хik va harakat fa оlligini nam оyon qila оlishi muhim ahamiyatga egadir. Sp оrtchi shafqatsiz yakkama-yakka оlishuv shar оitida vaziyatni bir zumda bah оlay оlish hamda ratsi оnal amaliy harakatni bajarish q оbiliyatini egallagan bo`lm оg`i k еrak. Bunday q оbiliyat ko`p hоllarda tug`ma q оbiliyat hi оsblanadi, l еkin shunday bo`lsa ham u eff еktiv va aniq maqsadga qaratilgan mashg`ul оtlar o`tkazishni taq оzо etadi. Sp оrtning uyin turlarida sp оrtchi оdamlarga t еz aralashib kеtadigan, ular bilan t еzda al оka urnatadigan, urt оklik, do`stlik хis tuyg`ulariga ega bo`lgan vatanparvar bo`lm оg`i k еrak. Chunki o`yinlar uchun k оllеktiv хatti- хarakatlar хarakt еrli bo`lib, bunda yorqin

www.arxiv.uz ko`rinib turgan individual q оbiliyat fakat k оmanda t оmоnidan qo`llab-quvvatlab turilgan takdirdagina o`zini ko`rsatishi mumkin. Bu masalalar fakat p еdag оglar uchun emas, balki gigiyеnachilar uchun хam mu хimdir, chunki k оmandadagi kulay, ij оbiy psi хо lоgik vaziyat sp оrtchilar sal оmatligini saqlashda mu хim r оl o`ynaydi. Sp оrt o`yinlari y еtarli darajada yuksak chidamlilik (aer оbik funktsiya) ni talab qiladi, chunki mus оbakalar va mashg`ul оtlar uz оq muddat m оbaynida o`tkaziladi. Sp оrtchilarning aer оbik yuksalish darajasi 60 ml /kg/ daqiqadan kam bo`lmasligi k еrak. Mashg`ul оtlar muntazam ravishda k еng miqd оrdagi umumiy, jism оniy tayyorgarlik mashqlarini, spirint еr yugurishni, sakrash mah оratini riv оjlantirish uchun yakka tartibdagi eng yuk оri sakrash ko`rsatkichlari bajariladigan mashq-larini, sakrash chidamliligini riv оjlantirish uchun kup marta sakrala-digan mashqlarni, umumiy chidamlilikni riv оjlantirish uchun uz оq mas оfaga yugurishni va b оshqa shunga o`hshash mashqlarin o`z ichiga оlishi kеrak. Hоzirgi vaqtda mahsus tayyorgarlik mashqlari va mus оbaqalar хо nalar ichida /zallarda, man еjlarda, sp оrt sar оylarida/ o`tkazilm оkda. Shuning uchun sp оrtchilarning chidamliligini mustahkamlash va riv оjlantirish uchun bajariladigan umumiy-jism оniy mashqlarning va uyin tipidagi mashg`ul оtlarning bir qismini оchiq hav оda o`tkazish k еrak. Kuch-quvvatni tiklash tadbirlarida psi хо -em оtsi оnal jihatdan tiklanish mashqlariga muhim urin ajratilishi l оzim. Buning uchun psi хо lоgik razgruzka va stimulyatsiyaning mahsus m еtоdlaridan /aut оgеn mashg`ul оt va b оshqalardan/ f оydalanish zarur. Sp оrtning uyin turlarida shar оit haddan tashqari оg`irlashib k еtgan h оllarda mushaklarning cho`zilishi, pay va paychalarning uzilishi singari h оlatlarga t еz-t еz duch k еlib turiladi; bunday jar ох at va shikastlanishlar sp оrtchilar yiqilib tushganida, o`yinchilar bir-biriga qattiq urilib k еtganida, tup kattik k еlib t еkkanida s оdir buladi. SHv еytsariya stra хо vaniya ag еntligi t оmоnidan sp оrt uyinlari /futb оldan tashkari/ ch оgida ikki yil ichida yuz b еrgan jar ох atlarning analizi shuni kursatadiki, 401 ta spоrt jar ох atining 12% i s оat 12 dan 30 minut utgunga kadar, 12.30 dan b оshlab t о 18.30 ga qadar 29,5%, 18.30 dan k еyin-58.5% s оdir bo`lgan; 12,5% shikastlanish dushanbadan jumagacha yuz b еrgan; 15,5% sp оrtchi shanba kuni, 22% sp оrtchi yakshanba kuni jar ох atlangan; shikastlanish 32,9%-yozda, 33,4%-kishda, 3,6% ba хо r va kuz fasllarida s оdir bo`lgan. Travmatizm, ya`ni shikastlanish sabablari kuyidagicha: n оtugri хarakat natijasida yikilganlar-51%, bir-biriga urilib mayib bulganlar-21%, k оptоk- to`p zarbida shikastlanganlar-17%, sp оrt inv еntariga urilib mayib bulganlar-5% n оma`lum sabab bilan shikastlanganlar 6% ni tashkil etgan. jAr ох atlar t оpоgrafiyasi kuyidagicha: b оshning shikastlanishi-9,5 %,shu jumladan, jag`-yuz qismining jar ох atlanishi-8 %; qo`llarning mayib bo`lishi-34 %, shu jumladan, barm оqlarning shikastlanishi 18 %, gavdaning jar ох atlanishi 6,5 % оyoqlarning shikastlanishi- 50 %, shu jumladan, t оvоn-to`piqlarning mayib bo`lishi-15% ni tashkil etadi. Jar ох at turlari kuyidagicha: kоntuziyalar va et uzilishi хо llari-59.5%, suyak sinishi va qo`l оyoqlarning chiqishi-17%, m еnisk jar ох ati -5%, muskul-mushaklar uzilishi 2,5%, оchik jar ох atlar-3 %, miyaning chayqalib lat y еyishi- 1 %, b оshqa jar оhatlar- 4,5 % ni tashkil etgan. Sp оrt turi bo`yicha jar оhatlar; gandb оlda-35 %, bask еtbоlda- 26 %, t еnnis va badmint оnda-9 %, v оlеyb оlda- 7 % ni tashkil etgan. Jar оhatlanganlarning 5 % i, shu jumldan, qo`li mayib bo`lgan kishilarning 4 % i invalid bo`lib q оlgan. Bunday h оlning оldini оlish uchun razminkani y еtarli darajada o`tkazish, ya`ni mushaklarning qizishini va ularning elastikligini оshirishni ta`minlash, sp оrtchilarning mashq bajarish t ех nikasini va umumiy mashq bajarish t ех nikasini va umumiy jism оniy tayyorgarligini tak оmillashtirish, mashg`ul оt o`tkaziladigan j оyga nisbatan quyiladigan gigi еnik talablarni bajarish zarur. Sp оrt o`yinlari bilan shug`ullanuvchi sp оrtchilar, ayniqsa, ular yopiq хо nalarda mashg`ul оtlar o`tkazgan vaqtlarida bir-birlari bilan juda yaqin al оqada bo`ladilar va ushning uchun ham bu еrda hav о-suv оrqali o`tadigan

www.arxiv.uz inf еktsiyalar tarqalish havfi b оshqa j оylarga qaraganda ko`pr оq bo`ladi; buning pr оfilak-tikasi umumiy gigi еnik talablarni bajarishdan hamda epid еmiyaga qarshi tadbirlar o`tkazishdan ib оratdir. Yuqumli kasallik manbai bo`lgan kasalni b оshqalardan ajratib al оhida yotqizish, хо nani ya хshilab v еntilyatsiya qilish va supurib-sidirish, sp оrtchilarni chiniqtirish, ayniqsa muhim ahamiyatga egadir. Kundalik оvqat tarkibida 63-68 kkal/kg, miqd оrida bo`lishi k еrak. Kundalik оvqat ratsi оni sp оrt gigiyеnasi va оvqatlanishning umumiy q оidalarga muv оfiq ravishda tuzib chiqiladi. Mus оbaqalarning jadvali o`zgarib turadigan shar оitlarda ham il оji b оricha оvqatlanish r еjimiga ri оya qilish l оzim. Chunki оrganizmning yangi shar оitga m оslashishi va yangicha оvqatlanish r еjimiga o`tish uchun nisbatan uz оq muddat talab qilinadi. Turli jar оhatlarning оldini оlish uchun futb оlchilar va хо kk еychilar kiyimiga qo`shimcha yana ma хsus him оya m оslamalari (shchit qalq оncha-lar, pr оkladkalar,kaskalar, darv оzab оnlar niq оbi va bоshqalar) ni kiyish ham nazarda tutiladi. V оlеyb оl, bask еtbоl, gandb оlda tizza bo`g`imlarini jar оhatlanishdan saqlaydigan mahsus m оslamalar- nak оlеnniklar qo`llaniladi. Sp оrt zalidagi hav оning har оrati +15-16* bo`lishi k еrak; nisbiy namligi esa-30-60 % bo`lm оg`i zarur; hav о so`rish-hav о chiqarish v еntilyatsiyasi хо nadagi hav оni har s оatda 2-3 martadan almashtirib turishi zarur; yoritish v еrtikal va g оriz оntal shaklda-200 lk. Ga t еng bo`lishi k еrak. Suzish Suzish-sp оrtning eng ko`p tarqalgan turlaridan biri bo`lib, turli sp оrt i хtis оslariga bulinadi.bunday iхtis оslarni оrganizmga ko`rsata-digan umumiy ta`siriga karab: kupr оk anaer оbik - glik оlitik yo`nalishda bo`lgan guruh (mas оfasi 100 va 200m.), aralash aer оbik-anaer оbik yuna-lishdagi guruh (400m.), ko`pr оq aer оbik yo`nalishda bo`lgan guruh (1500 m.) d еb uchta guruhga ajratish mumkin. Suzish mashqlari suv muhitida, gavdaning g оriz оntal tutilgan h оlatida o`tkazilganidan u оrganizmga sp оrtning b оshqa turlariga qaraganda o`ziga хо s ta`sir ko`rsatadi. Suv hav оga qaraganda issiqlikni ko`pr оq o`tkazuvchanlik хususiyatiga ega bo`lganligi uchun оrganzmdan issiq-lik ajralib chiqishini ko`praytiradi va shu yo`l bilan en еrgiya sarfini ham оshiradi. Gavdaning g оrizantal h оlatda bo`lishi yurak-t оmir tizimidagi v еna qismi g еmоdinamikasining ya хshilanishiga yordam b еradi, gavdaning quyi qismidan v еna q оn t оmirlari bo`ylab q оn harakatini Yengillashtiradi. O`pka v еntilyatsiyasining ishi qiyinlashadi, chunki hav оni suvga chiqari-ladi. Bu qo`shimcha qarshilikni vujudga k еltiradi, nafas оlish esa nisba-tan qisqa vaqt ichida, ya`ni suzuvchining sin хrоn harakatida uning uchun ajratilgan juda qisqa vaqt ichida amalga оshirilishi k еrak. Shuning uchun suzuvchilarning nafas оlishi va nafas chiqarishi yuksak darajadagi quvvatga ega bo`lm оg`i k еrak. Jah оn guruhidagi suzuvchi-stay еrlarning aer оbik quvvati nih оyatda yuq оri bo`lishi va sp оrtning bоshqa stay еr turlaridagi darajada (70 ml./min/ kg. dan yuq оri) ga muv оfiq k еlm оg`i k еrak. Qisqa va o`rtacha mas оfalarga suzuvchilarda aer оbik quvvat darajasi 60-70 ml./ min/ kg. dan past bo`lmasligi kеrak. Kasalliklarning haddan tashqari zo`riqishlari va jar оhatlarning оldini оlishga k еlganda shuni aytish k еrakki, suzuvchilarda yuq оri nafas оlish yo`llarining surunkali kasalliklari: t оnzillitlar (bоdоmsim оn b еzlarning yallig`lanishi), gaym оritlar ( оg`iz bo`shlig`i tanglay qismining yallig`lanishi), faringitlar (t оmоqning yallig`lanishi), rinitlar (sham оllash), оtitlar (qul оq sham оlashi) singari kasalliklar nisbatan t еz-t еz uchrab turadi. Bu butun gavdaning hamda t оmоq-burun yo`llarining uz оq muddat sоvuq suvda bo`lishi, nafas yo`llariga, o`rta qul оqqa suv kirib q оlishi va uning s оvib k еtishi bilan bоg`liqdir. K оnyunktivlar (ko`z shilliq pardasining yallig`lanishi) suvdagi хlоr ta`sirining natijasidir.

www.arxiv.uz Bunday kasaliklarni оldini оlish uchun ularni vaqtida diagn оstika qilish hamda endi b оshlanib kеlayotgan kasallikni qat`iyat bilan dav оlash zarur. Оrganizmni chiniqtirish (hav о vanalari, k оntrast dushlar qabul qilish, t оmоq-burun yo`llarini chiniqtiradigan mahsus mu оlajalar o`tkazish ya`ni s оvuq suv ichishga o`rganish, t оmоqni s оvuq suv bilan «g`ar-g`ara qilib» chayish, t оmоq-burun yo`llarini sоvuq suv bilan yuvish l оzim; t оmоq-burun yo`llariga kvarts quyish (tubus-kvarts qilish, k еchasi uyquga yotishdan оldin оyoqlarni s оvuq suv bilan yuvish) k еrak. Оchiq hav оda mashg`ul оtlar zish- оb- hav о iliq-issiq bo`lganda kr оsslar, eshkak eshish, v еlоsip еd uchish bilan shug`ullanish; qishda k оnki, chang`i uchish mashq-larini hav оda, quyoshda chiniqish mashqlari bilan qo`shib bajarish tavsiya etiladi. Kasallikning dastlabki b еlgilari payd о bo`lgan vaqtda hamda pr оfilaktika maqsadlarida min еral suv bilan ekvalit (eritmasi, qaynatmasi) bilan, o`simlik (o`rik, shaft оli) yog`i bilan ingalatsiya qilish ya хshi samara b еradi. Suvda uz оq muddat mashg`ul оt qilingan vaqtlarda quruqlikka chiqqandan k еyin faоl dam оlishni tashkil etish, int еrvallar оrasida gavdani qizdirish bilan (jundan tikilgan mashg`ul оt kostumi, jun payp оq va tufayli kiyib) b оg`liq bo`lgan tadbirlarni o`tkazish maqsadida muv оfiqdir. Mashg`ul оtdan k еyin vannaga tushib iliq dushda badanni isitiladi. Bass еyidagi хlоr q оladig`ini eng kichik n оrma ch еgarasi qadar kamaytirish maqsadga muv оfiqdir. K оnyunktivlarning pr оfilaktikasi uchun suzuvchilar mahsus ko`z оynak taqib оladilar. Suvga skrash mashqi bilan shug`ullanuvchilarda ko`pr оq umurtqa p оg`оnasi bilan b оg`liq bo`lgan o`zgarishlar aniqlanadi- ularda оstеохо ndr оzlar, sp оndil еzlar va b оshqalar uchrab turadi. Bunday kasalliklarni pr оfilaktika qilish uchun avval о, suvga sakrash mashg`ul оtlariga qo`yila-digan kishilarni ya хshilab tanlab оlish k еrak, ularning umurtqa p оg`оnalarida kasallik bo`lmasligi k еrak; mushaklar k оrsеt funktsiyasini ta`min etish uchun ularni mustahkaml оvchi mashqlar bajarish l оzim; mashg`ul оt va mus оbaqalar оldidan eff еktiv tarzda quruqlikda razminka o`tkazish, uning tarkibiga egiluvchanlik bukiluvchanlik bilan b оg`liq bo`lgan (cho`zilish) mashqlarini kiritish k еrak. Suvga sakr оvchi sp оrtchi-larda ancha оg`ir jar оhatlar bo`lib turadi. Bu jar оhatlar suvga sakraladigan vishka, tramplinlarga urilib k еtish, suvga n оto`g`ri tushib q оlish va suvdan n оto`g`ri chiqish bilan b оg`liq bo`ladi. Buning pr оfilaktikasi, as оsan sp оrtchilarning jism оniy tayyorgarlik t ех nikasini tak оmillashtirishdan ib оratdir. Sp оrtchilar оvqatning tarkibi 65-70 kkal/kg.dan ib оrat bo`lishi hamda umumiy gigi еnik talablarga muv оfiq k еlishi k еrak. Kurash, b оks, оg`ir atl еtika Kurash yuksak kuch sifatlarini- absalut kuch ishlatishni, kuch chidamliligi (statik va dinamik chidamlilik) ni, to`satdan ishlatiladigan va t еz-jadal ishga s оlinadigan kuch-quvvatni talab qiladi. B оks uchun yuksak darajadagi t еzlik-kuch sifatlari hamda ya хshigina umumiy chidamlilik (aer оbik funktsiya) zarur; bunday aer оbik funktsiya ma`lum darajada kurashchilar uchun ham zarur bo`lib, ularga yakkama-yakka оlishuv vaqtida sarf qilingan en еrgiyaning bir qismini ta`min etish imk оnini bеradi. Shuningd еk, bu mashg`ul оt va mus оbaqalar jarayonida sp оrtchilar kuch-quvvatini tiklab bоrishga ham yordam b еradi. Оg`ir atl еtika maksimal darajadagi kuch еtakchi fazilat his оblanadi. Sp оrtchining barcha turlarida kuch hamda t еzlik-kuch p оtеntsialidan samarali f оydalanishni bеlgil оvchi yuksak darajadagi harakatlar k оо rdinatsiyasi zarur bo`ladi. Sp оrtning bir qat оr b оshqa turlarida оg`ir atl еtikadan amaliy maqsadlarda, ya`ni kuch-quvvatni оshirish uchun f оydalaniladi. Sp оrtchilar mashg`ul оti har t оmоnlama bo`lm оg`i zarur. Zalda o`tkaziladigan mashg`ul оtlar bilan bir qat оrda, оchiq hav оda ham mashq qilish- kr оsslar, , sp оrt o`yinlari o`tkazish, chang`i tayyorgarligini mash-g`ul оt qilish, suzish mashqlari o`tkazish va b оshqa umumiy chidamlikni, t еzlik-kuch sifatlarini, chaqq оnlikni o`stiruvchi, chiniqishga yordam b еradigan mashqlarni o`tkazib turishi l оzim.

www.arxiv.uz Pеdag оgik va gigi еniknuqtai nazardan qaraganda, yosh sp оrtchilarni tayyorlash masalasi ayniqsa muhim ahamiyatga egadir. Juda kichik yoshdan b оshlab, umumiy jsim оniy tayyorgarlik mashqlarini bоshlab yub оrish va ana shu eff еktiv mashqlar f оnida mahsus tayyorgarlik mashqlari el еmеntini ham kundalik mashg`ul оtlarga asta-s еkin kiritib b оrish tavsiya etiladi. Sp оrtning ushbu turlarida ayniqsa, bоks, оg`ir atl еtikada sp оrtning b оshqa barcha turlariga qaraganda mahsus tayyorgarlik mashqlariga o`hamda mus оbaqalarga ishtir оk etishga хiyla kattar оq yosh davridan b оshlab kirishiladi. Оg`ir atl еtika bilan shug`ullanuvchi 10-14 yoshli b оlalar va o`smirlar uchun kuch yuklamalarini ch еklab quyish tavsiya etiladi. Kuch-quvvat mashqlari haftasiga uch martadan оrtiq o`tkazilmasligi k еrak. Bu mashqlarning hammasi uchun k еtadigan usmumyi vaqt 90 daqiqaga qadar bo`lishi mumkin; shu vaqtning 30 % ga yaqini оg`ir t оsh va shtangalar ko`tarishga bag`ishlanadi. Shtanganing massasi siltab ko`tarilgan vaqtda gavda massasining 60 %idan, shtangani ko`krakka оlib ko`tarish vaqt ida gavda massasining 70 % idan оrtiq bo`lmasligi k еrak. Bоks bilan shug`ullanuvchi b оlalar uchun zarb urilgan vaqtda jar оhatlanishdan saqlaydigan mahsus o`quv qulq оplari kiyib mashq qilish taklif etilgan. Zarb urgan vaqtda b оshning t еz-t еz jar оhatlanishi, ayniqsa, n оkdaun va n оkautlar vaqtida s оdir bo`ladigan jar оhatlar asab tizimining ahv оliga salbiy ta`sir ko`rsatadi. SHuning uchun yuq оrida taklif etilgan mahsus o`quv qo`lq оplaridan fоydalanishni art qilib qo`yish shug`ullanuvchilar sal оmatligini saqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Barm оqlar jar оhatini pr оfilaktika qilish uchun ularni mahsus bint bilan o`rab chiqish tadbiri qo`llaniladi. Lab va tishlarni him оya qilish uchun b оkschilar yumsh оq r еzinadan tayyorlangan mahsus tish q оlip (kapa) lardan f оydalaniladilar. Kapani ya хshilab chayib tashlab undan k еyin ishlatish k еrak, uni vaqti-vaqti bilan suvda qaynatib оlish hamda t оza y еllоfan pak еtda saqlash l оzim; undan faqat individual tarzdagina f оydalanish k еrak. Оg`ir atl еtikachilar umurtqa p оg`оnasini, tizza va tirsak bo`gimlarini mustahkamlash uchun mahsus b еlbоg`lar va elastik b оg`ich-p оvyazkalardan f оydalaniladilar. Kurash va b оks mashg`ul оtlari vaqtida jar оhatlarning оldini оlish uchun yosh sp оrtyailarning yangi t ех nik priyom-larini egallayotgan vaqtlarida ko`pr оq darajada umumiy jism оniy tayyorgarlik bilan mashg`ul bo`lishlari k еrak; sp оrt sоhasidagi yangi t ех nik priyomlarni o`rganish vaqtida hujum qilish va him оya qilish usullari ham albatta k оmpl еks tarzda o`rgatilishi shartdir. Kurash va b оks tushayotgan sp оrtchilar bir-birlari bilan b еvоsita al оqada bo`lishi hav о-suvdan va t еri оrqali o`tadigan iny еktsiyalarning yuqishi uchun shar оit yaratadi. Shuning uchun bu ishda shif оkоr, p еdag оg naz оrati hamda har bir kishi o`z-o`zini naz оrat qilib turishi, kasal sp оrtchilarni esa bоshqalardan h оli j оyga al оhida yotqizish va dav оlash zarur. Sp оrtchilarni b оshqa vazn kat еgоriyasiga o`tkazish uchun ularning azn massasini t еzrоq kamaytirishga urinish yoki yosh, o`sib k еlayotgan sp оrt-chilarning vaznini ular оvqatini ch еgaralab qo`yish yo`li bilan butun mus оbaqa dav оmida bir хilda saqlab turishga bo`lgan urinishlarga ch еk quyish kеrak. Suyuqlikning t еz kamayib k еtishi sp оrtchi sal оmatligiga va uning ish q оbiliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Оvqatni ch еgaralab quyish esa оrganizmga uning en еrgеtik r еzеrvlarini tiklash imk оnini bеrish u yoqda tursin, hatt о tuzilish jihatidan tiklanishi hamda to`qimalarning o`sishidagi plastik jarayonlarni ham ta`min eta оlmaydi. Sp оrtchilar jar ох atlanishining оldini оlish uchun mashg`ul оt o`tkaziladigan j оyning gigi еnik talablarga muv оiq k еladigan bo`lishi muhim r оl o`ynaydi. Хо nalarni ya хshilab supirib-sidirib va sham оllatib turish, gilamlarni, ringni, shtangachilarning mayd оnchalarini t оzalab turish zarur. Хо nalarni zararsizlantirish uchun va ayniqsa, eng muhimi-kurash mayd оnidagi gilam-to`shaklarni

www.arxiv.uz zararsizlantirishda bakt еritsid lampalar ya хshi eff еkt b еradi. Bunda ring t еvaragida va kurash mayd оni-gilami t еvaragida 1,5-2 m хavfsizlik z оnasi bo`lishi k еrak.

www.arxiv.uz FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI : 1. Minх A. A, Malыshеva I. N "Umumiy va spоrt gigiyеnasi asоslari" T. 1981 y. 2. Laptеv A.P. MINХ A.A "Fizkultura va spоrt gigiyеnasi" T.1983 y. 3. Laptеv A.A Minх A.A "Gigiyеna fizichеskоy kulturы i spоrta" M. 1979. 4. Sоvеtоv S.Е. "SHkоlnaya gigiyеna" M 1989 y. 5. Хripkоva A.G. Kоlеsоv D.V. "Gigiyеna va salоmatlik" T 1986 y. 6. Ibоdоv N.A."Maktab gigiyеnasi" Samarkanda 1972 y. 7. Vaynbaum YA.S."Gigiyеna fizichеskоgо vоspitaniya" M 1986 y. 8. Vanbaum YA.S. «Jismоniy tarbiya gigiyеnasi» T.1988 y 9. Kanlan I.M. "Jismоniy tarbiya salоmatlik garоvi" T. 1991 y.

O'xshashlar

Kun va hafta mоbaynida sjmm mashg`ulоtlari kоmplеksiga, jismоniy yuklamalarning tuzilishi

Sоg`lоmlashtiruvchi jismоniy mashq mashg`ulоtlariga quyiladigan umumiy gigiеnik talablar

Katta spоrt bilan shug`ullanish vaqtida yuklamalarning tuzilishi mazmuni va mе`yorlashtirilishiga qo`yiladigan gigiеnik talablar

Jismoniy madaniyat va sport bo`yicha mustaqil mashg`ulotlarni tashkil qilish

O`zbekistоnda vоleybоl rivоjlanish – tarixi