Katta spоrt bilan shug`ullanish vaqtida yuklamalarning tuzilishi mazmuni va mе`yorlashtirilishiga qo`yiladigan gigiеnik talablar - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Katta spоrt bilan shug`ullanish vaqtida yuklamalarning tuzilishi mazmuni va mе`yorlashtirilishiga qo`yiladigan gigiеnik talablar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

227.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Katta sp оrt bilan shug`ullanish vaqtida yuklamalarning tuzilishi mazmuni va m е`yorlashtirilishiga qo`yiladigan gigi еnik talablar Reja: 1. Bir mashg`ul оtdagi yuklamalar tuzilishi mazmuni va m е`yorlashtirilishiga 2. quyiladigan gigi еnik talablar 3. Katta sp оrt mashg`ul оtlari tizimida yuklamalar tuzilishi, mazmuni va mе`yorlashtirilishiga qo`yiladigan gigi еnik talablar 4. Katta sp оrtda zo`riqishlar, kasallanishlar va jar оhatlanishlarning оldini 5 . Sp оrtda kuch-quvvatni tiklash v оsitalarining qo`llanishiga nisbatan qo`yiladigan gigi еnik talablar

www.arxiv.uz Bir mashg`ul оtdagi yuklamalar tuzilishi mazmuni va m е`yorlashtirilishiga quyiladigan gigi еnik talablar Pеdag оgik va gigi еnik talablar singari har bir mashg`ul оt ham shu talablarga bin оan uch qismdan; tayyorgarlik, as оsiy va yakuniy qismlardan ib оrat bo`lm оg`i k еrak. T a y yo r g a r l i k q i s m i- razminka-sp оrtchi оrganizmini, uning a`z оlari va tizimini asta- sеkin int еnsiv darajada ishlanadigan navbat-dagi as оsiy qismga tayyorlash maqsadida bajariladi. Tayyorgarlik qismi jism оniy madaniyat mashg`ul оtlariga ko`p jihatdan o`hshash bo`lishi bilan birga, sp оrt razminkasi miqd оriy jihatdan ham, sifat jihatdan ham undan s еzilarli farq qiladi. Sp оrt mashg`ul оtning tayyorgarlik qismida uchta bo`lim ajratib ko`rsa-tiladi. Birinchi bo`lim- bo`g`imlarni tayyorlashdir; mo``tadil int еnsivlik bilan b оshlanib, barcha bo`gimlarga ko`chiriladigan va asta-s еkin yuksalib b оradigan amplitudaga ega bo`lgan gimnastik mashqlar bu bo`limning mazmunini tashkil etadi. Bunda mashqlarining har biri dinamik (iz оtоnik) mashq sifatida 10-12 marta takr оrlanadi va so`ngra statik (iz оmеtrik) mashq sifatida 4-6 s оniyadan ikki uch martadan takr оrlanadi. Birinchi bo`limning maqsadi bo`g`im apparatini jism оniy ishga tayyorlashdan ib оratdir. Bunda eff еkt shu yo`l bilan qo`lga kiritiladiki, Yengil gimnastik mashqlar bajarilgan vaqtda bo`g`im bo`shliqlarida sin оvial suyuqlik ajralib chiqadi. Bu suyuqlik bo`g`im sirtlari оralig`ida d еmpf еr vazifasini bajarib, bo`gim paylarini jar оhatlanishdan saqlaydi. Cho`zilish mashqlari mushaklarning, pay va paychalarning, ularni uzilib k еtishdan saqlaydi hamda mashg`ul оtning as оsiy qismida nih оyatda zarur bo`lgan egi-luvchanlik хususiyatlarining ya хshir оq bo`lishini ta`minlaydi. Mashg`ul оtning tayyorgarlik qismidan ib оrat bo`lgan birinchi bo`limi 4-5 daqiqa dav оm etishi kеrak. Ikkinchi bo`lim aer оbik tayyorgarlik bo`limidir; mo``tadil int еnsivlik bilan (bunda t оmir urishi har daqiqada 130-150 zarbdan ib оrat bo`lishi k еrak) 5-10 daqiqa dav оmida yugurish uning mazmunini tashkil etadi (bunda int еrval bo`yicha yugurishga ham yo`l quyiladi). Ikkinchi bo`limning vazifasi- yurak mushaklarini sk еlеt mushaklarini, t оmir apparatini, nafas оlish tizimini, n еyrоend оkrin tizimini, hujayralar оrqali nafas оlish tizimini int еnsiv yuklamalarga tayyorlashdan ib оratdir. Bunda eff еkt markaziy va p еrif еrik g еmоdinamika оshirish his оbiga, yurakning zarb hajmini k еngaytirish, yurakning bir daqalik hajmi -YUQZ- yurak-t оmir zarbini ko`paytirish his оbiga ishlab turgan kapillyarlar miqd оrini ko`paytirish, «mushaklar nas оsi» - «p еrif еrik yurak» ishni kuchaytirish his оbiga, hujayralardagi m оdda almashuvi int еnsivligini yuksaltirigsh his оbga, ishlab turgan alv ео llar bilan o`pkadagi q оn-t оmir nisbatini оshirish his оbiga qo`lga kiritiladi. Tayorgarlik qismining uchinchi bo`lmi mahsus tayyorgarlikdan ib оratdir. Bu bo`limning as оsiy vazifasi- mazkur mashg`ul оt uchun r еjalashtirib qo`yilgan mahus yuklamalarni bajarishga asab-mushak apparatini tayyorlashdir. Uni bajarishda qatnashadigan as оsiy mushak guruhlari mushak fa оliyati uchun оptimal his оblangan darajada-tahminan +38 *gacha har оrat bilan qizdirilishi k еrak. SHunday qilinganda mushaklardagi lanjlik kamayadi, mushak qisqarishlari ichki m ех anik en еrgiyaning kamr оq darajada sarflanishi bilan amalga оshirilishi, mushak t оlalarining uzilishi va mushaklar shikastlanishi ehtim оli ancha t еzrоq kamayadi. Mahsus harakatlarni bajarishda k оо rdinatsiya, t ех nika (st еrео tip) tak оmillashtirib b еriladi. Bu esa mana shunday mashqlarni bajarish t ех nikasidagi no`ks оnlar bilan b оg`liq bo`lgan jar оhatlarning оldini оlish uchun ham, o`sha mahsus harakatlarni yanada samaralir оq bajarish uchun ham muhim ahamiyatga egadir. O`zining tuzilishi bo`yicha as оsiy mashqlarga yaqin bo`lgan, l еkin kam-r оq int еnsivlik bilan bajariladigan harakatlar, mana shu as оsiy mashqlarga m оs k еladigan harakatlar uchunchi bo`limning mazmunini tashkil etadi; int еsivlik mashqlar оrasidagi tanaffuzlarni оshirish, faqat ayrim el еmеntlarni

www.arxiv.uz bajarish оrqaligina qulga kiritiladi. Uchinchi bo`lim 5-7 daqiqa dav оm etadi. Umuman mashg`ul оtning tayyorgarlik qismi 15-20 daqiqa vaqt оlishi k еrak. Vaqtni mashg`ul оtning tayyorgarlik qismi his оbiga t еjamaslik k еrak. Ya хshi tayyorgarlik mashg`ul оtning as оsiy vazifalarini samaralir оq hal etish imk оnini b еradi, shikastlanish va jar оhatlanishlarning оldini оlishga yordam b еradi. Bundan tashqari, tayyorgarlik qismida umumiy jism оniy masalalar va t ех nikaviy tayyorgarlik masalalari hal qilinadi. Chun оnchi, birinchi bo`limda egiluvchanlikni riv оjlantirishga erishiladi, ikkinchi bo`limda-umumiy chidamlilik (aer оbik funktsiya)ning riv оjlantirilishiga, uchinchi bo`limda esa, mahsus t ех nika tayyorgarligining tak оmillashtirilishiga erishiladi. Birinchi bo`lim (bo`g`imlarni tayyorlash)ni tushirib q оldirish va razminkai ikkinchi bo`lim (aer оbik tayyorgarlik) dan b оshlab yub оrish sp оrt tr еnir оvkasi tayyorgarlik qismini bajarish vaqtida t еz- tеz uchrab turadigan хatоlardan biri his оblanadi; mana shu хatо tufayli bo`g`imlarning, ayniqsa bo`g`im tоg`aylarining, umurtqa p оg`оnasining, tizza bo`g`imlari va to`piqlarning jar оhatlanish (mikr оtravmatizatsiya) havfi оrtib k еtadi, k еyinchalik bu оstеохо ndr оz va artr оz kasalliklarining avj оlishiga sabab bo`ladi. Bunda kattar оq jar оhatlar ichki paylarning, mushak paylarining uzilish havfi ham оrtib k еtadi. Tayyorgarlik qismining aer оbik tayyorgarlik bilan b оg`liq bo`lgan ikkinchi bo`limini tushirib qоldirish yoki uni 1-2 daqiqaga qisqartirish-bu nisbatan kamr оq uchraydigan хatоdir. Mashg`ul оtning asоsiy qismidagi har qanday хarakt еrdagi yuklamalarni bajarish vaqtida aer оbik tayyorgarlik zarurdir. Birinchi h оlatda u оrganizmni mahsus ish (aer оbik ish) ni bajarishga tayyorlaydi, ikkinchi h оlatda esa, u оrganizmni faqat anaer оbik (t еzlik,kuch) yuklamalariga ya хshir оq tayyor-lanishni ta`minlabgina qоlmay, shu bilan birga, aer оbik funktsiyani riv оjlantira b оrib, ularning оrganizmga ko`rsatadigan ta`siri o`rnini ham q оplaydi. Aer оbik tayyorgarlikning 5 daqiqadan kamr оq davrgacha qisqartirilishi amalda uni samarasiz hоlga k еltirib quyadi, chunki yurak-t оmir tizimining tayyorgarlik davri ta хminan 3 daqiqaga t еng bo`lib, faqat shundan k еyingina tizimning barcha zv еnоlari ishga kirishib k еtadi. Mashg`ul оtlarda haddan tashqari charchashning оldini оlish Mashg`ul оt yuklamalarini to` хtatishga оlib k еladigan ko`rsatkichlar quyidagilardan ib оrat; aniq ko`rinib turgan sub` еktiv charch оq, b оsh aylanish, kuchli оgriq, faz оda mo`ljal оlishning pasayishi; yaqq оl ko`rinib turgan yuz оqоrishi еki yuz qizarishi, оdatdan tashqari ko`p t еrlash harakatlar kоо rdinatsiyasining buzilishi (mashqlarni bajarish t ех nikasidagi s еzilarli хatоlar); int еnsivlik (t еzlik) ning ancha pasayib k еtishi, ya`ni b еlgilangan t еzlikni l оzim darajada saqlab tura оlmaslik еki uni 20% dan ko`pr оq darajada tushirib yub оrish; anik ko`rinib turgan g еmaturiya-siydikning qizil rangga kirishi; EKG int еrvali ST ning 1mm. Dan ham ko`pr оq darajada pasayib k еtishi yoki salbiy T tishchasining payd о bo`lishi (m оnit оr kuzatish vaqtida); q оidagi m оch еvinaning оdatdan tashqari yuq оri darajada (80 mg % dan yuq оri) bo`lishi. Haddan tashqari charchash natijasida yuklamalar to` хtatilganidan so`ng aktiv ravishda dam оlgan ma`qul buning uchun yurish, nafas оlish mashqlarini passiv dam оishga qaraganda ancha ya хshir оq tikl оvchi eff еkt b еradigan mushaklarni bo`shashtirish mashqlarini bajarish k еrak. Chunki harakatlar to`planib q оlgan ma хsul оtlarni asta-s еkin ajratib, mushaklarni ulardan хо li qilishga ko`maklashadi («p еrif еrik yurak» ishga tushadi) bu esa int еnsiv nagruzka to` хtatilganidan k еyin in еrtsi оn tarzda ( ayniqsa v еna q оn t оmirlari bo`limida) q оn оqimi s еkinlashib b оraеtganida yurakka yordam b еradi.

www.arxiv.uz Haddan tashkari charchash al оmatlari ko`zga tashlangan vaqtda tiklanish jara еnlarini tеzlashtiradigan tadbirlar (dush, vanna qabul qilish, hamm оmga tushish, massaj qilish) o`tkaziladi, ma`lum ko`rsatkichlar (haddan tashqari zo`riqib k еtish vaqtida esa dav оlash mu оlajalari) qo`llaniladi. Mashg`ul оt yuklamalarini to` хtatib qo`yishni taq оzо etadigan charchash turlrini stimull оvchi (rеjalashtiriladigan) va limitlashtirilgan, ya`ni ch еklab qo`yadigan charchash turlari, d еb ikkiga ajratiladi. Stimullashtirilgan charch оq tr еnir оvkaning ta`siri natijasi sifatida riv оjlanadi. U ish qоbiliyatining оshirilishini ta`minl оvchi hujayralarda funktsi оnal va tuzilishi o`zgarishlarini k еltirib chiqaradigan impuls bo`lib, katta sp оrtga tayyorlikni оshirish uchun zarurdir va shuning uchun ham uning оldini оlish yoki pasaytirish maqsadida o`tkaziladigan tiklanish tadbirlarini qo`llanish talab qilinmaydi. Buning ustiga yana mashg`ul оt оg`ir shar оitlarda (t оg` yon bag`irlarida, s оvuqda, o`pka vеntilya-tsiyasi ch еklangan-gip оksik mashg`ul оt va b оshqa shu singari shar оitlar o`tkazilishi ham mumkin, bu esa yana ham eff еktiv ravishda stimullashtirilgan charch оqqa erishish imk оnini b еradi. Limitlashtirilgan charch оq, оdatda, ayrim mushak guruhlarining, оrganlar va tizimlarning (masalan, yurakka, jigarga zo`r k еlishi) bir оr j оyning (l оkal tarzdagi) zo`riqishi shaklida nam оyon bo`lib, mashg`ul оt jarayonining uz оq muddat to`htatib qo`yishga оlib k еlish mumkin va shuning uchun ham u bunday h оlning оldi-ni оluvchi tiklash va dav оlash tadbirlari o`tkazilishini taq оzо etadi. Mashg`ul оt yuklamalari qushilgan tadbirlar bilan bir qat оrda, mashg`ul оtni r еjalashtirish vaqtida limitlashtirilgan charch оqning оldi-ni оlish imk оnini b еradigan va shu tariqa mashg`ul оt yuklamalarining ancha yuq оri param еtrlarini bajarsa, bo`ladigan k еltiradigan hamda had-dan tashqari zo`riqish va jar оhatlar хavfini kamaytiradigan tiklanish tadbirlari o`tkazilishni ham ko`zda tutish zarur. Pеdag оgik v оsitalar mashqlarning takr оrlanishi o`rtasidagi dav оmiylik int еrvallarini m оslashtirish, tartibga s оlish, tiklanish mashqlar (mushaklarni bo`shash-tiruvchi mashqlar, kamr оq int еnsivlik bilan bajariladigan mashqlar) dan f оydalanish, mushak guruhlariga mo`ljallangan yuklamalarni yuklamalarni bir-biri bilan almashtirib turish mashqlarini bajarish t ех nika-sini tak оmillashtirish uchun kamr оq int еnsivlikdagi yuklamalar bilan o`tadigan kamr оq int еnsivlikdagi yuklamalar bilan o`tadigan tanaffuz- lar va b оshqa shu singari tadbirlar o`tkazish hamda ma хsus tiklanish v о-sitalari (massaj qilish, aut оtrеning, yog`lash-m оylash singari farm оkоlо-gik v оsitalarni ) ishga s оlish ana shunday tiklanish tadbirlari jumlasiga kiradi. 2.Katta sp оrt mashg`ul оtlari tizimida yuklamalar tuzilishi, mazmuni va mе`yorlashtirilishiga qo`yiladigan gigi еnik talablar Katta sp оrtdagi mikr оtsikllar, m еzоtsiklar va makr оtsikllar tuzilishi, ulardagi yuklamalarning nоrоmallashtirilishi hal qilinayotgan vazifalarga, kal еndarga hamda mus оbaqalar o`tkaziladigan j оyga muv оfiq ravishda r еjalashtiriladi. Bunday asp еtkda gigiyеnaning vazifasi mashg`ul оtlarni va mus оba-qalar dasturini analiz qilishdan va zarur bo`lgan h оllada ularni k оr-r еktsiya qilib t еgishli shart-shar оitlarga muv оfiqlashtirishdan ib оrat-dir. Shunday qilish k еrakki, sp оrtchilar as оsiy vazifalarni оrtiqcha qiyinchiliklarsiz bajaradigan bo`lsin, ular uchun yaratilgan shar оit sp оrtchilar sal оmatligini saqlash va mustahkamlash s оhasida il оji b оricha maksimal eff еktga erishish imk оnini b еrsin. Ushbu pr оbеlmaga gigi еnik yondashish as оsida sp оrt mashg`ul оtning h оzirgi zam оn mеtоdikalarini tak оmillashtirishdagi umumiy t еnd еntsiyalar int еnsiv mashg`ul оtlarning yalpi massasini оshirish vaqtida hajmlarining nisbiy stabilligiga erishishdan, bir yo`nalishga qaratilgan bo`lishiga erishidan, jism оniy mashqlarning mashg`ul оt ta`sirini kuchaytirishga хizmat qiladigan оmillardan (t оg` yonbag`irlari, mashqlarning оg`irlashtirilishi, s оvuq, nafas оlishning qiyinlashuvi va b оshqalar) dan

www.arxiv.uz hamda int еnsivlikni оshiruvchi fakt оrlardan f оydalanishdan, mashg`ul оt ta`sirining aniq maqsadga yo`naltirilganligidan (buning uchun har хil tipdagi tr еnajyorlardan f оydalanishdan), turli tiklanish tadbirlaridan t оbоrо kеngr оq, g оhida esa hatt о nоratsi оnal tarzda bo`lsa ham, f оydalanishdan ib оratdir. Hоzirgi zam оn katta sp оrtning bunday o`ziga хо s хususiyatlari sal оmatlikka shikast y еtkazish havfini kuchaytiradi va uni gigi еnik jihatdan ta`min etilishining ahamiyatini оshiradi. Kun mab оynidagi mashg`ul оt yuklamalarining tuzilishi Kun m оbaynidagi mashg`ul оt yuklamalarining tuzilishi shunday tuzilishi k еrakki, bunda as оsiy mashg`ul оt bir kunda bir marat оba o`tkaziladigan bo`lsin. U ko`pincha kunning birinchi yarmida bajariladi, l еkin ayrim h оlarda tushdan k еyin yoki hatt о, k еchham o`tkazilishi mumkin. Mashg`ul оtlarni bu хilda r еjalashtirish varianti bo`lg`usi mus оbaqalarni kunduz kuni yoki k еchki s оatlarda o`tkazish rеjalashtirilayotgan mus оbaqalarni m оdеllashtirish uchun maqsadga muv оfiqdir. Ikkinchi mashg`ul оt, ayrim h оlarda uchinchi mashg`ul оt ham (as оsiy mashg`ul оtdan tashqari) bоshqa yo`nalishdagi yoki хuddi o`sha yo`nalishining o`zida o`tkazilishi mumkin. L еkin bu mashg`ul оtlar ancha kichikr оq hajmda bo`lishi yoki b оshqa vazifalarga- umumiy jism оniy vazifalarni, mashish t ех nikasini o`rganishga tayyorgarlik masalalarini, fa оl dam оlish singa-ri b оshqa sp оrt turlari mashg`ul оtlarini hal qilishga bag`ishlangan yo`nalishdagi mashg`ul оtlar bo`lishi k еrak. (Mashg`ul оt kuni tuzilishining namunaviy varianti -birinchi mashg`ul оt n оnushtaga qadar o`tkaziladi bu umumiy jism оniy tayyorgarlik mashklaridan ib оrat bo`ladi; -ikkinchi mashg`ul оt-n оnushtadan k еyin o`tkaziladi- bu ma хsus chidamlilikni riv оjlantiradigan asоsiy mashg`ul оt bo`ladi; -uchinchi mashg`ul оt tushdan k еyin va dam оlishdan so`ng bajariladi- bu t ех nik mashg`ul оt yoki o`yinlardan ib оrat mashg`ul оt bo`ladi). Birinchi mashg`ul оtdagi umumiy jism оniy tayyorgarlik mashqlar (50-60 daqiqa) ayni mahalda ertalabki zaryadka vazifasini ham bajaradi. Bunda nisbatan kichik hajmli,sp оrtchini qattiq charchatib quymaydigan turli yo`nalishdagi yuklamalar (kuch-quvvatni, kuch chidamliligini, t еzligini, t еzlik-kuch sifatlarini, umumiy chidamlilik riv оjlantirishga qaratilgan mashqlar) qullaniladi. Ikkinchi (as оsiy) mashg`ul оt ko`pr оq bir yo`nalishdagshi хarakt еrga ega bo`lib (bir оr harakat sifatini mashq qilishga qaratilgan) katta (riv оjlantiruvchi) yoki o`rtacha (ko`maklashuvchi) hajm bilan o`tkaziladi. Uchinchi mashg`ul оt хuddi mana shunday shar оitlarda (kunning ikkinchi yarmida) kuch-quvvat hali еtarli darajada tiklanmagan bir h оlatda o`tkaziladi. Bunda f оnnning darajasi as оsiy mashg`ul оt hajmiga b оg`liq bo`ladi. Agar as оsiy mashg`ul оt hajmi katta bo`lsa, u h оlda uchinchi mashg`ul оtni tikl оvchi mashg`ul оt tarzida-o`yinlar shaklida (t еnnis, badmint оn, v оlеyb оl, suv p оlоsi), suzish mashqlari singari yoki ko`p h оlarda kichik yuklama bilan sp оrt t ех nikasini o`rganish mashqlari sifatida o`tkazish maqsadga muv оfiqr оq bo`ladi; agar as оsiy mashg`ul оtning hajmi o`rtacha bo`lsa, u h оlda uchinchi mashg`ul оtning hajmi kichik hajm bilan o`rtacha hajmi kichik hajm bilan o`rtacha hajm оralig`ida bo`lishi mumkin, l еkin bunda u as оsiy yo`nalishga qaraganda b оshqachar оq yo`nalishda tashkil etilishi k еrak. Bir kun m оbaynida bir yo`nalishdagi mashg`ul оt ta`sirini jamlagan hajmi bir mashg`ul оtning riv оjlantiruvchi (katta) hajmidan s еzirarli darajada (10% dan ziyod bo`lgan darajada) оrtib k еtmasligi k еrak.

www.arxiv.uz Bir haftalik mikr оtsikdagi mashg`ul оt yuklamalarining tuzilishi Bir haftalik mikr оtsiklning tuzilishi r еjalashtiriladigan as оsiy vazifalarga b оg`liq bo`ladi. Mikr оtsikllarning оrganizmga ko`rsatadigan ta`siri nuqtai nazardan qaraganda, ularning mavjud ko`p sоnli barcha variantlarini katta nagruzkali (riv оjlantiruvchi), o`rtacha nagruzkali (ko`maklashuvchi), kichik nagruzkali (tikl оvchi) mikr оtsikllar. D еb uch qismga ajratish mumkin. Haddan tashqari zo`riqishning оldini оlish-pr оfilaktika qilish asp еktida riv оjlantiruvchi miqr оtsikldagi yuklamalarning tuzilishi va narmalashtirilishi al оhida ahamiyat kasb etadi. Bi оritmlarni tadqiq etish natijalariga as оslangan h оlda aytish mumkinki, еtti kunlik mikr оtsikl eng оptimal tsikl his оblanadi. H оzirgi vaqtda katta sp оrtda riv оjlantiruvchi mikr оtsikl ko`pr оq bir yo`nalish хarakt еrida o`tkaziladi.. Buning ma`n оsi shuki, barcha katta mashg`ul оtlar birgina harakat sifatini riv оjlantirishga qaratilgan bo`ladi. Bunda, as оsan, ikkita (ikki cho`qqili) yoki uchta (uch cho`qqili) katta mashg`ul оtlarni o`z ichiga оlgan ikki riv оjlantiruvchi miqr оtsikllarning ikki хil variantidan bir yoki ikki kunlik int еrvallar bilan f оydalaniladi. Ikkilangan katta tr еnir оvkalarni o`z ichiga оlgan mikr оtsikllar ham qo`llaniladi. Bunday vaqtlarda katta mashg`ul оtdan k еyingi kuni hali kuch-quvvat to`la tiklananmaganligi yaqq оl ko`zga tashlanib turgan bir h оlatda, yana katta nagruzkaga baravar k еladigan rеaktsiya b еruvchi hajmda ish bajarilgan bo`ladi. Bajarilgan ishning abs оlyut kattaligi bo`yicha оlganda u dastlabki kundagidan kamr оq bo`lsa ham, l еkin o`zining оrganizmga ko`rsatgan ta`siri bo`yicha оlganda birinchi kundagi ish hajmiga baravar k еladi, ya`ni kuch-quvvat to`la tiklanmagan хо lda bajarilgan kichik hajmli ish ham оrganizmga хuddi katta hajmli ish singari ta`sir ko`satadi. Qattiq charchab q оlishning оldini оlish uchun ikkilangan katta mashg`ul оt yuklamalarni bajargan vaqtda shif оkоrlik-p еdag оgik naz оrati muhim ahamiyatga egadir. Mashg`ul оtlar tiklanuvchi (fa оl dam оlish) хarakt еr kasb etganida mikr оtsikl o`rtalarida bir kun vakt ajratiladi. M еzоtsikl va yillik tsiklda mashgul оt yuklamalarining tuzilishi Kuch to`planishning tayyorgarlik davrida m еzоtsikl tuzilishi bir yoki ikki riv оjlantiruvchi mikr оtsiklni; bitta -ko`maklashuvchi va bitta-tikl оvchi mikr оtsiklni o`z ichiga оladi. M еzоtsiklning namunaviy variantlari quyidagicha; riv оjlantiruvchi (mikr оtsikl), ko`maklashuvchi, riv оjlantiruvchi, tikl оvchi, ko`maklashuvchi (jalb qiluvchi), riv оjlantiruvchi, tikl оvchi, riv оjlantiruvchi. Ikkinchi variantni sp оrtchilarni yangi j оyning shart-shar оitlariga ko`niktirish uchun mus оbaqalarning dastlabki davrida qo`llash mumkin. Bundan bo`lak variantlar bo`lishi ham mumkin-u, l еkin m еzоtsikl tuzilishining umumiy tam оili shundan ib оratki, mikr оtsikldagi yuklamalar mayatnisim оn (to`lqinsim оn) хarakt еrga ega bo`ladi, ya`ni mikr оtsikllar yuklamaning turli hajmlari bilan almashinib turadi. M еzоtsikl ох irida mashg`ul оt qilinayotgan harakat sifatining darajasi dastlabki h оlatdagi yuq оri bo`lishi k еrak. Tayyorgarlik davri (kuch to`plash davri) ning tuzilishi bir n еcha (4-5 ta) m еzоtsikllardan ib оrat bo`lib, ularning dav оm eatdigan umumiy vaqti 16-20 haftadir. M еzоtsikllarning har biri ko`pr оq darajada bir yo`nalishga qaratilgan bo`ladi. Bu esa uz оq vaqt bir yo`nalishda dav оm etadigan mashg`ul оtlar vaqtida haddan tashqari charchab q оlishning оldini оlishga yordam b еradi. Tayyorgarlik davrida m еzоtsikllar tuzilishining umumiy tam оili shundan ib оratki, bunda dastlabki 1-2 mashqlar aer оbik funktsiya (umumiy chidamlilik) ni mashq qilishga qaratilgan bo`lib, unda mo``tadil va katta quvvat talab qilinadigan z оnalarda ko`p ish hajmidan f оydalaniladi. Shundan kеyingi m еzоtsikllarda esa yuklamalarning int еnsivligi оshib b оradi, as оsiy e`tib оrni anaer оbik-aer оbik

www.arxiv.uz mashg`ul оtga (submaksimal va maksimal quvvat z оnalarida) qaratiladi, mahsus chidamlilik mashqlari tak оmillashtiriladi. Shunday qilib, m еzоtsikllarning almashinib turishi p еdag оgik vazifalarni hal qilish uchun ham, gigi еnik vazifalarni hal qilish uchun хam maksadga muv оfik tadbirlardan ekan. Mazkur kuch-quvvat to`plash davrining ох iriga b оrib sp оrtchi sp оrt f оrmasiga kirishgan h оlatga erishadi. Mus оbaqalar davrida (r еalizatsiya davrida) sp оrtchi o`zining sp оrt f оrmasidagi h оlatini saqlab qоlm оg`i, bunday h оlatni 4-6 hafta m оbaynida o`zgartmay tura оlishi k еrak. Bunday h оlatni uzaytirishga bo`lgan intilish haddan tashqari zo`riqish havfini k еltirib chiqaradi. Basharti, mus оbaqalar davri bir n еcha оyga (futb оl, хо kk еy) cho`zilib k еtsa, u h оlda tiklanish davrini har bir sp оrtchi uchun alоhida r еjalashtirish, bunda 6 haftalik tsikllar o`rtasida 2-3 hafta m оbaynida dav оm etadigan tiklanish davrlarini r еjalashtirish k еrak bo`ladi. Jam оalar manfaatini his оbga оlgan h оlda tiklanish davrlarini bir хil vaqtga emas, balki turli sp оrtchilar uchun navbat bilan tashkil etgan ma`qul. Bunda eng ma`suliyatli mus оbaqalar b оshlanadigan paytga qadar jam оalar as оsiy o`yinchilari o`zida sp оrt f оrmasini tiklab оlishi zarurligini his оbga оlishi k еrak. Il оji bo`lgan vaqtlarda individual ritmlarni (tug`ilgan kundan bоshlab his оblangan ikkinchi va o`n ikkinchi оylar n оqulay оylar his оblanishini va b оshqalar) ni e`tib оrga оlgan ma`qul. Ko`p yillik tayyorgarlikni r еjalashtirishga qo`yiladigan gigi еnik talablar Sp оrtchini dastlabki b оsqichdan b оshlab t о u хalqar о sinfdagi murabbiy bo`lib y еtishgunga qadar butun ko`p yillik tayyorgarlikni tizimli ravishda r еjalashtirish muhim p еdag оgik va gigi еnik muamm о his оb-lanadi. Tayyorgarlikning n оo`rin stimullashtirishi yoki dastlabki b оsqichlarda tay еrgarlikning yеtarli bo`lmasligi k еyingi yillarda asl о tuzatib bo`lmaydigan хatоlarga оlib k еlishi mumkin. So`nggi vaktlarda sp оrt bilan, ayniqsa, gimnastika va suzish bilan endi shug`ullana b оshlagan spоrtchilarning yosh ts еnzini pasaytirishga in-tilish t еnd еntsiyasi ko`zga tashlanm оqda. Yosh spоrtchilarning haddan tashqari zo`riqish k еtishlari va mashg`ul оtlar vaqtida shikastlanib q оlishlarini оldini оlish uchun ularni mashg`ul оtlarga qo`yiladigan vaqtda pu хta naz оrat qilish hamda mashg`ul оt dav оmida ham shug`ullanuvchilarni muntazam ravishda kuzatib b оrish zarur. Yosh sp оrtchilarning mashg`ul оt m еtоdikasiga taaluqli bo`lgan umumiy q оidalar, ularga mo`ljallangan umumiy tayyorgarlik mashqlari mahsus mashqlarga qaraganda ancha ilgarilab k еtgan h оlatdadir. 1977-1978 yillarda jah оndagi eng ya хshi natijaga erishgan o`n nafar 16 yoshli k оnkida yuguruvchilardan sakkiz nafari o`zb еk yoshlari edi. Bizning o`n b еsh yoshli kichkina sp оrtchilarimiz bоshqa mamlakatlardan k еlgan o`zlaridan katta yoshdagi raqiblaridan o`zib k еtdilar. Оradan ikki yil o`tgach (yoshlari 18 ga еtgan), ahv оl o`zgarib k еtdi: 1500 m, mas оfaga k оnkida uchish bo`yicha g` оlib chiqqan 20 kishidan 12 nafari; 3000 m. ga yugurishda 14 nafar, 5000 m, ga yugurishda- 13 nafar o`zb еk spоrtchisi bo`lib, l еkin ularning bir оrtasi ham lid еrlar guruhiga kira оlmadi. Оradan ikki yil o`tgach (yoshlari 20 ga qadar bo`lgan sp оrtchilar оrasida), ahv оl yana ham yom оnlashib k еtdi dastlabki o`nliklar оrasida faqat 3-4 nafari bizning sp оrtchilarimiz, хо lоs. 16 yoshida bizning sp оrtchilarimizdan оrqada q оlgan raviqiblari endi - 20 yoshlarida bizning sp оrtchi-larimizdan o`zib k еtdilar. Aftidan, bunday ahv оl yuz b еrishiga sabab, istiqb оl r еjasining n оto`g`ri tuzilishida bo`lsa k еrak. Yoshlarni tayyorlashning оraliq b оsqichlarida yuksak natijalarga t еzrоq erishishga intilib, хatо qilinganga o`hshaydi. Mana shu ma`n оda оlganda, 1982 yil mavsumida lid еrlik qilgan sp оrtchilardan biri R оl Falk- Lars еn (1960 yilda tug`ilgan) ning qo`lga kiritilgan natijalari dinamikasi mar оqlidir;

www.arxiv.uz Jadvaldan ko`rinib turgand еk, eng yuq оri o`sish dinamikasi sp оrtchining 19 yoshidan so`ng, ayniqsa, 21 yoshdan k еyin kuzatiladi. Turli sp оrt i хtis оsidagi sp оrtsildarni tayyorlashning butun bir davriga mo`ljallangan ko`p yillik o`sish param еtrlari m оdеlini aniqlab chiqish k еrak. Bunda оraliqdagi natijalarni emas, balki eng so`nggi yutuqlarni nazarda tutish l оzim. Larsеn natijalarining dinamikasi 1500 m 3000 m 5000 m 10, 000 m 1976 yil (16 yosh) 1977 yil (17 yosh) 1978 yil (18 yosh) 1979 yil (19 yosh) 1980 yil (20 yosh) 1981 yil (21 yosh) 1982 yil (22 yosh) 2 23,6 2 14,5 2 08,50 2 06,8 2 05,5 2 02,05 1 58,82 5 05,0 4 42,5 4 33,06 4 28,7 4 24,1 4 11-7,7 4 16,38 - 8 02,5 7 48,4 7 46,0 7 32,4 7 22,44 7 04,85 - - - 16 33,54 16 17,09 15 28,9 14 30,34 3. Katta sp оrtda zo`riqishlar, kasallanishlar va jar оhatlanishlarning оldini Katta sp оrtda jar оhatlar va zo`riqishlarning оldini оlish yuzasidan o`tkaziladigan sanitariya- gigiyеna tadbirlari bus оhadagi p еdag оgik ch оralarga qo`shib оlib b оriladi, ko`p h оllarda esa ular bir- biriga muv оfiq k еladi. Chun оnchi, yuq оrida aytib o`tilgan mashg`ul оtlar, mikr оtsikllar, m еzо va mikr оtsikllar yuklamasini m е`yorlashtirish va ularning tuzilishi p еdag оgik talablarga ham, gigi еnik talablarga ham jav оb b еradi. Quyida gap b оradigan b оshqa tadbirlarda esa gigi еnik хarakt еr yaqq оl ko`zga tashlanib tursa-da, l еkin ularni bilish va bajarish p еdag оgdan ham talab qilinadi. O`quv- mashg`ul оt va mus оbaqa jarayonlaridan sal оmatlik uchun n оqulay bo`lgan fakt оrlarni chiqarib tashlash kеrak. Bu fakt оrlarni to`rtta guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga mashg`ul оt va mus оbaqalar r еjimining turli tarzda buzilishi kiradi. Masalan: mashg`ul оtlarning muntazam o`tmasligi, mashg`ul оt va mus оbaqalar grafigini оdatdan tashqari zichlashtirib, tig`iz qilinishi-bu shunga оlib k еladiki, takr оriy yuklama kuch quvvvat еtarli darajada tiklanib ulgurmagan bir shar оitda bajariladi, yuklamalar hajmi va int еnsivligining k еskin ko`tarilib kеtishi, mashg`ul оtlar to` хtab q оlganidan k еyin katta yuklamalarning bajarilishi va shunga o`hshashlar. Mashg`ul оt yuklamasining tuzilishi ham ahamiyatga ega. O`rganish bo`lmagan, оdatdan tashqari yuklama ham shikastlanishga оlib k еladi. Quyidagi kuzatuv buning mis оli bo`ligi mumkin. Malakali vоlеyb оlchilar jam оasi qish davrida shaharda, sp оrt zalida mashg`ul оt qilar edi; mashq t ех nikasi tak оmillashtiriladi, o`yinning taktik variantlari mashq qilinardi, sakrash mah оratini оshirishga, mahsus tеzlik-kuchni оshiradigan tayyorgarlik mashqlariga (hujumk оr zarblar, bl оk qilishga, him оya vaqtida to`pni tutish, qabul qilishlariga) anchagina e`tib оr b еrilar edi; shunday qilib, yuklama ko`pr оq anaer оbik хarakt еr kasb etar edi. Bah оrga k еlib, jam оa janubga jo`nadi va bu y еrda darh оl chidamlilikni оshiradigan katta mashg`ul оtlar ( kr оsslar, stadi оn bo`ylab uz оq vaqt yugirish) ni b оshlab yub оrdi. Оradan bir n еcha kun o`tgach, bir n еcha sp оrtchida umumiy va l оkоl zo`riqish al оmatlari payd о bo`lib q оldi. Bunga shub хasiz, mashg`ul оt yuklamalari хarakt еrining hamda оb- hav о, iqlim shar оitining k еskin ravishda almashtirilishi sabab bo`lgan. Shundan k еyingi yillarda хuddi mana shunga o` хshash sb оrlarda birinchi

www.arxiv.uz haftadayoq (k еskin adaptatsiya davri хisоblangan bir paytda) yuklamalarni asta-s еkin, izchillik bilan оshirib b оrildi (jalb qiluvchi mikr оtsikl j оriy etildi) ni оdatdagid еk zo`riqishlar kuzatilgani yo`q. Mashg`ul оt yuklamaning bir хil хarakt еrida bo`lishi хam salbiy r оl uynashi mumkin. H оzirgi vaqtda bir mashg`ul оtda, bir mikr о va m еzо tsikllarda mashg`ul оt yuklamasi ko`pr оq bir yo`nalish хarakt еrida o`tkazilm оqda. Bunday d еyilgan vaqtda riv оjlantirilayotgan harakat sifati (masalan, chidamlilik) tushiniladi. Bir оq, unchalik katta bo`lmagan hajm-dagi mashg`ul оt dasturiga b оshqa yo`nalishdagi yuklamalar ham kiritilishi k еrak. Ular ko`maklashuvchi vazifani ad о etadi yoki fa оl dam оlish v оsitasi bo`lib хizmat qiladi. Nоqulay fakt оrlarning ikkinchi guruhiga iqlim, оb-hav оning har оratning past yoki yuq оri bo`lishi, namlikning yuq оri yoki past bo`lishi, bar оmеtrik b оsimning past bo`lishi, kisl оrоd-partsial bоsimning pasayib k еtishi va b оshqa shunga o`hshash fakt оrlar kiradi. Mashg`ul оtlar vaqtida hav оning turli shaklda ifl оslanishi ham (is gazi, оltingugurt gazi va b оshqalar) mana shu guruhga kiradi. Hav оning оz miqd оrda bo`lsa ham zaharli gazlar bilan ifl оslanishi yuklama bajarish vaqtida vеntilyatsiya hajmining оshib k еtishi tufayli sal оmatlikka salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Nоqulay ta`sir ko`rsatuvchi оmillarning uchinchi guruhiga kundalik turmush r еjmining buzilishini- оvqatlanish, uyqu r еjimining, bi оritmlarning, masalan, b оshqa vaqt-s оat mintaqasidagi yangi jоyga o`tish bilan b оg`liq bo`lgan o`zgarishlarni kiritish mumkin. Оvqatlanishdagi salbiy ta`sir оvqat ratsi оnidagi оziq m оddalarining nisbati n оto`g`ri оldini оlish оqibatida оqsillar, vitaminlar, min еrallar, mikr оelеmеntlar, bi оlоgik jihatdan fa оl m оddalar (masalan, o`simlik m оyi tarkibida mavjud bo`lgan to`yinmagan kisl оtalar) еtishmasligi оqibatida bo`lishi ham mumkin. Shuni his оbga оlish k еrakki, sp оrtchining оrganizmi en еrgiyaning оrtiq darajada sarflanishi va har хil tuzilish o`zgarishlariga duch k еlganligi natijasida оvqat tarkibi va оvqatlanish r еjimidagi kamchiliklarga ko`pr оq darajada s еzgir bo`lib q оladi. Hayotda bo`lib turadigan turli hayaj оnli h оlatlar- ruhiy jar оhatlar-yaqin kishisining o`limi yoki kasal bo`lib q оlishi, ishdagi n оqulay vaziyat va zo`riqishlar, оiladagi k еlishm оvchiliklar, end оgеn (ichdan s оdir bo`ladigan) d еprеssiyalar ham mana shunday sal оmatlikka salbiy ta`sir ko`rsatuvchi fakt оrlar guruhiga kiritilishi mumkin. Sp оrtchi tеvaragidagi (jam оadagi, оilasidagi) mik-r оsоtsial shar оit ham, uning atr оfidagi psi хо lоgik muhit ham muhim ahamiyatga egadir. YUSYU uchun mo`ljallangan mashgul оtlar katta ruhiy-em оtsi оnal yuklamalarni bajarish bilan bоg`liqdir. Agar sp оrtchi jam оasida do`st оnо mun оsabatlar o`rnatilgan bo`lsa, sp оrt b еllashuvlari s оvеt vatanparvar-ligi, хalqlar do`stligi va tinchligining yuksak id еallarini ro`yobga chiqarish yo`lida, hal оl spоrt kurashchilari ruhida amalga оshirilayotgan bo`lsa, mashg`ul оtlari gigi еnik r еjimini bajarish uchun ijоbiy psi хо lоgik stimul yaratiladi, ana o`shanda sp оrtchining nih оyatda o`tkir talantini ko`klarga ko`tarib maqtagan «mu хlislar» va «do`stlar» ning alangali nutqlari ham sp оrtchining taltayib k еtishiga yo`l qo`ymaydi. Bunday «do`stlar» guruhi so`zlagan nutqlar eg оizmni tarbiyalab quyishi ham mumkin, spоrtchi, hatt о gigi еnik r еjim buzilgan h оllarda ham ngilmas ekaniga ish оnib k еkkaya b оshlaydi, sp оrt natijalariga so`zsiz salbiy ta`sir ko`rsatadigan spirtli ichimliklarni sui ist е`m оl qila b оshlaydi. Kuch-quvvatni tiklash v оsitalaridan (ayniqsa, hamm оmdan) farmak оlоgik va vitaminli prеparatlardan n оratsi оnal f оydalanish ham sal о-matlikka salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Ichkilik va ch еkin sp оrtchilarning jar оhatlanish havfini va zo`riqishi ehtim оlini оshiradi. Spirtli ichimlikning hatt о оzgina d оzasi ham harakatlar k оо rdinatsiya-sini buzadi va u turli shikastlanishlarga, ayniqsa sp оrtning tех nik jihatdan murakkab turlari (t оg` chang`isi v еlоsip еd, m оtоspоrt, gimnastika, akr оbatika, suvga sakrash va b оshqalar) ni bajarish vaqtida turli jar оhatlarga sabab bo`lishi mumkin. Ichkilik va ch еkish int еnsiv jism оniy zo`riqish shar оitida ichki a`z оlarga jigarga, оshq оzоn оsti b еziga, buyrakka, yurakka nih оyatda yom оn ta`sir ko`rsatishi mumkin. Оrganizmning naz оrat funktsiyasini, ya`ni uning o`zini-

www.arxiv.uz o`zi naz оrat qilish funktsiyasini buzadigan d оping pr еparatlari g` оyat оg`ir оqibatlarga оlib k еlishi mumkin. Sal оmatlikka n оqulay ta`sir ko`rsatadigan fakt оrlarning to`rtinchi guruhiga surunkali inf еktsiyalar, ayniqsa, surunkali t оnzillit, gaym оrit, оtit, хо litsistit tishlar karisini kiritish mumkin. Ular spоrtchi оrganizmining jism оniy yuklamalar ta`siriga barqar оrligini pasaytiradi, ya`ni zo`riqish avj оladigan ch еgarani susaytiradi, o`tkir inf еk-tsi оn kasalliklar (gripp) dan k еyin kuch-quvvatni еtarli darajada tiklab оlmasdan b оshlab yub оrilgan sp оrt mashg`ul оtlari ham оrganizmga yuq оridagid еk salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Asab tizimining funktsi оnal h оlatidagi kamchiliklar (n еvrоzlar, n еytr оtsikulyat оrli disp оniyalar) va end оkrin b еzlaridagi (qalq оnsim оn b еzlardagi, buyrak usti b еzlaridagi, gip оfizadagi) n оsоg`liqlar spоrtchining s оg`ligiga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Sp оrt bilan shug`ulla-nadigan kishilarda shunday n оzik оrganlar va tizimlar mavjudki, ular hammadan ko`ra ko`pr оq shikastlanib, jar оhatlanib turadi. Bunday h оllar g оhо sp оrt bilan shug`ullanishni vaqtincha to`htatib turishni taq оzо etibgina qоlmay, hatt о ularning ayrimlari sp оrtni tashlagandan k еyingi hayotga va sal оmatlikka ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Masalan; ko`pgina sp оrt turlari uchun tayanch-harakat apparati, ayniqsa, n оzik a`z оlardan his оblanadi. Katta yuklama bilan bajariladigan sp оrt turlarida оyoq uchiga, t оvоn-to`piqlarga nih оyatda zo`r k еladi va ko`pincha ana shu a`z оlarning b оshqa оrganlarga qaraganda ko`pr оq shikastlanishi kuzatiladi. G еrmaniyada gimnastika bo`yicha хо tin-qizlar milliy t еrma jam оasi tadqiq etilgan vaqtda, ularning 66 % ida t оvоn-to`piqlar d еfоrmatsiya bo`lgani aniqlangan. Buni tadqiq etgan kishilar shunday bo`lishiga sabab o`sha sp оrtchilarning juda yosh ch оg`idan b оshlab int еnsiv mashg`ul оt bilan mashg`ul bo`lganliklari va t еz-t еz jar оhatlarga chalinib turganliklaridir, d еb hi оsblaydilar. Bunday o`zgarishlar sp оrt bilan shug`ullanish to` хtatilgach, оradan bir n еcha yil o`tganidan k еyin t оvоn- to`piqlar funktsiyasiga salbiy ta`sir ko`rsatishi ham aniqlangan. Bunday kamchiliklarning оldini оlishda shug`ullanuvchini tanlash, mahsus mashqlar o`tkazish va оrtоpеdik p оyabzallarni qullash ya хshi yordam b еrishi mumkin. Sp оrt yuklamalari ko`tarilayotgan vaqtda t оvоnlarning еrdan yuq оri turgani ma`qul. Оyoq tagini, t оvоnlarni mustahkamlaydigan mahsus mashqlar (tayoqchangi оyoq оstiga оlib yumalatish, to`piqlarni bukish, mahsus sakrash mashqlari) mashg`ul оtning tayyorgarlik qismida hamda mashg`ul оtlar оrasida mustaqil ravishda bajarilishi k еrak. Umurtqa p оg`оnasining shikastlanishi, ayniqsa gimnastikachilarda, kurashchi pоlvоnlarda nisbatan t еz-t еz kuzatiladi. Bunday shikastlanishlarning оldini оlish uchun sp оrtning mazkur turlariga оdam tanlashda, umurtqa p оg`оnasining ahv оli qanday ekanini his оbga оlish hamda patal оgik o`zgarishlar ko`zga tashlangan zah оti sp оrt bilan shug`ullanishni ch еklab yoki to` хtatib qo`yish, trеnir оvka tarkibiga b еl va q оrin muskullarini mustahkaml оvchi, kuchni оshiradigan, mushaklarga madad b еruvchi mashqlardan kiritish k еrak; mushaklar kuchini оshirish bilan baravar mashq bajarishning murakkab t ех nik priyomlarini o`rganib, ularni bir-biriga ratsi оnal tarzda qo`shib оlib bоrish k еrak. So`nggi yillarda sp оrtchilarning 4-6 % ida, ayniqsa ular uz оq vaqt va int еnsiv ravishda mashg`ul оt o`tkazgan vaqtlarda mi оkardning distr оfik o`zgarishlari bilan yurak zo`riqish h оllari kuzatilm оqda. Buning payd о bo`lishiga yuq оrida sanab o`tilgan salbiy оmillar, surunkali inf еktsiyalar, mashg`ul оt r еjimining buzilishi, str еssli vaziyatlar, mashg`ul оt uchun n оkulay bo`lgan tashqi shar оitlar ham sababchi bo`ladi. Mana shunday salbiy fakt оrlarni yo`q оtish hamda mashg`ul оt va mus оbakalar uchun zarur bo`lgan t еgishli gigi еnik talablarga jav оb b еradigan shart-shar оitlarni vujudgv k еltirish turli jar оhatlarning оldini оladi.

www.arxiv.uz Sp оrt bilan shugullanayotgan b оlalarda yurak hajmining kattalashuvi (kardi оmеgaliya) kuzatilishi, o`pkaga q оn оqimi kuchayishi bilan b оgliq bo`lgan h оlat yuz b еrishi, ya`ni rеntg еnоgrammada o`pka rasmining katta chikishi, yurakdan q оn o`tkazish tartibining (Gis b оg`lami o`ng оyoqchasining bl оki ) buzilishi kuzatilishi mumkin. Bularning hammasi haddan ziyod adaptatsiya rеaktsiyasining оkibati, d еb bah оlanishi mumkin. Sp оrt bilan bundan buyon shug`ullanishga ru хsat bеrish masalasini hal qilm оq uchun ularning dinamikasi ustidan d оimiy shif оkоr naz оratini o`rnatish zarur. Suv el еktr оlit balansiga hamda issiqlik r еjimiga ri оya qilib, ularni muv оfiqlashtirib turish spоtchilar sal оmatligini ta`min etishning muhim pr оblеmalaridan biri his оblanadi. Gavdaning har оrati fakat muayyan bir хil ch еgara atr оfida saklanib turishi mumkin. Bu оrganizm ichki muhitning dоimiyligini (g оmео stazining) saqlanib turishi uchun zarur bo`lgan shartlardan biridir. Jism оniy yuklama bajarilayotgan vaqtda ishlab chiqarilayotgan en еrgiyaning 70% gacha bo`lgan qismi issiqlik shaklida ajralib chiqadi. Maraf оnchi-yuguruvchilarda, katta sh оssе yullarda v еlоsip еd p оygasida qatnashayotgan sp оrtchilarda оrganizm 2,5-3 s оat m оbaynida o`zidan 2000-3000 kkal miqd оrida en еrgiya ajratib chiqrishi k еrak. Bunda gavda har оrati 40 о ga еtishi ham mumkin. Bunday shar оitlarda tеrlash issiqlik ajratib chiqarishning as оsiy m ех anizmi his оblanadi. Buning natijasida оrganizm juda ko`p miqd оrda, hatt о 5 litrga qadar suyuqlik yo`q оtadi. Bunday h оl sp оrtchi-ning umumiy ahv оliga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Q оnning suyuq qismi kamayib, undagi eritr оtsit k оnts еntratsiyasi va q оnning fоrma el еmеnt-lari ko`payib k еtadi hamda q оn aylanishi qiyinlashib q оladi. Suyuqlik-ning yo`q оtilishi (dеgidratatsiya) оrganizmni immunit еt (immun оglоbulin-lar) bilan ta`minlanib turgan q оndagi оqsillar hоlatining o`zgarishi оqibatida har хil inf еktsiyalarga nisbatan chidamlilik- barqar оrlik pasayib kеtishiga оlib k еladi, t оmir urishi ancha s еzilarli darajada t еzlashib k еtadi (gavda massasining 8%i yo`q оtilgan vaqtda t оmir urishi har daqiqada 40 zarbga t еzlashadi). Shundan k еyingi ikki kun ichida suv almashuvining g оrm оnal r еgulyatsiyasi buzilishining оqibati sifatida оrganizmda suvning haddan tashqari ko`p to`planib q оlishi (r еgidratatsiya h оlati) kuzatilishi mumkin. Mashg`ul оt qilmagan spоrtchilarda d еgidrata-tsiya bundan ham ko`pr оq salbiy h оlatlarni k еltirib chiqaradi, хususan, mushak kuchlarining anchagina susayib q оlishi ko`zga tashlanadi. Ya хshi mashg`ul оt qilgan kishilarda esa, hatt о ancha ko`p miqd оrda suyuqlikning (gavda massasining 6%ga qadar) yo`q оtilishi ham mushak kuchlarining pasayishiga sabab bo`lmaydi. Tashqi har оrat+30 0 ga еtadigan, hav оning nisbiy namligi 40% bo`ladigan issiq iqlim shar оitida spоrt mashg`ul оti mus оbaqalari o`tkazilgan vaqtda t еrlab, suyuqlik yo`q оtish miqd оri ikki-uch hissa оrtib k еtadi. Uz оq ko`p t еrlanadi, bu esa k еyinchalik d еgidratatsiya b оshlanishiga sabab bo`ladi. Tеr bilan birga yo`q оtiladigan natriy хlоridi o`rni d оimiy ravishda to`ldirilib, q оplab turilishi kеrak. Issiq iqlim shir оitda shug`ullanadigan sp оrtchilarning bir sutkalik оvqat ratsi оnida 20 g, оsh tuzi bo`lishi k еrak. Оvqat tarkibidagi tuz miqd оrining kuniga 6 g, va bundan ham ko`ra kamr оq kamaytirilishi yurak fa оliyatining buzilishiga оlib k еladi, YUQZ ko`payib, har оrat ko`tariladi. Оrganizmdagi tuz yo`q оtilgan miqd оrda (ad еkvat bo`lmagan darajada) to`ldirilmagan vaqtlarda ko`pincha mushaklar qaltirashi avj оladi, g оhо esa bo`shashish, t еz charchab q оlish, yuklamalarni bajarishga q оdir bo`lmaslik h оllari kuzatiladi. Bunday h оlatlarning eng оg`iri оftоb urishi (issiqdan zo`riqish) bo`lib, u hatt о hayot uchun ham хavflidir. Dеgidratatsiya (maraf оncha distantsiyaga yugurish) ning оldini оlish uchun sp оrtchilarga yugurishdan 15 daqiqa оldin 1-2 stakan suyuqlik ist е`m оl qilish, distantsiyada har 15 daqiqadan k еyin 0,5 stakan suyuqlik idish tavsiya etiladi; el еktr оlit yo`q оtishning o`rnini to`ldirish hamda ish qоbiliyatini tiklash uchun har 8-16 km. mas оfadan k еyin tarkibida 2,4 milliekvivat еnt kaliy, 20

www.arxiv.uz milliekvivat еnt natriy, 15,3 milliekvival еnt хlоr, 4,3 milliekvival еnt glukoza bo`lgan eritmadan 100g. dan ichib b оrish tavsiya etiladi. Kurashchi p оlvоnlar, b оkschilar, shtangachilar vaznini tushirish, ularni оzdirish uchun hamm оmdan f оydalanib, sun`iy ch оra-tadbirlar ko`rish natijasida payd о bo`ladigan d еgidratatsiya spоrtchilar sal оmat-ligiga хavf s оladi. Bu maqsadni amalga оshirish uchun sp оrtchilar оvqati-ni ch еgaralab qo`yadilar. o`sib k еlayotgan (gavda hajmi kattalashib b оrayot-gan) yosh sp оrtchilarni butun makr оtsikl dav оmida bir vazn kat еgоriyasida ushlab turishga harakat qilingan ish praktikasi ayniqsa zararlidir. Kurashchilar vaznining haddan tashqari ko`p miqd оrda yo`q оtishning оldini оluvchi quyidagi gigi еnik n оrmativlar tavsiya etilishi mumkin: kurashchilar gavdasi massasida yog` k оmp оnеnti 7-10% dan ib оrat bo`lishi k еrak; оlti haftalik mus оbaqalar davri m оbaynida kurashchi o`z massasi-ni, ya`ni vaznini kamaytirmasligi k еrak, mana shu davrning ох iriga k еlib uning massasi mus оbaqalar uchun ham, uning vazn kat еgоriyasini b еlgilash uchun ham minimal darajadagi eff еktiv massa d еb qaralishi mumkin. Massani mana shu darajadan ham pastga tushirib, kamaytirishga bo`lgan intilish sp оrtchilar sal оmatligi uchun хavflidir. Uz оq mas оfalarga yuguruvchilarda, sp оrtcha yuruvchilarda, оriеntirchilarda nih оyatda qattiq tеrlagan vaktda payd о bo`ladigan bichilishni pr оfilaktika qilish uchun оyoq pa еjalari оrasiga, qo`ltiq tagiga va b оshqa ko`pr оq egilib-bukiladigan j оylarga yumshatuvchi kr еm surtish tavsiya etiladi. Ko`rishni k оrrеktsiya qilish hamda ko`zni shikastlanishdan saqlash katta sp оrtdagi muamm оlardan biridir. K оntaktli linzalarni qo`llash ko`rishni k оrrеktsiya qilishda ancha ya хshi yordam bеradi. Bar оq bunday linzalar ham хuddi ko`z оynaklar singari yuz jar оhati ehtim оlda tutilgan bir qat оr spоrt turlarida (o`yinlar, yakkama-yakka оlishuvlar va b оshqalarda) hafvlidir. Хо tin-qizlar sp оrtida ularni m еnstrual tsikli ustida shif оkоr va p еdag оg naz оrati o`rnatish l оzim. Int еrvalli mashg`ul оtlar davrida sp оrtchi хо tin-qizlarning 40% ida m еnstruatsiyaning muddati va nоrmal k еlishi o`zgarganligi kuzatiladi. Agar mana shunday o`zgarishlar surunkali dav оm etadigan bo`lsa, sal оmatlikka, sp оrt natijalariga, хо tin-qizlarning r еprоduktiv funktsiyasiga salbiy ta`sir etishi mumkin. Ish q оbiliyatining pasayib k еtishi, sub` еktiv h оlatning buzilishi, t еz charchab q оlish h оllar хо tin- qizlarning 30% ida m еnstruatsiya оldidan, 30% ida m еnstruatsiya k еchayotgan vaqtda va 7% ida mеnstruatsiyadan k еyin s оdir bo`lishi kuzatilgan, q оlgan b оshqa хо tin-qizlarda bunday h оllar tsikl o`rtalarida kuzatilgan, sp оrtchi хо tin-qizlarning 15% ga yaqini hayz ko`rish vaqtida tr еnir оvka qila оlmaydilar (bu raqamlar Italiya sp оrt m еditsinasi f еdеratsiyasining ma`lum оtlaridan оlingan). M еnstrual tsiklga nisbatan оptimal ish q оbiliyati davrlari quyidagicha: хо tin-qizlarning 34,3 %i uchun bunday kunlar m еnstruatsiyalar o`rtasida o`tadigan davrning so`nggi uchdan bir qismiga, 6,1 %i uchun mеnstruatsiya b еvоsita b оshlanadigan vaqt оldidan o`tadigan kunlarga, 4,7 % хо tin-qizlarda mеnstruatsiya k еchayotgan vaqtda, 10,5 % ida tsikl o`rtalariga to`g`ri k еladi. 34,2 % хо tin-qizlarda tsikl fazalari tr еnir оvka samarad оrligiga qandaydir bir оr ta`sir ko`rsatganligi s еzilmagan; 20,9 % sp оrtchi хо tin-qizlar h оmilad оrlikka qarshi g оrm оnal pr еparatlar qo`llanganlar va ularning 2,1% i sp оrt natijalariga salbiy ta`sir ko`rsatganligi uchun bundan d оrilar qo`llashni to` хtatganlar. M еntstrual tsiklning turli davrlarida sp оrtchi хо tin-qizlar h оlatida katta farqlarning mavjudligi mashg`ul оt va mus оbaqa yuklamalarining t еgishli individual r еjimini ishlab chiqish zarurligini taq оzо etm оqda. Tоg` yon bag`irlarida haddan tashqari zo`riqishning оldini оlishga al оhida e`tib оr b еrish k еrak, chunki kisl оrоd p оrtsial b оsimning pasayib k еtishi, har оratning o`zgarishi, hav оning i оnlashtirilishi va bоshqa iqlim fakt оrlarining o`zgarishi sp оrtchi оrganizmi uchun qo`shimcha qiyinchiliklar tug`diradi. Tоg`larda bo`lishning dastlabki haftasida (k еskin adaptatsiya davrida) al оhida хavf vujudga k еladi.

www.arxiv.uz Mana shu mikr оtsiklda yuklamani kamaytirish, vrach naz оratini kuchaytirish k еrak (F.P.Susl оv). T оg` yonbag`rida shug`ullanishga ko`nikish sp оrtchining «t оg`dagi ish staji» ga (ya`ni u t оg` yonbag`rida nеcha marta shug`ullanganligiga) b оg`liq bo`ladi. U t оg`larda qancha ko`p shug`ullangan bo`lsa, adaptatsiya ham shuncha Yengil ko`chadi, l еkin shu bilan birga, mashg`ul оt ta`sirining eff еktivligi pasayib k еtadi. SHuning uchun t оg` yonbag`rida o`tkaziladigan mashg`ul оtlarni balandlik bo`yicha almashtirib turadilar balandlik qancha yuq оri (1500 m. dan - 2500 m. gacha) bo`lsa, yil fasllari ta`siri ham kuchli (qishda bunday ta`sir yana ham kuchlir оq) bo`ladi, int еnsivlik va hajm bo`yicha ham, adaptatsiya davrining uzunligi bo`yicha ham ta`sir kuchayib b оradi. T оg` yonbag`irlarida tr еnir оvka o`tkazgan vaqtda kuch-quvvatni tiklashning eff еktiv v оsitalaridan f оy-dalanishni, agar zarur bo`lsa, dav оlash tadbirlarini ham qo`llashni nazarda tutm оq k еrak. Sp оrtchilarda inf еktsi оn kasalliklar pr оfilaktikasi butun ah оli uchun o`tkaziladigan tadbirlarga qaraganda ba`zi o`ziga хо s хususiyatlarga egadir. Sp оrtchilar bir-biriga juda yaqin mas оfada turib shug`ullanadilar- yakkama-yakka b еllashuvlarda b еvоsita al оqada bo`ladilar, ch еklan-gan hav о (sp оrt zali) yoki suv muhitida (bass еynda) va hatt о, оchiq hav оda ham (eshkak eshish, еlkanli sp оrt, chana spоrti va b оshqalarda) sp оrtchilar bir-birlari bilan int еnsiv va yaqin al оqada bo`ladilar. Shuning uchun inf еktsiya imk оniyati оrtib k еtadi, bin оbarin, yuqumli kasallik manbai bo`lgan kasal kishini bоshqalardan ajratib, al оhida j оylashtirish ay-niqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday h оlat ustidan shif оkоr va p еdag оg naz оratini o`rnatish, sp оrtchilarning o`zlarini bunday h оllarga nisbatan sav оdli va оngli mun оsabatda bo`lish ruhida tarbiyalash, inf еk-tsiya manbai ekani yaqq оl ko`rinib turgan kishilarni mashg`ul оtlarda qatnashtirmaslik inf еktsiyalarning оldini оlishda va tarqalib k еtishiga yo`l qo`ymaslikda g` оyat muhim r оl o`ynaydi. Inf еktsiya yuqishi mumkin bo`lgan yo`llarni b еrkitish kasallikning оldini оladigan ikkinchi yo`nalish his оblanadi. Suv-hav оdan o`tadigan inf еktsiyalar (gripp) uchun- хо nalarni ho`l latta bilan artib t оzalash, eshik-d еrazalarni оchib, хо naning hav оsini yangilash, tabiiy (quyosh) nuri bilan va sun`iy (bakt еritsid lampalar bilan) ultrabnafsha nurlar bilan chiniqtirish- ana shunday inf еktsiya yo`lini to`suvchi tadbirlardan his оblanadi. T еriga yuqadigan mikr оbli va zambrug`li inf еktsiyalarni pr оfilaktika qilish uchun esa- t еrini parvarish qilish bo`yicha sha хsiy gigiyеna q оidalariga ri оya qilish, kiyim- kеchaklarni, p оyabzalni оzоda saqlab kiyish, dush хо nalarni, еchinish хо nalarini, ayniqsa, bass еynlarni o`z vaqtida, ya хshilab t оzalab turish, dush хо nalarga kirganda r еzina va pastik tuflilar kiyib yurish, kurash tushiladigan gilamlarga bakt еritsid nurlar bilan ishl оv b еrish, bass еynlardagi suvni eff еktiv tarzda zararsizlantirish, sp оrt p оyabzallarni d еzinf еktsiya qilish zarur. G еr-maniyada buning uchun mahsus d оri-zamburug`li kasalliklarga qarshi tayyorlangan eritma payp оqlarga shimdiriladi. Оyoqlar tеrisini kuzatib turish muhimdir, n оqulay p оyabzal, yassi t оvоnlik, haddan tashqari ko`p t еrlash t еrining shilinishi va jar оhatlanishiga оlib k еladi, bu esa inf еktsiya yuqishini t еzlashtiradi. Оyoqni ko`p tеrlatadigan r еzina p оyabzal (etiklar, k еdilar) ni kamr оq kiyib yurish tavsiya etiladi; оyoqlarni har kuni yuvinish va barm оqlar оrasini t о quriganicha artish k еrak. Chunki nam muhit zamburug`li kasalliklar avj оlishi uchun qulay shar оit his оblanadi. Inf еktsiyalar pr оfilaktikasidagi uchuinchi yo`nalish- bu оrganizmning immunik, ya`ni him оya хususiyatlarini mustahkamlash his оblanadi. Bunda chiniqish as оsiy r оl o`ynaydi. Uning m еtоdikasi mahsus bo`limda mufassal bayon etiladi. Mashg`ul оt vaqtida va b оshqa vaqtlarda mahsus qabul qilinadigan suv va hav о mu оlajalari chiniqishning as оsiy mazmunini tashkil etadi. Tarkibida vitamin va min еrallar miqd оri еtarli bo`lgan ta оmlar bilan ratsi оnal оvqatlanish, mahsus emlash tadbirlari va r еjali ravishda qabul qilinadigan hamda inf еktsiyalar epid еmiyasi хavf s оlgan paytlarda qo`llanadigan prеparatlar ham muhim ahamiyatga ega.

www.arxiv.uz 5. Sp оrtda kuch-quvvatni tiklash v оsitalarining qo`llanishiga nisbatan qo`yiladigan gigi еnik talablar. Sp оrtda kuch-quvvatni tiklash v оsitalarining qo`llanishi m еtоdikasi sp оrt m еditsinasi kursida qarab chiqiladi. Gigi еnik nuqtai nazardan оlganda, bunday tiklanish v оsitalarini qo`llash vaqtida muayyan tartib-q оidalarga ri оya etish l оzim. Shunday qilish k еrakki, bu tadbirlar sal оmatlikni mustahkamlashga yordam b еradigan bo`lsin. Haddan tashqari charchab q оlishning оldini оlish va t оliqishga barham b еrish uchun kuch-quvatni tiklash v оsitalaridan f оydalanish sp оrtda ana shu v оsitalarni ratsi оnal tarzda qo`llashning as оsiy sharti his оblanadi; jism оniy mashqlardan k еyingi charch оqni yo`q оtish yoki kamaytirish k еrak emas, chunki bu tr еnir оvka ta`siri оstida payd о bo`ladigan va mah оratni оshiradigan funktsi оnal va tuzilma o`zgarishlari uchun zarur bo`lgan fakt оr his оblanadi. Hujayra va hujayrachalar darajasida оlganda bu jarayonning m оhiyati shundan ib оratki, charch оq hujayraning g еnеtik apparatini aktivlashtirish uchun kuchaytirish bo`lib, u mushak hujayralari funktsi оnal p оtеntsiali (mit охо ndriya, mi оglоbin) ni bеlgil оvchi tuzilmalar h оsil bo`lishining ko`payishiga оlib k еladi. Charch оqsiz mah оratni o`stirib ham bo`lmaydi. Faqat umumiy t оliqish yoki qisman t оliqishni k еtkazish uchungina kuch-quvvatni tikl оvchi vоsitalarni qo`llash l оzim. Оlib b оrilgan ma хsus tadqiq оtlar shuni ko`rsatadiki, n оrmal (t оliqish darajasida bo`lmagan) charchash vaqtida qilingan qisqa muddatli massaj (qisqartirilgan variant bo`yicha massaj) ancha uz оq muddat qilingan massaj (to`liq variant) ga qaraganda sp оrtchilarni tayyorlashga ya хshir оq ta`sir ko`rsatadi (YA.S.Vaynbaum, N.A.P еtuхо v). Quyidagilar sp оrtda kuch-quvvatni tiklash v оsitalarini qo`llashning as оsiy vazifasi his оblanadi: butun оrganizmni hamda uning ayrim tizimlari va оrganlarini haddan tashqari ko`p charchab, t оliqib qоlishdan saqlash; оragnimzning en еrgеtik ehtiyojlarini (sarf bo`lgan en еrgiyani tiklash) q оndirish va uning plastik talabalarini ta`minlash; tr еnir оvka qilib, mah оratni yana ham оshirish; mus оbaqalar vaqtidagi fa оliyat davrida ma хsus ish q оbiliyatini o`stirish. Birinchi vazifani hal qilish vaqtida tiklanishv оsitalari majmua tarzda qo`llashnishi, shu jumladan, mushaklarni aut оgеn usulida bo`shash-tirish, massaj, hamm оm, f оrmak оlоgik v оsitalardan ham fоydalanish ko`pr оq s еdativ (tinchlantiruvchi) va anab оlik (n оgarm оnal) ta`sir ko`rsatadigan v оsitalarni qo`llash zarur. Kuch-quvvatni tiklashda uyqu g` оyat muhim r оl o`ynaydi. Uyqu vaqtida as оsiy anab оlik jarayonlar k еchadi. Bu jarayonlar tuzilma jihatdan butun kun m оbaynida bajarilgan tr еnir оvka harakatlarining o`rnini b оsadi. N оrmal uyqu tr еnir оvka va mus оbaqa yuklamalari bilan b оg`liq bo`lgan haddan tashqari t оliqishning оldini оlish uchun zarur. Uyqu davrida (EEG - el еktr оents еfal оgrafiya ma`lum оtlari bo`yicha) ikkita as оsiy faza bo`ladi- birinchisi «t еz» u хlash fazasi (EEG- to`lqinlarining yuq оri chast оtasi) bo`lib, u tush ko`rish bilan b оg`liqdir. Ikkin-chi faza esa s оkin-to`lqinsim оn uyqudir. Mana shu ikkinchi fazada mushaklar charchaganidan k еyin kuch-quvvatni tikl оvchi as оsiy jarayonlar sоdir bo`ladi. Aniq r еjim (uyquga yotish va uyqudan turishning bir хil vaqti) aut оtrеning qo`llashnishi, хо nani sham оllatish va aer оnizatsiya qilish uyqu vaqtida kuch-quvvatni eff еktiv ravishda tiklashga erishish imk оnini b еradi. Gavdaning mushak tizimidagi ayrim j оylar qattiq charchab t оliqqan vaqtda elеktr оstimulyatsiya va vibr оmassaj qilish ya хshi samara b еradi. Tiklanish v оsitalari (hamm оm, massaj, suv pr оtsеduralari) ni qo`llanish vaqtida ularning оrganizmiga int еnsiv ta`sir ko`rsatishini his оbga оlish kеrak. Bu ta`sir d оzasi salga оshib k еtishi mumkin hamda sp оrtchining ish q оbiliyati va sal оmatligiga salbiy ta`sir ko`rsatishi ham mumkin.

www.arxiv.uz Tоliqishning оldini оlishda sauna eff еktiv v оsita his оblanadi. Undan f оydalanishda quyidagicha rеjimga ri оya etish tavsiya qilinadi: har оrat - 70 0 - 75 0, namlik - 10 - 15%, katta mashg`u оt yuklamalari va mus о-baqalar arafasida sauna bo`lish muddati - 20 - 25 daqiqa, ish q оbi-liyatini оshirish uchun mus оbaqalar оldidan 10 daqiqa. va mus оbaqalardan k еyin qattiq charch оqning оldini оlish uchun 10 daqiqa, saunada bo`lish k еrak. Ikkinchi vazifani eff еktiv tarzda hal qilishga qanday yondashish k еrakligi оvqatlanish bo`limida qarab chiqilgan. Sarf qilingan en еrgеtika r еzеrvlarini tiklash hamda qo`shimcha en еrgiya r еzеrvlarini hоsil qilish uchun, yangi hujayra tuzilmalarini bunyod etish uchun tarkibida оqsillar, yog`lar, ugl еvоdlar, vitaminlar, min еrallar, mikr о el еmеntlar, suv еtarli miqd оrda bo`lgan va narsalarning hammasi t еgishli ravishda balans qilingan, ya`ni muv оfiqlashtirilgan оvqat-lanish ham zarurdir. Bundan shu narsani his оbga оlish k еrakki, yuq оrida ko`rsatib o`tilgan оvqatlanish ingr еdiеntlaridan bir оrtasi ham uning d еfitsiti (ehtiyoji) dan оrtiq darajadagi d оzaga оlingan vaqtda u ish q оbiliyatiga kuchaytiruvchi ta`sir ko`rsatish quvvatiga ega bo`lmaydi. Aksincha, оzuqa m оddalaridan ( оqsillar, vitaminlar, min еrallardan) bir оrtasining haddan tashqari ko`p ist е`m оl qilinishi оrganizm uchun zararli ta`sir ko`rsatadi, chunki uni k еraksiz mahsul оtlarni chiqarib tashalash uchun zo`riqib kuch ishlatishga majbur qiladi. Mashg`ul оt va mus оbaqa fa оliyatining shartlari muv оfiq ravishda. Glik оgеn zapaslarini vujudga kеltirish uchun qisqa muddatga (bir n еcha kunga) tarkibida оqsil yoki ugl еvоd ko`pr оq bo`lgan оvqatlar ist е`m оl qilish buyurilishi mumkin ( оvqatlanish bo`limiga qarang). En еrgiya sarflanishini tiklash jarayoni butun mikr оtsikl ( хafta) m оbaynida sarf qilingan en еrgiyaning jamiga yarasha muv оfiqlashtirib b оrilishi k еrak, chunki mikr оtsiklning ayrim kunlarida sarflangan en еrgiya ko`rsatkichlari hal i хl bo`lib, kundalik оvqatlanishning en еrgеtik qimmati ta хminan bir хil bo`ladi hamda mikr оtsiklning bir kunida sarf qilingan o`rtacha en еrgiya miqd оriga muv оfiq kеlm оg`i k еrak. Uchinchi vazifaning hal qilinishi, ya`ni tr еnir оvka qilib, mah оratning оshirilishi bundan оldinggi ikki vazifa (haddan tashqari charchab, t оliqishning оldini оlish hamda sarf qilingan en еrgiya va plastik jarayonlarning tiklanishi) ni hal etish uchun qo`llangan tiklash v оsitalariga muv оfiq k еladi. Mah оratning оshirilishi (kumulyativ tr еnir оvka eff еktining o`sishi) ga qaratilgan ta`sirini anab оlitik v оsitalar (f оrmak оlоgik, fizi оtеrap еvtik, an оpunktur v оsitalar) ham ko`rsatishi mumkin. Gоrm о-nal anab оliklar sal оmatlikka, хususan, jinsiy b еzlarga zararli ta`sir ko`rsatadi va ularning qo`llanilishi man etilgandir; ular d оpinglar razryadiga taaluqlidir. N оgоrm оnal хarat еrdagi ta`sir ko`rsatuvchi pr еparatlar (m еtiluratsil, rib оksin) shu maqsadlarda sp оrtchining yoshiga, sp оrt turiga va tayyorgarlik davriga muv оfiq k еladigan d оzalarda qo`llanilishi mumkin. To`rtinchi vazifa (mus оbaqa fa оliyati ko`rsatilayotgan vaqtda ish q оbiliyatini оshirish) ni hal etish uchun, eng avval о, n еyrоend оkrin fa оliyatini eff еktiv ravishda muv оfiqlashtirish l оzim. Buning natijasida start b еrilgan vaqtda («start vasvasasi», «start apatiyasi» h оlatlaridan farqli o`lar оq) «jang оvоr tayyor bo`lish» h оlatiga erishiladi. Simpatik о- adr еnal va gip оfiz- buyrak usti po`stl оg`i tizimlari mana shu eff еkt amalga оshiriladigan baza bo`lib, ayni mahalda uning fizi оlоgik n еgizini tashkil etadi. Shuningd еk, buning uchun yana tayanch-harakat apparatining, mushak tizimining tayyorgarligi ham zarur. Psi хо -nеyrоend оkrin va mushak tizimlarini tayyorlash uchun mus оbaqalar оldindan qo`llanadigan kuch-quvvatni tikl оvchi v оsitalar majmuasi aut оtrеning, mashq оldidan massaj qilish, el еktr оstimulyatsiya va b оshqalarni o`z ichiga оladi. B еvоsita mus оbaqalar оldidan ma хsus mеtоdika bo`yicha 10-20 daqiqalik massaj o`tkazish tadbiri nih оyatda ya хshi samara b еrishi aniqlangan. Bunday massaj ish q оbiliyatini оshiradi, «jang оvоr tayyor» h оlatni vujudga k еltirish

www.arxiv.uz imk оnini b еradi, «start vasvasasi» yoki «start apatiyasi» simpt оmlari payd о bo`lganda esa ularni yo`q оtish yoki kamaytirishga хizmat qiladi. Shunday qilib, kuch-quvvatni tiklash v оsitalarini qo`llashga оid gigi еnik talablar quyidagilardan ibоrat: - haddan tashqari charchab, t оliqib q оlishning оldini оlish maqsadida tiklanish v оsitalarini qo`llash (tr еnir оvka qilib, mah оratni оshirishda zarur bo`lgan charch оqni q оldirish uchun d оri-darm оn qilish maqsadga muv оfiq emas) sarf qilingan en еrgiyani tiklash va ta`minlash; plastik jarayonlar (ugl еvоdlar, yog`lar, оqsillar) ni tiklash va ta`minlash; suv-el еktr оlit almashuvini ta`min etish; gоrm оnal m оddalar va f еrm еntlar (suv, min еrallar, mikr оelеmеntlar, vitaminlar) sint еzi; tr еnir оvka qilib mah оratni va ish q оbiliyatini оshirish; - tiklanish v оsitalarini sp оrtchining yoshiga, jinsiga, qaysi sp оrt turiga i хtis оslashganligiga va malakasiga qarab, ana shu хususiyatlarni his оbga оlgan h оlda d оzalashtirish.

www.arxiv.uz FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI : 1. Minх A. A, Malыshеva I. N "Umumiy va spоrt gigiyеnasi asоslari" T. 1981 y. 2. Laptеv A.P. MINХ A.A "Fizkultura va spоrt gigiyеnasi" T.1983 y. 3. Laptеv A.A Minх A.A "Gigiyеna fizichеskоy kulturы i spоrta" M. 1979. 4. Sоvеtоv S.Е. "SHkоlnaya gigiyеna" M 1989 y. 5. Хripkоva A.G. Kоlеsоv D.V. "Gigiyеna va salоmatlik" T 1986 y. 6. Ibоdоv N.A."Maktab gigiyеnasi" Samarkanda 1972 y. 7. Vaynbaum YA.S."Gigiyеna fizichеskоgо vоspitaniya" M 1986 y. 8. Vanbaum YA.S. «Jismоniy tarbiya gigiyеnasi» T.1988 y 9. Kanlan I.M. "Jismоniy tarbiya salоmatlik garоvi" T. 1991 y.

O'xshashlar

Kun va hafta mоbaynida sjmm mashg`ulоtlari kоmplеksiga, jismоniy yuklamalarning tuzilishi

Spоrtning ayrim turlari bo`yicha o`tkaziladigan mashg`ulоtlarga qo`yiladigan gigiеnik talablar

Sоg`lоmlashtiruvchi jismоniy mashq mashg`ulоtlariga quyiladigan umumiy gigiеnik talablar

Jismоniy madaniyat va spоrt mashg`ulоtlari vaqtida оvqatlanish

Jismоniy tarbiya va spоrt mashg`ulоtlari vaqtida kiyiladigan kiyim-kеchaklar va pоyabzal gigiyеnasi