Sport inshootlarining tarixiy ma’lumotlari - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Sport inshootlarining tarixiy ma’lumotlari

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7514.787109375 KB

Ko'chirib olish

Sport inshootlarining tarixiy ma’lumotlari Reja: 1. Qadimiy sport inshootlari 2. Mesoamerika stadionlari 3. Qadim Gretsiya va Rim sport inshootlari

Qadimiy sport inshootlari Yer yuzida inson paydo bo’libdiki, sport u bilan hamroh bo’lib, birga rivojlanib kelmoqda. Jismoniy tarbiya va sportning tarixiy ildizlari juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Insoniyat tarixi bilan jismoniy tarbiya tarixi uzoq rivojlanish davriga ega. Qadimgi tosh rasmlarda aks ettirilgan ov sahnalarida, nafaqat jismoniy harakatlarni bajarayotgan odamlarni, balki ov vaqtida ishlatilayotgan qurollar yo’nalishi, joyi va albatta maqsadi tasvirlangan. Shunday qilib, inson kelgusi ov muvaffaqiyatini ta’minlovchi mashg’ulot harakatlari uchun model yaratishga harakat qilgan. Keyinchalik marosim raqslari va turli o’yinlar uchun insonga sodda ko’rinishdagi oddiy, lekin maxsus jihozlangan maydonchalar kerak bo’lgan. Bunday joylar o’quvamaliy maydon vazifalarini bajargan hamda kuch, epchillik, tezkorlik, sakravchanlik kabi jismoniy sifatlarni bolalarda rivojlantirish maqsadida foydalanilgan. O’z navbatida, bu maydonchalarda oddiy o’yinlar va musobaqalar ham o’tkazilgan. Arxeologik qazilmalar natijasida, tosh davriga tegishli jismoniy mashqlar uchun xos bo’lgan qurilmalar haqida ma’lumotlar olingan. Bunday qurilishlar Hindiston, Misr, O’rta Osiyo va Janubiy Amerika hududlarida ham topilgan. Ularga tosh ustunlar bilan o’ralgan tuproq ostida qolib ketgan turli maydonlar kiradi. Keyinroq, qadimgi Yevropada palestralar, gimnaziy va stadiodromlar, stadinonlar, ippodromlar, sirklar bunyod etilgan; buyuk ko’hna Rim amfiteatrlarini (Rimdagi Kolizey va boshqalar) stadion va sirkni, qadim Yunon palestralarida mavjud bo’lgan suv isitiladigan hammomlar bilan birlashtirish g’oyasini amalda qo’llay boshladilar va bularning barchasi qadimiy Rim termalarida o’z rivojini topgan. Eramizdan avvalgi IV asrda qadimiy Osiyo va Shimoliy Amerikaning hukumat saroylarida otda yurishni o’rgatish va musobaqalar o’tkazish uchun mo’ljallangan monumental ot saroylari topilgan. Markaziy va Shimoliy Amerikada olib borilgan qazilma ishlari natijasida, to’p bilan o’yin uchun mo’ljallangan maydonlar (masalan, atseklar va maya xalqlari yashagan joylarda) topilgan. Bundan tashqari, Knoss saroyi (Knoss – Krit

orolidagi qadimiy shahar) qazish ishlarida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish uchun mo’ljallangan binolar topilgan (1-rasm). Shunday qilib, jismoniy tarbiya-ning rivojlanishi, turli o’yinlar va sport kurashlarining paydo bo’lishi maxsus inshootlarga bo’lgan talabni yuzaga keltirdi, yangi inshootlar esa o’z navbatida sport va jismoniy tarbiya rivojiga katta hissa qo’shib bordi. Kimdir suv havzalari balki yaqin zamonlarda, ya’ni taxminan ikki yuz yil oldin paydo bo’lgan deb o’ylashi ham mumkin. Savolning texnik jihatlarini o’rganib chiqishga intilish bizni XVIII asrga nazar tashlashga majbur qildi. Haqiqatdan ham suv havzalarining paydo bo’lishi juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Qadimiy yuvinish madaniyati, o’rta asrlarning taxminan ming yili davomida ta’qib qilib kelingan va Yevropada deyarli yo’q bo’lib ketgan, biroq u sharqda yaxshi saqlanib qolingan. 1-rasm. Kromlex – tosh asridagi sport-tomoshalar inshooti tasviri Bugungi kunlarda ham biz o’zimiz uchun qadimgi ko’hna dunyoda hovuzlar insonlar hayotida muhim rol o’ynaganligi to’g’risida yangi-yangi ma’lumotlarga ega bo’lmoqdamiz (2-rasm). Geraklion shahridan uzoq bo’lmagan Krit orollarini qazish ishlarida juda qadimiy shahar topilgan. Qadimiy Elladaning gullab-yashnagan davrigacha ming yillar oldin juda boy

madaniyat mavjud bo’lgan. Turli inshootlar orasida vannalar, suv havzalari va hammomlar topilgan. Misrning El-Kantara shahri yaqinidagi qazilmalar vaqtida nafaqat suv havzalari, hammomlar, davolash va muolaja xonalari, balki sport zallari ham topilgan. 2-rasm. Qayta ta’mirlangan qadimiy suv havzasi Mesoamerika stadionlari Qadimda o’yinlar va sport musobaqalari uchun xizmat qilgan anjomlar juda katta ahamiyatga ega bo’lgan va aynan ular qadimiy odamlarning tabiat kuchlarini qanday tushunganlari haqida tassavvur hosil qilishga imkon beradi. Masalan, hindularda disk quyosh ramzi bo’lgan va Vishnu xudosining anjomi hisoblangan; atseklar o’ynagan to’p o’yinlari kun bilan tun, yorug’lik bilan qorong’ulik kurashini bildirgan, shuningdek, o’yin maydoni osmonni, to’p esa kurrai-zamin ramzini anglatgan. "Mesoamerikanig to’pli o’yinlari" uchun maxsus toshlardan inshootlar barpo etilgan, hindular 2700 yil davomida to’p o’ynaganlar va toshdan barpo etilgan inshootlar shular sarasiga kiradi. 1300 dan ortiq shunga o’xshash (kolumbchilargacha) to’p bilan o’yin uchun mo’ljallangan stadionlar, janubda Nikaraguadan to shimolda Arizona

shtatigacha Mesoamerikaning butun hududidan topilgan. Verakrus mumtoz madaniyat markazi bo’lgan El-Taxin shahrida kamida 18 ta stadion borligi aniqlangan, albatta bu o’z navbatida stadionlar soni siyosiy va iqtisodiy qudratning markazlashmaganligini bildiradi. Atseklar imperiyasi kabi kuchli markazlashgan davlatlarda nisbatan juda kam stadionlar topilgan, shu bilan bir vaqtda Kantona kabi turli madaniyatga ega kuchsiz davlatlarning hududlarida stadionlar ancha ko’p bo’lgan. To’p o’yinlari uchun maydonlarning orasida keng xiyobonga o’xshash o’yin maydoni joylashgan bo’lib, ikki parallel pillapoyali tribunalardan tashkil topgan. Stadionlar o’lchami juda katta farqlangan, lekin ularning shakli bir xilda bo’lgan – gorizontal va og’ma (kamdan-kam vertikal) devorlar orasida uzun tor muhit mavjud bo’lgan. Devorlar suvalgan va ochiq rangga bo’yalgan. Stadionlar to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlarga ko’ra ularning yon tomonlari ochiq bo’lgan, keyinchalik ikki tomondan yopiq muhit qo’shilgan, shuning uchun yuqoridan qaraganda stadion I harfiga o’xshagan bo’lgan (3-rasm). 3-rasm. Hochikal ko (Meksika). I shaklidagi to’p o’yini uchun maydon (eramizning birinchi ming yilligi)

Eniga nisbatan uzunligi 1 / 4 bo’lgan Tikaladagi stadion (topilganlarning ichida eng kichigining hajmi 16x5 m bo’lgan) o’lchami Chichen-Isadagi buyuk stadiondan (inglizcha Grand Ballcourt) olti marta kichik bo’lgan. Katta stadionlar shaharning markaziy tumanlarida piramidalar va boshqa monumental inshootlar bilan birga joylashgan bo’lib, qoidaga muvofiq mo’ljallangan. Ko’pgina mesoamerika shaharlarining asos (poydevor) o’qi sharqqa katta bo’lmagan og’ishlar bilan janubdan shimolga yo’naltirilgan, shuning uchun stadionlar shu o’qqa nisbatan parallel yoki perpendikulyar joylashgan. Eramizdan avvalgi uchinchi yuz yillikda Amerika hindularigagina ma’lum bo’lgan rezinali to’p, o’sha vaqtda jismoniy mashqlarning asosi hisoblangan va keyinchalik Shimoliy Amerika Qo’shma Shtatlar hududiga keng tarqalgan. Qadimiy Meksika o’yin arenalarining devorlarida o’yin vaqtida orasidan to’p tashlangan, devorga perpendikulyar o’rnatilgan halqalar topilgan, bu halqalar amerika basketboli savatining dastlabki nusxasi bo’lsa ajab emas. Stadionlarda o’yinlardan tashqari turli ko’ngilochar madaniy tadbirlar, festivallar o’tkazilgan. Qadim Gretsiya va Rim sport inshootlari Egey madaniyati tarixi eramizdan avvalgi X-XII asrlarda sharqiy O’rtayer dengizi hududlarida jismoniy tarbiyaning dastlabki shakllarini keng tarqalganligi haqida ma’lumot beradi. Bu yerda buqalar ustidan sakrab o’tayotgan kamonchilar, akrobatlar tasvirlangan idish siniqlari topilgan. Qadim yunon jismoniy tarbiya rivojini tavsiflovchi ahamiyatli voqea, Olimpiada o’yinlari bo’lgan. Qadimiy hujjatlardan olingan ma’lumotlarga ko’ra Olimpiada o’yinlari eramizdan avvalgi 776-yilda boshlangan. Shu yildan boshlab har to’rt yilda Olimpiada o’yinlari o’tkazib kelinadi. Umumyunon Olimpiada o’yinlari bilan bir qatorda Gretsiyaning ko’pgina shaharlarida kichik masshtabdagi, lekin quldorlik davlatining jamiyat va siyosiy hayotida katta ahamiyatga ega bo’lgan o’yinlar o’tkazilgan. Umumyunon va hududiy o’yinlarni o’tkazish uchun ko’pgina stadionlar qurilgan, ularning qoldiqlari Olimp, Delfa, Pireya, Milet va Gretsiyaning bir qator tumanlarida topilgan.

Mustaqil davlat bo’lgan qadim Yunon shaharlari bir-biri bilan ilm-fan, san’at va sport sohalarida doimiy raqobatda bo’lganlar. Yaxshi qo’shnichilik va tinchlik ruhidagi munosabatlar, qadimiy Gretsiyada jismoniy tarbiya va sportni rivojlanishiga katta hissa qo’shgan. Bu esa, o’z navbatida, ellin davri stadionlarini me’moriy shakllanishida o’z aksini topgan. Gretsiya stadionlari takomillashgan me’moriy shakli, kattaligi va o’rab turgan landshaftga uyg’unlashib ketganligi bilan ajralib turgan. Qadimiy stadionlar uch davrga bo’linadi: ellin, ellinistik, qadimgi Rim (1-jadval). Dastlabki davrlarda, qadim yunon stadionlarida tomoshabinlar uchun maxsus o’rindiqlar bo’lmagan. Qoida bo’yicha tomoshabinlar arena oldida adir yonbag’rida joylashganlar. Olimp stadioni – tribunalarga o’xshash qurilishlarga dastlabki shakl sifatida xizmat qilgan birinchi qadimiy stadiondir. Qadimgi yunonlar tribunadan yaxshi ko’rinishni ta’minlovchi asosiy tamo н illarni bilishlari bilan ajralib turganlar. Tribunalarning aylanma chiziqlari (bir qatorda o’tirgan tomoshabinlar uchun qulay) Rim davri hamda hozirgi kungacha katta o’zga-rishlarsiz saqlanib qolgan. 1-jadval Qadim Gretsiya va Rim stadionlarining asosiy tavsifi Qayerda joylashgan - ligi Qurilgan sana (davr) Arena o’lchamlari ( m ) Yugurish yo’lkasining uzunligi ( m ) Tribunalarning qabul qilish imkoniyati (odam) Ellin davri Olimpiya Eramizdan avvalgi 450- yillar atrofida 212х32 122,25 30 000 Delfa Eramizdan avvalgi V asr oxiri 192х25,5 177,35 7 000 Afina Eramizdan avvalgi 330- yil 204х33,4 184,30 50 000 Ellinistik davr Millet Eramizdan avvalgi II 194,5х29,6 192,27 15 000

asr Pienna Eramizdan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi 191х18 191,39 5 000 Qadimgi Rim davri Perga Eramizdan avvalgi II asr 191,5х34 15 000 Antsain Eramizdan avvalgi II asr 207,5х38 15 000 Rim (Kolizey) Eramizdan avvalgi 80- yil 79,35х47,5 50 000 Rim (Sirkus Maksimus ) Eramizdan avvalgi I asr 500х100 250 000 Ellin davri stadionlari davlat va jamoat hayotida katta rol o’ynagan. Ellinistik davri stadionlari davlat va jamiyat hayot ш dagi o’z o’rnini shahar fuqarolari uchun tomoshabop inshootlarga bo’shatib bergan. Stadion tribunalari ushbu shahar aholisiga mo’ljallanganligi uchun unchalik katta bo’lmagan. Stadion yunon tilida “stadion” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, "musobaqa kurashlari uchun joy" ma’nosini anglatadi. Uning arenalari yengil atletika (yugurish, disk va nayza uloqtirish, sakrashlar), kurash, musht jangi, aravalarda poyga va boshqalar uchun mo’ljallangan. Bu arenalarning shakli va kattaligi aniqlangan bo’lib, ularning sig’imi 5 mingdan 50 minggacha tomoshabinga mo’ljallangan, arenalari esa 191x18 m dan 204x33,4 m gacha bo’lgan. Tribunalar ikki tomonlama to’g’ri chiziqli yoki oxiri aylanali – uch tomonli bo’lgan. Bizning davrimizgacha qiya tribunalarda ( 1 / 2 nisbatga yaqin og’ishda) qatorlarning pillapoyali joylashuvi, o’tirish uchun joylarga o’tish – halqali o’tish yo’laklari va zinalar saqlanib qolgan. Ellinistik davrida tribunalardan

nafaqat arena to’liq ko’ringan, balki atrof-muhit ham ko’rinib turgan, hozirgi paytda bunday ko’rinishdagi stadionlar juda kam. Dastlab qadimgi Yunon stadionlari to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’lgan. Eramizdan avvalgi III asrga kelib stadionlarga taqasimon shakl (Afinadagi stadion) berilgan. Albatta bu shakl tribunalarning ham taqasimon ko’rinish olishiga sabab bo’lgan (4-rasm). 4-rasm. Olimpdagi stadion Arenaning yorug’lik tomonidan katta o’q bo’yicha yo’nalishi zamonaviy stadionlar kabi meridional emas, balki ekvatorial (sharq-g’arb) bo’lgan. Buni quyidagicha izohlash mumkin. Musobaqalar asosan kunning yarmida o’tkazilganligi sababli quyosh janub tomondan atletlarga halal bermasligi kerak bo’lgan. XVIII asr o’rtasi-XIX asrning boshlarida olimlar tomonidan olib borilgan qazilma ishlari natijasida ma’lum bo’ldiki, qadimiy Olimpda biri-biridan keyin

ketma-ket qurilgan beshta stadion mavjud bo’lgan. Ular to’g’ri to’rtburchak yoki uzunlashtirilgan taqasimon shaklga ega bo’lgan. Arena yon atrofida 50 mingga yaqin tomoshabinlar yig’ilishi mumkin bo’lgan tribunalar joylashgan. Olimp hududida ot poygalari o’tkaziladigan ippodrom (730-336 m ); 50 ming tomoshabinga mo’ljallangan o’rindiqlarga ega Olimpiada stadioni; yugurish uchun o’lchamlari taxminan 213x29 m bo’lgan yo’laklar, uloqtirish maydonlari, kurash, to’p bilan turli mashqlar, o’yinlar, gigiyenik muolajalar uchun xonalar, hammom-lar, kurashchilar, bokschilar hamda sakrovchilar va boshqalar uchun ustunlar bilan o’ralgan gimnaziy joylashgan bo’lib, gimnaziyga Olimpiada o’yinlari ishtirokchilari uchun yashash joylari (Olimpiya qishlog’i) qo’shilib ketgan. Uzunligi 212,5 m , eni esa 28,5 m bo’lgan stadionlarda tribunalar va hakamlar uchun o’rindiqlar mavjud bo’lgan. Olimp stadioni eramizdan avvalgi 330-320-yillarda qurilgan bo’lib, unga 45.000 ga yaqin tomoshabinlarni joylashishi mumkin bo’lgan. Yugurish bo’yicha musobaqalar hozirgi davrdagi kabi burilishli trassalarda emas, balki to’gri tekislikda bo’lgan va sportchilar bu trassada to’g’riga va orqaga harakatlanganlar. Uning yonida kurashchilar, uloqtiruvchilar, musht jangi, to’p bilan o’yin uchun maydonlar mavjud bo’lgan. Albatta, bu yerda hammomlar, massaj xonalari va boshqa binolar ham bo’lgan. Ulardan uzoq bo’lmagan hududda, o’yin ishtirokchilari bo’lgan atletlar joylashgan "Olimpiada qishlog’ida" bir nechta binolar qad ko’targan. Olimp stadionlari arenasida bir paytning o’zida 20 kishi yugurishi imkoniyati mavjud bo’lgan tuproq yo’laklar joylashgan. Start va finish chiziqlari plitalar bilan belgilangan. Start va finish chiziqlari, uzunligi 1,2 m yog’och ustun o’rnatiladigan aylana yoki kvadrat shaklidagi tuynuk bo’lgan tosh plitalar bilan belgilangan. Bu ustunlarga yog’och to’siq qo’yilgan yoki arqon tarang tortilgan. Arqon orqasida yuguruvchilar startga turganlar, ulardan buri-lishlarda itarilganlar, finishga kelib esa raqiblardan oldin arqonga tegishga harakat qilganlar (5-rasm).

5-rasm. Olimp stadionidagi start chizig’i Yo’laklar tuproq-qum aralashmasidan iborat bo’lgan. Yo’lakning kengligi 140-160 sm ni tashkil etgan. Yo’laklarning bunday keng bo’lishiga sabab, yugurayotganda atletlar to’liq anjomlari bilan, keyinchalik esa qurollari bilan musobaqalashganlar. Vaqti-vaqti bilan yo’laklar olib tashlanib va o’rni toshli yaxmalak bilan qoplangan, yo’laklar orasidagi chegaralar oq qum yoki marmar kukuni bilan belgilangan. Disk uloqtirish va yugurib kelib uzunlikka sakrash arena o’rtasida bajarilgan va arena tor (28-30 m ) bo’lganligi tufayli tribunalardan yaxshi ko’rinib turgan. 6-rasmda eramizdan avvalgi II asr o’rtalaridagi Olimp gippodromi tasvir- langan. Startda (boshlanish joyi) otlar va aravalar turishi uchun joy, uning ustida esa musobaqani kuzatish mumkin bo’lgan keng dahliz joylashgan. Startga qarama-qarshi gippodromning yarim aylana tomonida

musobaqalashuvchilar atrofida burilishni amalga oshiruvchi tosh o’rnatilgan – bu yo’lning juda xavfli qismi hisoblangan. Gippodromning burilish toshlaridan birida Gippodama qo’lla-ridagi bog’ichni Pelopaga (musobaqa g’oliblariga mukofot sifatida) kiydirishga harakat qilayotgan misdan tasvir bo’lgan. 6-rasm. Olimpdagi qadimiy gippodromning qayta ta’mirlanishi Afinada Likurg buyrug’iga binoan, eramizdan avvalgi 330-329-yillarda Buyuk Panafin bayrami musobaqalari uchun bunyod etilgan Panafey stadioni joylashgan. Aniqrog’i, o’sha vaqtlarda juda sodda stadionlar barpo etilgan. Avval stadionlar Ilissos daryosi boshlanishida Agra va Ardettos tog’lari orasidagi tabiiy adirlarda qad ko’targan. Bu stadion juda ko’p marta qayta qurilgan. Uni birinchi bo’lib imperator Adriana (117-138-yillar) gladiatorlar jangi uchun o’zgartirgan. 1870-yildagi qazilma ishlari vaqtida eramizdan avvalgi 140-144-yillarda Gerodes Attikus, yugurish yo’laklarining uzunligi 204,7 m va eni 33,35 m bo’lgan taqa-simon shakldagi inshoot ko’rinishiga keltirganligi aniqlandi. Taxminlarga ko’ra, bu stadionning tribunalari 50.000 tomoshabinni qabul qilish imkoniyatiga ega bo’lgan, qatlamlar (qavatlar) orasida ajratuvchi zinalar qurilgan, dorida uslubidagi (qadimgi Gretsiyaning Dorida viloyatida vujudga kelgan arxitektura uslubiga oid) ustunli portcha qurilgan bo’lib, boshqa bir shunday portcha stadionning old tomonida joylashgan. Gerodes stadioniga kiraverishda Ilissos orqali ko’prikni

kengaytirgan va uning asosiga gumbazni qo’yib ko’prikni tiklagan bo’lishi ehtimoli ham mavjud. Stadion oldidagi ushbu ko’prik 1778yilgacha turgan. 1958-yilda – qazish ishlarida esa uning yana bir qismi topilgan (7rasm). Ma’lumotlarga ko’ra, ushbu stadion oq marmar bilan to’liq qoplangan va shuning uchun uni marmarli stadion deb atashganligi aniqlangan. Shundan buyon bu nom uning ikkinchi nomi bo’lgan (Yunon tilida bu "Kallimarmaro", lug’aviy tarjimasi bo’yicha "Ajoyib marmarli" ma’nosini anglatadi). Delf stadioni Delf va Apollon madaniyati gullab-yashnagan davrlarda qurilgan. Stadionning poydevori eramizdan avvalgi V asrgacha saqlangan, o’sha paytda bitilgan yozuvda – stadionga sharob keltirganga besh draxm jarima solingan va sharob olib kirish taqiqlagan. Stadion 7000 tomoshabinga mo’ljallangan o’rindiqlarga ega bo’lgan hamda bir vaqtning o’zida bundan ancha ko’p tomoshabinlar stadion yonidagi adirdan stadionda bo’layotgan voqealarni bevosita kuzatish imkoniyatiga ega bo’lganlar (8rasm). 7-rasm. Stadionning hozirgi zamondagi – 1896-yilda Afinada o’tkazilgan birinchi zamonaviy Olimpiada o’yinlari uchun XIX

asrning oxirida G.Averof tomonidan amalga oshirilgan qayta tiklanishdan keyingi ko’rinishi Delf stadioni arenasining o’lchamlari 192x25,5 m , yuzasi 4896 m 2 bo’lgan. Delf stadionlarida yugurish yo’laklarining uzunligi, aynan arena o’lchamlari singari, 177,35 m ni tashkil etgan. Agar ushbu inshoot muhim tarixiy ahamiyatga ega yodgorliklar qatoriga kiritilmaganida, mazkur sport arenasida ayni vaqtda ham bemalol musobaqalar o’tkazilsa bo’lar edi, chunki ushbu sport majmuasi, Delflar bir necha marta talontarojliklarga uchragan bo’lishiga qaramay, juda yaxshi saqlanib qolgan. Hozirgi kunda faqatgina maydonning burilish joylarida bir oz maysalar o’sgan, lekin hamma tribunalarda bemalol o’tirish mumkin. Yaxshi saqlanib qolgan tosh o’rindiq qatorlari va yugurish yo’lkalarining belgilari, bu yerda o’tkazilgan Pif o’yinlaridagi atletik musobaqalar o’tkazilgan joylar qanday ko’rinishda bo’lganligi to’g’risida aniq tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Qadimiy Gretsiyadagi stadionlar sport inshootlarining asosiy tiplaridan biri bo’lib qoladi. To’g’ri burchakli to’rtburchak (Olimpiya, Mileyet va Prienalardagi) shaklidan yo’lakning yon tomonlaridan birida tugallanadigan tuxumsimon shaklgacha (Delflar, Afinadagi) bo’lgan evolyutsiya hamda yugurish uchun mo’ljallangan joyni buyumni uloqtirish maydonchalari bilan to’ldirilishi Grek stadionlari o’sha paytda qabul qilingan rejalashtirishlarni hayotiyligini, ularning maqsadga muvofiqligini ko’rsatadi.

8-rasm. Delf stadioni Palestra – dastavval o’g’il bolalar jangovar usullar va kurash (pale – yunonchadan olingan so’z bo’lib, kurash ma’nosini anglatadi) mashqlarini bajarib musobaqalashadigan joy bo’lgan. Odatda, palestralar xususiy mulk hisoblangan bo’lib, ular daraxtlar va butalar bilan o’ralgan ochiq maydonchalardan iborat bo’lgan. Palestralarni joylashtirishda unga yaqin atrofda biron-bir daryo yoki suv havzasi bo’lishiga katta e’tibor qaratilgan, chunki palestrada hech qanday maxsus qurilgan cho’milish joylari bo’lmagan. Palestralar ochiq maydonchalardan, yugurish yo’laklari, gimnastika zallaridan, suv havzalaridan iborat bo’lgan. Keyinchalik yunon palestralari namunasi bo’yicha gladiatorlar uchun kazarmalar qurishda foydalanilgan. Gimnaziy – bu ancha murakkab inshoot hisoblanadi. Gimnaziyning eng sodda ko’rinishi – bu uncha katta bo’lmagan va perimetri bo’yicha to’liq peshayvon bilan o’ralgan ochiq hovli. Bu peshayvonda ob-havo o’zgargan paytlarda mashg’ulotlar o’tkazilgan. Hovlining o’rtasida kurash uchun maxsus kichik yopiq imoratlar qurilgan. Gimnaziylarning tuzilmasi tobora sezilarli darajada murakkablashib borgan va ular turli-tuman savlatli qurilishlar va

haykalchalar bilan bezatib borilgan. Gimnaziylar, odatda, shaharga yaqin bo’lgan katta hududlarni egallay boshlagan (9-rasm). Bunday hududlarda turli peshayvonlar, bog’lar, ilmiy mashg’ulotlar uchun binolar va boshqalar joylashgan. Katta shaharlarda, odatda, bir nechta gimnaziyalar bo’lgan (Afinada eramizdan avvalgi V asr oxirlarida qurilgan va foydalanilgan Likey, Akademiya va Kinosarg eng mashhur gimnasiyalardan bo’lgan). E.a. II-III asrlarda qurilgan gimnaziy – Olimpiyaning eng katta inshooti bo’lgan va undan sprinterlar mashg’ulotlari uchun foydalanilgan. Gimnaziyda, shuningdek, Olimpiadalar va g’oliblar ro’yxati hamda atletlarning haykallari saqlangan. 9-rasm. Petroniylar Palestrasi – kurash va boks uchun gimnastik zal. Palestra e.a. 225-yilda qurilgan va shaharga uni tuhfa etgan oila nomi bilan yuritiladi Gimnaziylar o’lcham va ichki tuzilmalariga ko’ra bir-biridan farq qilgan, ammo odatda ularning asosiy binolari quyidagilar bo’lgan: efebyeon (o’smir – efeblar mashg’ulotlari uchun xona), balaneyon (sovuq – hammomlar, bu yerda cho’milish, yuvinish uchun jihozlar va terlash uchun issiq hammomlar, ya’ni maxsus binolar), apoditeriy (kiyinish uchun xona), elayotesiy (mashg’ulotlar oldidan zaytun moyi surtish uchun bino), konisteriy (kurashchilar musobaqa oldidan badanlariga mayda qum sepadigan bino), sfayristeriy (koptok o’yini uchun

zal), korikos (qop bilan mashqlar bajariladigan bino), dromoslar (ochiq va yopiq maxsus peshayvonlar bo’lib, bu yerda sayr qilishgan va yugurish bo’yicha musobaqalashganlar), ksistlar (maxsus uncha katta bo’lmagan ikkala uzun tomoni bo’ylab sayr qilish va hordiq chiqarish uchun bir oz ko’tarilgan va yugurish uchun past o’rta qismga ega bo’lgan pallaga o’xshagan yopiq koridorlar). Gimnaziy hududida shuningdek ayvonlar (stadion), bog’lar, haykalchalar, teatrsimon auditoriyalar joylashgan. Yunon sivilizatsiyasining dastlabki bosqichlarida gimnaziylar, palestralar, stadionlar, o’yinlar va bayramlar uchun maydonchalar aholi yashaydigan joydan uzoqroqda qurilgan. Lekin, shahar qurilishi rivojlanib borgan sayin sport inshootlarini shahar atroflariga qura boshlaganlar. Kundalik hayotda palestralar va gimnaziylar agoralar bilan bir qatorda jamoatchilik hayotining madaniy markazi hisoblangan. Prien gimnaziyalari, Milet stadionlari, sirklari jamiyat hayotida katta ahamiyatga ega bo’lgan inshootlar sarasiga kiradi. Afinadagi Germes, Filadelfos, Adrian, Diogen gimnaziylari, shaharda qurilgan ko’plab palestralar shahar tashqarisida joylashgan Platon Akademiyasi, Panafey o’yinlari stadioni, Gerakl va Likey gimnaziyalari singari ulkan inshootlar bilan bir vaqtda faoliyat ko’rsatganlar (10-rasm).

10-rasm. Katta gimnaziya (gimnastika mashg’ulotlari uchun bino) Olimpiya va boshqa joylardagi sport inshootlari majmualari (peshayvonlar va gippodromlar) yaxshi saqlanib, bugungi kungacha yetib kelgan. Musobaqalar o’tkazish uchun gimnaziylar va boshqa inshootlar qurilishida, ehtimol uzoq muddatga chidamli bo’lmagan xom ashyolardan (loydan tayyorlangan xom g’isht, yog’och va hokazo) foydalanilgandir. Shuning uchun bizning stadionlar, palestralar va gimnaziylar haqidagi tasavvurlarimiz, e.a. IV asr o’rtalaridan boshlab ancha keyingi davrlardagi arxeologik va adabiyot manbalari ma’lumotlariga asoslangan. Bu davrda oldin qurilgan inshootlarni tiklash va qayta qurish, yangi loyihalarni ishlab chiqish hamda shu loyihalar asosida yangi inshootlarni bunyod etish ishlari boshlangan. Tez orada Olimpiada o’yinlari man’ qilingandan keyin bu inshootlarning barchasi imperator Feodosiy II (eramizning 426-yili) buyrug’iga muvofiq yoqib yuborilgan, yana yuz yil o’tgandan keyin esa kuchli yer silkinishlari va daryo toshqinlari sababli batamom buzilib va ko’milib ketgan.

Ellinizm madaniyati e.a. II asrda O’rtayer dengizi mamlakatlarining barchasini bosib olgan rimliklarga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatgan. Stadionlar qurilishining qadimgi Rim davri (eramiz boshidagi) qadimgi Rim imperiyasining shakllanish davriga to’g’ri keladi. Bu vaqtda ellin davri stadionlarining ko’pchiligi qayta qurilgan. Eramizning II asrida Afinadagi va Delfdagi stadionlarda qayta qurish ishlari amalga oshirilgan. Musobaqa ishtirokchilari sonining ortib borishi munosabati bilan bu stadion arenalari kengaytirilgan va tomoshabinlar uchun marmardan statsionar tribunalar qurila boshlangan. Flaviya stadioni, Mars maydoni, Kapitoliy, Kvirinal singari Rim stadionlari ko’p sonli tashrif buyuruvchilarga mo’ljallangan edi. Qadimgi Rim davri stadionlarida tribunalarning yon chiziqlari tomoshabinlarga yaxshi ko’rinishi uchun egri qilingan. Ushbu davr stadionlari arxitektura jihatidan tugallangan obyektlar bo’la boshlagan. Neapoldan pastroqda jotlashgan Possuoli shaharchasidagi imperator Antonio Piy stadioni qadimgi Rim davri stadionlariga misol bo’la oladi. Bu stadion eramizning 142yilida imperator Adrianning tutingan o’g’li va uning vorisi tomonidan grek Olimpiada o’yinlarining Rim varianti uchun qurilgan. Eramizning uchinchi asrigacha bu o’yinlarning o’tkazilishi davom etgan. Keyinchalik, 1538-yilda uzunligi 330 m va kengligi 70 m bo’lgan stadion vulqonli Averno ko’li yaqinida barpo etilgan va Monte-Nuovo vulqoninig uyg’onishi hamda yer ko’chishlari natijasida ko’milib ketgan. Qadimgi Rimda stadion sof tomoshabinlar inshooti bo’lgan. Stadion arenasi gladiatorlar, hayvonlar janglari uchun, arenaning alohida turi esa ikki g’ildirakli aravalarda poyga o’tkazish uchun xizmat qilgan. Arenalar mo’ljallanishiga ko’ra turli o’lchamlarda bo’lgan: 79,35x47,5 m (Kolizey) va 207,5x38 m (Aisanidagi stadion) 15250 ming kishiga mo’ljallangan bo’lib, tribunasining o’lchami 500x100 m (Rimdagi Sirkus Maksimus gippodromi) bo’lgan. Bu davrga kelib stadionlar qurilishida, bugungi kunda ham qo’llanilib kelinayotgan turli usullar ishlab chiqilgan, ya’ni tribunalar aylanasimon

amfiteatr shaklida, tribunalarga chiqish uchun lyuklardan foydalanila boshlagan, tribunalarning yon chizig’i yoysimon qilingan, tribuna osti muhiti ko’p qavatli bo’lib, undan kommunikatsiya va yordamchi binolar sifatida foydalanilgan. Stadion ustida, uni yopiq inshootga aylantiradigan chodirsimon qoplama o’rnatilgan deb taxmin qilinmoqda. Shunday qilib, inshoot turi sifatida stadion qadimgi Rimda yaratilgan ekan. Rim imperiyasining qulashi sababli sport arenalarini qurilishi XIX asrgacha to’xtatilgan. E.a. I asrda amfiteatr singari qadimiy Rim tomoshabop inshootlari shakllanishi boshlangan. Flaminiy, Adrian, Neron sirklarining amfiteatrlari, maydoncha ko’rinishlarida qurilgan bo’lib, tomoshabinlar uchun sahnalar o’z xususiy kommunikatsiyalariga ega bo’lgan va tribunalardan batamom ajratilgan edi. Amfiteatrning qoq markazida joylashgan aylana yoki tuxumsimon arena (lotincha arena – "qum") atrofida tomoshabinlar uchun pog’onasimon o’rinlar joylashgan. Arenani baland devor – podiy o’rab turgan, undan keyin yuqori martabali tashrif buyuruvchilar uchun o’rindiqlar qatorlari joylashgan. Podiy ortidan yuqoriga qator-qator ustunlar yakunlangan bir nechta ochiq qavatlar ko’tarilgan. Yuqorida tomoshabinlar uchun o’rindiqlar joylashtirilgan. Machtalarga tortilgan chodir bino tomi vazifasini bajargan. Tomoshabinlar uchun mo’ljallangan joylar oralarida galereyalar, xizmat ko’rsatuvchi foye, zinapoyalar joylashgan ustunlar va gumbazlar qurilishning murakkab tizimi orqali birlashtirilgan. Arena ostida hayvonlar uchun kataklar va ko’tarish mexanizmlari mavjud bo’lgan. Pompeyda saqlangan (e.a. 70-yillar) eng qadimgi rim amfiteatri 15 ming tomoshabinga mo’ljallangan edi. Verona, Arl, Nim va Oranjdagi rim amfiteatrlarining vayronalari hozirgi kungacha saqlanib qolgan (11-rasm). Qadimiy amfiteatrlarning ko’p sonli tomoshabinlarni o’z bag’riga olgan hamda yuqori optik va akustikaga ega bo’lishi ularning ustunliklari hisoblangan. Shu bilan bir qatorda barcha tomoshabinlar uchun bir xilda ko’rish va eshitish

imkoniyatini bergan. Amfiteatrlar keyinchalik zamonaviy sport arenalari qurilishiga ham katta ta’sir ko’rsatgan. 11-rasm. Veronadagi qadimiy Rim stadioni Rimda joylashgan Kolizey inshooti eng mashhur qadimiy amfiteatrlardan biri hisoblanadi. Uning nomi, birinchi taxminga ko’ra, o’rta asrlardagi lotincha “solosseum” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, "juda katta, g’oyat ulkan, juda bahaybat" degan ma’noni anglatadi. Boshqa bir taxminga ko’ra, bu nom amfiteatr yaqinida turgan "Koloss Nyeron"ning ulkan bronza haykali nomidan olingan. Ko’hna Rimda Kolizeyni "Flaviylar amfiteatri" deb atashgan. Kolizeyning qurilishi 8 yil davomida, ya’ni eramizning 72-80-yillarida olib borilgan (72-yilda imperator Vespasian Flaviy boshlagan va eramizning 80-yilida uning o’g’li Tit ochgan). Kolizey – ellips shaklida qurilgan bo’lib, arena va 4 yarusli ko’tariladigan amfiteatrdan iborat bo’lgan. U Eskvilin, Palatin va Seliy tepaliklari orasidagi vodiyda maxsus quritilgan sun’iy ko’l o’rnidagi imperator Neron qarorgohida qurilgan edi. Uch asr davomida amfiteatr gladiatorlar janglarini (404-405- yillarda taqiqlangan), hayvonlarni ovlash (562-yilgacha davom etgan) va dengiz janglarini o’tkazish (buning uchun arena suv bilan to’ldirilgan) uchun xizmat qilgan.

Kolizey shunga o’xshash inshootlarning barchasidan o’z o’lchamlari bilan farq qilgan: tashqi ellipsning uzunligi – 524 m , katta o’q – 187,77 m , kichik o’q – 155,64 m , arena uzunligi – 85,75 m , kengligi – 53,62 m , devorlarining balandligi – 48 m dan 50 m gacha. Kolizey kengligi 13 m bo’lgan beton poydevor ustiga qurilgan (12-rasm). Kolizey uzaytirilgan aylana ko’rinishiga ega bo’lgan va 80 ta gumbazlar ustida turgan. Ushbu gumbazlar ustiga kichikroq o’lchamdagi gumbazlar ham ko’tarilgan. Dastavval Kolizey 240 ta ulkan gumbazlardan iborat uch yarusli bo’lgan. To’rtinchi yarus eramizning II asrida qurilgan. Kolizey devorlari travyert toshlari yoki travyert marmarining ulkan bo’laklaridan qurilgan. Tosh yoki marmar bo’laklari bir-biri bilan umumiy og’irligi taxminan 300 tonnali po’lat bog’lamlar bilan birlashtirilgan. Ichki qismlari uchun ham mahalliy toshlar va g’ishtlardan foydalanilgan. Kolizey o’z bag’riga 87.000 tagacha tomoshabinlarni sig’dira olgan. Ushbu inshootda ko’p sonli tribuna osti binolari ham mavjud bo’lgan. Kolizeydan bir kilometr masofa uzoqlikda, qullar qishlog’i joylashgan bo’lib, u stadion arenasi bilan yer osti yo’llari orqali bog’langan. Hozirgi kunda Kolizeyni usti chodir bilan yopilgan va bu uni yopiq stadionga aylantirgan degan taxminlar ham bor. Kolizey arenasi yog’ochdan tayyorlangan hamda odatda qum bilan qoplanadigan, ko’tarilib-tushuvchi polga ega bo’lgan. Zarur bo’lganda arenani inshootga keltirilgan akvedukdan (akveduk – daryo, jarlik va shu kabilar ustidan o’tgan, ko’prik shaklidagi osma suv quvuri, tarnovi) foydalanib, suv bilan to’ldirish mumkin bo’lgan. Bunday stadionlar har bir katta shaharda bo’lgan.

12-rasm. Kolizey, me’mor Gavdensiy, eramizning 75-80-yillari, Italiya, Rim Albatta, sirklar ham qadimgi Rimning ahamiyatga molik inshootlari sarasiga kirgan. Lekin, qadimgi Rim sirklari zamonaviy sirklarning namunasi, balki ko’proq grek gippodromlarining davomi bo’lgan. O’sha davrlarda Rimda uchta sirk bunyod etilgan. Ular orasidagi Sirkus Maksimus deb nomlangan hashamatli inshoot alohida ahamiyat kasb etgan. Sirkus Maksimus (katta) (Circus Maximus) Palatinning janubiy-g’arbiy yonbag’irlari bo’ylab yastanib yotgan. Afsonalarga ko’ra, ulkan amfiteatr sabinyanoklar o’g’irlangan joyda Tarkviniy Prisko tomonidan qurilgan. Ikkita parallel Palatin va Aventin yonbag’irlari orasidagi yassi vodiy azaldan ideal muhit bo’lib, tabiiy uzunligi 600 m dan ortiq va kengligi deyarli 90 m li 200 ming tomoshabinlar uchun tayyor tribunali arena bo’lgan. Sezar hukumronligi davrida tribunalarga tosh yotqizilgan. Ulkan ippodrom maydonining bo’ylama devori bo’lib turgan. Ushbu devorni musobaqalashayotgan g’ildirakli aravalar aylanib o’tishgan. Mazkur inshoot, o’z tribunalariga 250 mingtagacha tomoshabinni sig’dira olgan (13-rasm). Taqasimon, uzunligi taxminan 250 m bo’lgan tribunalarning tugallangan qismida otxonalar va har bir tomonida 6 tadan g’ildirakli aravalar uchun start joylari mavjud bo’lgan. Har bir otxonaning

oldingi devorlarida temir panjaralar joylashgan bo’lib, uning ostiga arqon va qiyiqlar qo’yilgan. Ikki g’ildirakli aravalarda poyga yo’nalishi soat millariga qaramaqarshi bo’lgan va bu markazdan qochuvchi kuchga qarshi ancha kuchli o’ng qo’lini chiqarish bilan kurashish imkoniyatini bergan (bu narsa hozirgi zamonaviy ippodromlarda ham keng qo’llanadi). Qadimgi Rimda keng tarqalgan inshoot turlaridan biri – termalar, cho’milish uchun ulkan suv havzalari bo’lib, ular eramizning I asridan to III asrigacha bo’lgan davrlarda qurilgan. Rim tarixchisi Marselin keltirgan ma’lumotlarga ko’ra, termalar o’zlari egallab turgan maydon bo’yicha uncha katta bo’lmagan shahar bilan raqobatlasha oladigan darajada bo’lgan. Katta terma 12 ga maydonni egallashi mumkin bo’lgan. Gap shundaki, termalar faqatgina hammom binolari bo’lib qolmay, balki ular jamoatchilik uchun madaniy, sport, hordiq chiqarish va ko’ngil ochish joylari hisoblangan. Termalar xalq orasida shunchalik mashhur bo’lganki, hokimiyat tepasiga kelgan har bir imperator (o’sha paytlarda juda tez-tez taxt almashish bo’lib turgan), xalqning oliyjanobligi va xayrixohligini oshirish maqsadida, yangi hamda oldingilaridan kattaroq va ko’rkamroq termalar qurdirgan.

13-rasm. Rimdagi (qayta tiklangan) Katta sirk (Circus Maximus) Mazkur inshoot turi haqida yahshiroq tasavvurga ega bo’lish uchun Rimda Kolizey xarobalari yaqinida joylashgan imperator Karakallaning mashhur termalari tuzilishini tavsiflaymiz (14-rasm). Uning tuzilishi quyidagicha: 2 ta vestibyul; 2 ta gimnastika zali; zallarning biri terlash uchun mo’ljallangan bo’lib, uni tepidarium deb atashgan; sovuq suvli havza; quruq issiqli 7 ta par-bug’xona; qaynoq suvli 3 ta suv havzasi; 2 ta sport zali; 2 ta koptok o’yini uchun maydonchalar; kutubxona; bufet; stadion joylashgan. O’sha vaqtlarda bunday termalarning umumiy soni 800 atrofida bo’lgan. Ular egallagan umumiy maydon 160.000 m² ni tashkil etgan. Uzunligi 226 m , kengligi 137 m va devorlarining qalinligi 6 m bo’lgan tosh imorat o’z bag’riga birdaniga 3000 kishini sig’dira olgan.

14-rasm. Karakalla termalari, mualliflari noma’lum, eramizning III asr boshlari, Italiya, Rim Biroq, undanda ulkanroq termalar bor. Imperator Diokletian undan ham o’zib ketish maqsadida 3500 kishiga mo’ljallangan termalar qurdirgan (15- rasm). Uning tarkibiga kirgan suv havzalaridan biri kvadrat shaklida bo’lib, uning tomonlaridan biri 1,5 km ni tashkil etgan va bunday suv havzalari uchta bo’lgan. Ushbu ulkan inshoot uch mingta cho’milish xonalarini o’z ichiga olgan.

15-rasm. Diokletian termalari O’rta asr sport inshootlari Eramizning IV asrida Rimda davlat boshqaruvi xristian dinini qo’llab- quvvatlay boshladi. Cherkov 10 minglab odamlarni to’playdigan Rim tomoshaxonalariga qarshi faol kurash olib bordi. Shundan keyin mumtoz madaniyat hamda jismoniy madaniyatga bo’lgan e’tibor sekin-asta pasayib bora boshlagan. Inson tanasini ulug’lash va uning garmonik rivojlanishini inkor qiladigan xristianlikni keng tarqalishi qadimgi dunyodagi eng ulkan va qudratli sport inshootlarini qonunan buzilishiga olib keldi. Qadimiy madaniyat o’rniga o’z g’oyalariga ko’ra inson tanasini ulug’lashni inkor etuvci xristianlik kelganidan keyin sport o’yinlari va musobaqalar o’tkazish batamom to’xtadi. Bu davrga kelib sport o’zining dastlabki ahamiyati va mazmun-mohiyatini butunlay yo’qotdi va o’rta asrlarga kelib u faqatgina harbiy kasbga yoki ulkan hayvonni ov qilishga o’rgatuvchi vosita sifatida mavjud bo’lib qoldi. Maxsus sport inshootlarining qurilishi batamom to’xtatildi. Suv havzalaridan faqat cho’qintirish marosimlaridagina foydalanilib, doimiy qarovga muhtoj bo’lgan ulkan sport inshootlari esa asta-sekin vayronalarga aylanib bordi. Shunday qilib, o’rta asrlarning boshlang’ich davri jismoniy madaniyatning batamom qulashi (tugashi) bilan tavsiflanadi.

Insoniyat yana maxsus sport inshootlari qurilishini boshlagunga qadar juda ko’p yillar o’tdi. Sport inshootlari qurilishi bo’yicha to’plangan boy tajribaning ko’pchilik qismi butunlay yo’qolib ketdi. Shu bilan birga, bu davrda jismoniy madaniyat Osiyo davlatlarida (Hindistonda yoglar oqimi, Xitoy va Koreyada kurashning turli ko’rinishlari) jadal rivojlanganligini ta’kidlash zarur. X-XI asrlarga kelib jismoniy mashqlarning ayrim aniq maqsadga yo’naltirilgan shakllari rivojlana boshladi. Bunga albatta XI asrda boshlangan, Sharqni savdo-sotiq orqali mustamlakaga aylantirish, salb yurishlari va ritsarliklarni ( рыцарь ) paydo bo’lishi sabab bo’lgan. Yurishlardan bo’sh qolgan vaqtlarini ritsarlar, asosan harbiy mashqlar va turnirlarda ishtirok etish bilan o’tkazganlar. Bu, asosan, harbiy mashqlar va musobaqalarda namoyon bo’lgan. Jismoniy mashqlarni o’tkazishdan asosiy maqsad yangi urushlarga tayyorgarlik bo’lgan. Bu davrga kelib, tarbiyaning ritsarcha tizimi keng tarqaldi. Bu, albatta, harbiycha tavsifga ega bo’lgan. Aynan o’sha davrlarda, qadimiy harbiy tayyorgarlikka xos bo’lgan koptok bilan o’yinlar, yugurish, marosimli raqslar kabi sportning boshlang’ich elementlari chiqarib tashlangan. Harbiy ritsarlik jismoniy tayyorgarlik me’yorlari o’z tarkibiga quyidagi ko’nikmalarni olgan: otda yurish, suvni kechib o’tish, ov qilish, kamondan o’q otish, jang usullarini mukammal egallash. Ayni shu davrda ochiq maydonchalar va kichik o’tloqlar, musobaqalar o’tkazish uchun tabiiy va juda sodda anjomlar bilan jihozlangan muhitga ega bo’lgan. Masalan, ko’hna Rimda bunday musobaqalar Domisian stadionida o’tkazilgan (16rasm). XVI va XVII asrlarda ko’pgina shaharlarda koptok bilan o’yin va nishonga o’q otish mashg’ulotlari bilan ommaviy shug’ullanish uchun maxsus barcha imkoniyatlarga ega joylar ajratilgan (17-rasm). Bunga misol tariqasida 1612- yilda ochilgan Plas de Vozji (Place de Vosges) (oldinroq Plas Royal (Place Royale) bo’lgan) maydonchasini ko’rsatish mumkin, u dastavval o’yinlar va sayr qilish uchun joy, keyinchalik esa tomoshabinlar uchun maxsus joylarga ega bo’lgan musobaqalar maydoni sifatida qayta qurilgan (bu yerda birinchi bo’lib chim qoplam qo’llangan). Polshada, Yagellonlar davrlarida bunday

maqsadlar uchun Krakov Blonlari, Varshavada esa shaharni o’rab turgan devorlar ostida o’tloqlar ajratilgan. Shahar aholisi uchun o’yin va sayr maydonchalari bilan bir qatorda aristokratiya (aristokratiya – qadimgi Gretsiyada zodagonlar, boyonlar hokimiyatidan iborat davlat tuzumi) parklarda tomoshabop ko’ngil ochar obyektlarini ham yaratganlar. Bunga misol tariqasida Rimdagi Villa Mantal to suzish suv havzasi, XVI asrda qurilgan Domeniko Fontanoni yoki XVII asrda Florensiyaning Bobol bog’ida qurilgan amfiteatrni keltirish mumkin. Aynan o’sha davrdan boshlab birinchi sport zallari, ya’ni qilichbozlik, koptok o’yini uchun zallar qurila boshlangan (17-19-rasmlar). 16-rasm. Qayta tiklangan o’rta asrdagi ritsalisha

17-rasm. Koptok o’yini uchun "Uy", old tomondan ko’rinishi. Misdan ishlangan Gravyura, 1632-y. 18-rasm. Koptok o’yini uchun uyning interyeri

19-rasm. Milandagi qilichbozlik zali, XVIII asr

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Sport mashg‘ulotining tuzilishi

O’zbekiston sport inshootlari

Sport mashg‘uloti jarayonining siklliligi

Voleybolchilar sport trenirovkasining umumiy asoslari

O'quv-sport ishlarini tashkil qilish