Соглом турмуш тарзи, унинг эволюцион асослари ва асосий боскичлари ( Соглом турмуш тарзи, унинг эволюцион асослари ва асосий боскичлари - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Соглом турмуш тарзи, унинг эволюцион асослари ва асосий боскичлари ( Соглом турмуш тарзи, унинг эволюцион асослари ва асосий боскичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134 KB

Ko'chirib olish

Соғлом турмуш тарзи, унинг эволюцион асослари ва асосий босқичлари РЕЖА: 1. Кириш. 2. Ҳ аёт эволюцияси. 3. Одам эволюцияси. 4. С о ғ лом турмуш тарзи нинг ҳ аётийлигини таъминловчи асосий омиллар . 5. Хулоса.

СО Ғ ЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИ, УНИНГ ЭВОЛЮЦИОН АСОСЛАРИ ВА АСОСИЙ БОСКИЧЛАРИ Ў тган асрнинг 80-йилларида саломатликни са қл аш хамда муста ҳ камлашда, кишиларнинг узо қ ва бахтли умр к ў ришларида энг му ҳ им тадбир турмуш тарзи ва уни со ғло млаш тириш эканлиги ҳ ам илмий, ҳ ам амалий томондан исботланди. Шундан бери со ғ лик ҳақи да г a п кетганда, кишилар нинг турмуш тарзини согломлаштириш т ўғ рисида к ў п гапирилади. Ҳ аттоки, бу масала му ҳ им давлат хужжатлари, Президент фармон ва қо нунларида хам уз аксини топган. Бу масалага ба ғ ишлаб қ анчадан- қ анча йи ғ илишлар, му ҳ окамалар ў тказилиб, ма қ олалар, эшиттиришлар, к ў рсатувлар берилмокда. Лекин, со ғ лом турмуш тарзи нима? Унга эришмо қ учун нима қил мок, керак, деган саволларни к ў ндаланг қў йсангиз, к ў пчиллик бу масалаларда умумий гапдан бош қ а бирон-бир манти қ ий тушунчага эга эмаслар. Шунинг учун со ғ лом турмуш тарзи нима ва унга эришишнинг талаблари нимадан иборат, деган саволларга жавоб беришга харакат қил амиз . Со ғ лом ва узо қ умр куриш инсониятнинг азалий орзуси б ў лганлигига шубха й ўқ . Шу ну қт аи назардан ҳ ар кан дай жамиятнинг олдида турган асосий вазифа инсоният нинг ана шу орзусини руёбга чи қ аришдан, яъни кишилар со ғ лиги ва узок умр к ў ришлари учун шароит яратишдан иборат. Кишилик жамиятининг турли даврларида со ғ лик масаласи турлича ҳ ал қи линган. Ижтимоий формациялар ривожлантан сайин со ғ лик хусусийликдан умумийликка, тор доирадаги гурух л ар манфаатидан умуминсоний манфаатлар даражасига к ў тарилган. Лекин хамма даврларда ҳ ам со ғ лом турмуш тарзи со ғ ликни сақлашнинг асосий талабларидан ҳ исобланган. Хозирги замон со ғ лом турмуш тарзи т ўғ рисидаги қарашлар ривожига назар ташлайдиган б ў лсак тарихий маълумотлар 1832 йилга — Америкалик т и б б иётчи Сильвестер Грехемга (1794—1851) бориб та қа лади. Сильвестер

Грехем христианликка кучли эъти қо ди б ў лганлиги учун Англиядан Америкага к ў чиб борган христианларга вегетарианлик б ў йи ча маърузалар ўқ ийди. Сабаби, христианликнинг баъзи удумларига к ў ра, ҳ айвонлар г ў штини, жумладан, тухумни хам истеъмол қ илиш гуно ҳ ҳ исобланар эди. Ў ша даврда Американинг Филадельфия штатида вабо касаллиги кенг тар қа либ, к ў пчилик бу касалликдан ў либ кетаётган эди. Грехем кузатиб к ў радики, унинг маслахати билан вегетерианликка риоя этаётганлардан ҳ еч ким вабо билан о ғ римайди. Шунда у вегетарианча ов қа тланиш организмнинг ҳ имоя кучларини оширади, деган қа рорга келади ва бу фикрни кенг тар ғибот , ташви қот қи лишни давом эттиради. Шу зайлда со ғ лик масаласида ноанъанавий фикрловчи кишилар, ани қ ро ғ и, т ибб иётчилар к ў пайиб, улар ичида соғлом турмуш тарзи со ҳ асида жахоншумул ишлар қ илган фидойилар ва олимлар етишиб чи қ адилар. Америкада — Го вард Хей, Дженнингс, Трол, Тилден, Джексон, Герберт Шелтон, Поль Брегг, Алиса Чейз, Японияда — Коцудзо Ниши, Жорж Озава, Имамура Мотоо, Германияда — Макс Герзон, Исроилда — Михаэл Горен, Россияда — Юрий Ни колаев, Александр Микулин, А.Н.Кокосов, Надежда Се - менова ва бош қа лар. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, соғлом турмуш тарзига утган кишиларнинг к ў пчилиги ў злари оғир дардларга дучор б ў либ, уларнинг айримлари расмий табобат томонидан даволаб б ў лмаслиги тан олинган кишилар б ў лганлар. Лекин, улар дард олдида тиз чў киб ў тирмасдан, ў зларининг хаётлари учун ў злари курашганлар. Масалан, Говард Хей — буйрак шамоллаши (гломерулонефрит), Поль Брегг — ў пка сили, Коцудзо Ниши — ичак сили, Макс Герзон — миг рень, Михаэль Горен — буйрак сили, Александр Микулин — юрак инфаркт и , Надежда Семенова — полиартрит, Луи за Хей — бачадон

раки билан о ғ риб, фа қа тгина турмуш тарзларини со ғ ломлаштиришлари ҳ исобига оғир дардлардан халос б ў лганлар. Шуниси ди ққ атга сазоворки, уларнинг к ў пчилиги врач б ў лмаганлар. Коцудзо Ниши — метрополитен инженери, Михаэл Горен — ботаник, Надежда Семенова — инженер технолог, Александр Микулин — авиаконструктор, Луиза Хей — черков ходими булишган. Шу билан бирга, улар уз ва қт ида анча анъаналашиб бораётган, ну қ ул дорилар ва жарро ҳл ик усуллари билан даволашга асосланган табобатга тан қ идий қа раганлар. Со ғ ликни са қл ашни табиийликда, бадан хусусиятларини ҳ исобга олган ҳол да турмуш тарзини ташкил этишда, деб билганлар. Улар ў зларининг бу со ҳа даги фикрларини жа х он жамоатчилигига етказиш мақсадида кучли ташкилотчилик ва тар ғ иботчилик ишларини хам олиб борганлар. Со ғ лом турмуш тарзининг бу фидойилари фикр ва қа рашларини расмий табобатнинг энг номдор вакиллари, академиклар Юрий Лисицин, Николай Амосов, Федр Уг лов, Евгений Чазов, Г. И. Царегородцев, Галина Шаталова ва шулар сингари к ў пгина олимлар к ў ллаб-кувватлаганлар Хамда уларнинг таклифларини уз турмушларида куллаганлар. Академик Ю. Лисицин узок, йиллардаги илмий изланишлар ҳа мда бу со ҳа даги мавжуд фикр ва муло ҳа заларни умумлаштириб, кишилар со ғ лиги 50 —55 % уларнинг тур муш тарзига, 20—25 % ирсий омилларга, 15—20% атроф- му ҳ итга бо ғ ли қ , тиббий хизмат эса кишилар со ғл и- гини атиги 8—10 % гина таъминлай олиши мумкин, де ган қа рорга келади. Демак биз қа нчалик к ў плаб касалхоналар қу рсак ҳ ам, табобат ходимларини тайёрласак ҳ ам, дори ва тиббий ас боб-ускуналарни ишлаб чи қа рсак ҳ ам, янги ва янги даволаш усулларини табобат амалиётига татби қ этсак ҳ ам, кишилар со ғл игини 8—10 % дан орти қ таъминлай олмас эканмиз. Бундан 5 минг йил муқаддам Миср табобатида со ғ лом турмуш тарзининг асосий талаблари баданни тозалаш, пар х езга риоя қ илиш , озодаликни

таъминлаш, танани чини қ тириш тарзида белгиланган. Гиппократ (эрамиздан олдинги VI аср) ҳ ам асосан ю қо ридаги й ў налишларни тасди қл аб, уларни т ўғ ри овкдтланиш, жисмоний фаоллик ва гигиена деб, улар ни бироз умумлаштирган. Кейинги к ў пгина қа рашлар асо сан ю қо ридаги йуналишлар асосида б ў либ, улар анча кенгайтириб, т ў лдирилган. Чунончи, буюк ватандошимиз Абу Али ибн Сино Гиппократ қа рашларини т ўл а куллаб- кувватлаган ҳ олда ю қ оридагиларга ички тозаланиш ва рухий осойишталик, қ оматнинг мутаносиблигини са қл аш, кийиниш гигиенаси, хавонинг тозалиги ҳ амда муътадил уйку ва дам олишни таъминлаш каби талабларини ҳ ам киритган. Бу масалада, айни қс а Поль Бреггнинг дастур ва ғ оялари та ҳ синга лойи қ . У со ғ лом турмуш тарзини қ уёш нурларидан ту ғ ри фойдаланиш, соф ҳ аво, тоза ичимлик суви, таби ий ов қ атлар, ва қ ти-ва қ ти билан очлик ў тказиш ва т ўғ ри ов қ атланиш, жисмоний маш қ лар, яхши дам, қ оматнинг расолигини таъминлаш ва онгли, мулохазали б ў лиш кабилардан иборат деса, Кеннет Купер уни маълум бир ритмга б ў йсундирилган му с и қ ага ж ў р булиб, ра қ с машкдаридан иборат деб таклиф қи лади. Купер бу ҳ аракатни «аэробика» деб атайди. «Аэробика» сузи ў збек тилида баданни ҳ аволатиш, яъни ички аъзоларга кислород етказиб бериш, деган маънони англатади. Аэробика ҳ аракати хам со ғ лом турмуш тарзи сифа тида анча кенг тар қ алган. Шунингдек, бошқа Америкалик олимлар Беллок ҳ амда Бреслоулар саломатликни мустахкамловчи тадбир сифатида куйидагиларни таклиф қи ладилар: — ҳ ар куни 7—8 соатлик уй қ у; — ани қ бир ва қт ларда кунига 3 маротаба ов қа тланиш; — ҳ ар куни эрталабки нонушта; — вазнни меъерида са қл аш;

— спиртли ичимликларни к ў п истеъмол қи лмаслик; — ҳ ар куни жисмоний маш қл ар билан шу ғ улланиш; — чекишдан бутунлай воз кечиш. Рус олими В. П. Петренконинг со ғ лом турмуш тарзи б ў йи ча фикрлари қ уйидагилардан иборат: — шахсий гигиена; — мехнат қ илиш ва дам олиш режими; — жисмоний фаоллик ва чини қ иш; — т ўғ ри овқатланиш; — рухий гигиена, рухий профилактика; — атроф-му ҳ ит ва саломатлик; — ў з- ў зини даволаш ва унинг зарари; — ичкиликбозлик ва саломатлик; — гиё ҳ ваидлик ва токсикомания; — жинсий тарбия ва шахвоний саломатлик; — ОИТС ва унинг олдини олиш. Энди со ғ лом турмуш тарзи б ў йича иш олиб бораётган расмий ташкилотларнинг дастурларини куриб чи қ амиз. Хал қ аро эксперт Джун Сандерснинг келтириши буйича, Жа ҳ он Согликни Са қл аш Ташкилоти со ғ лом турмуш тарзининг й ў налишларини куйидагича белгилаган: — ов қ атланиш; — кашандаликка чек қў йиш; — фаол турмуш тарзи; — рухий саломатлик; — тоза сув; — атмосферанинг ифлосланмаслиги; — самарали санитария; — шахсий санитария;

— ов қ атни гигиеник тайёрлаш; — сари қ касаллигининг олдини олиш; — сил касаллигининг олдини олиш; — уз жонига қ асд қ и л ишга йул қў ймаслик; — ОИТСнинг олдини олиш; — ирсий масла ҳ атлар. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ривожланиш лойи ҳ аси, Кир ғ изистон Республикаси Маориф, Фан, Маданият ва Со ғ ликни са қл аш вазирликлари буюртмаси би лан Б. М. Шапиро, Н. Башмакова ва Г. У. Курмановалар томонидан мактаб ўқ увчиларига м ў лжалланган «Со ғ лом тур - муш тарзи» дарслик- қў лланмада асосий мавзулар куйидагича белгиланган: — ў з- ў зини ҳ урмат қи лиш; — кун тартиби; — ов қ атланиш; — жисмоний чини қи ш; — со ғ лом муносабатлар; — зарарли одатлар (тамаки, алкоголизм, наша, афюн); — жинсий тизим; — ҳомиладорлик, оилани режалаштириш; — таносил касалликлари; — ҳ авфсиз жинсий муомала ва ҳ оказо. Қо зо ғ истон Республикаси Со ғ ликни са қл аш вазирлиги ва со ғ лом турмуш тарзини шакллантириш муаммолари б ў йи ча миллий марказ томонидан таклиф этилган «Касаллик ларнинг олдини олиш ва саломатликни муста ҳ камлаш буйи ча а ҳ оли билиши лозим булган билимлар мезони (стандар т и (буни со ғ лом турмуш тарзининг асосий йуналишлари деса ҳ ам б ў лади) а ҳо ли қ уйидаги й ў налишлар б ў йича билимга эга б ў лишлари керак, деб ҳ исобланади: — гиё ҳ ванд моддалар истеъмол қ илишнинг олдини олиш;

— жинсий й ў л билан т ар қа ладиган ю қ умли касаллик ларнинг олдини олиш; — ОИТС нинг олдин олиш; — презервативдан фойдаланиш тартиблари; — репродуктив саломатлик, оилани режалаштириш; — силнинг олдини олиш; — нафас й ў лларининг ў ткир ю қ умли вирусли касалликларининг олдини олиш; — вирусли гепатитларнинг олдини олиш; — ўткир ю қ умли ичак касалликларининг олдини олиш; — со ғ лом ов қ атланиш; — жаро ҳ атланишнинг олдини олиш. Юқоридагилардан к ў риниб турибдики, бу ерда ҳа м баъзи мавзулар касалликларни келтириб чи қа рувчи омилларга эмас, балки касалликларнинг ў зларига каратилган. (ОИТС, сил, ю қ умли гепатит, ю қ умли ош қ озон-ичак, нафас й ў ллари ҳ амда таносил касалликлари ва ҳо казо) Со ғ лом турмуш тарзининг й ў налишларини ани қл ашда биз касалликларга қ араб эмас, балки инсониятнинг эволюцион тара ққ иётини ҳ исобга олган ҳ олда, унинг организми ва айрим тизимларининг фаолиятини таъминловчи омил ларга қа раб белгилаш керак, деб хисоблаймиз. Сабаби, ин сониятнинг тара ққ иёт й ў лини ў рганиш бизга шу бугунги кундаги турмушимизни т ўғ ри ташкил этишда ёрдам беради. Инсониятнинг тара ққ иёт й ў ли эса эволюцион характерга эга. Бунинг учун эволюцион жараённинг қ уйидаги иккита му ҳ им бос қ ичини киска муло ҳа за қи лишга т ўғ ри келади. Ҳ аёт эволюцияси. Асосий мавзуга ў тишдан олдин ерда ҳ аётнинг пайдо б ў лиш жараёни ҳа кида т ў хталиб ў тишга т ўғ ри келади. Бу х ақ даги карашлар ҳ ар бир даврнинг

тара ққ иёт даражасига кура турлича б ў лган. Лекин бу масалада эволюцион, яъни тирик организмларнинг ва қ т ў згариши натижасида оддийдан мураккабликка томон ў згариб, ривожланиб бориши т ўғ рисидаги таълимот ҳ а қ и қ атга я қ инро қ . К ў пгина олимларнинг эътироф этишларича, бундан 4,5—7 миллиард йиллар олдин қ уёш тизимидаги чанг, буғ ва шулар каби жисмларнинг бир марказга т ў планишидан ер пайдо б ў лган. Дастлаб унинг ҳ арорати жуда баланд булган. Аста-секин совуш жараёнида о ғ ир элементлар сайёрамизнинг марказига, енгиллари эса унинг атрофларига жойлаша бошлаган. Чунончи, чангдан — ер, сув, бу ғ лардан — денгиз, океанлар пайдо булган. Шу зайлда ернинг қ уёш тизимида шаклланиши 2,5—3,5 миллиард йиллар чамаси давом этган. Шундай қ илиб, миллион йиллар давом этган ў згаришлар натижасида кимёвий моддалар аста-секин мураккаблашиб борган. О қс иллар ва нуклеин кислоталар қ ую қ желатинсимон эритмалар ҳ осил қи либ, ко н цервантлар деб аталувчи бирикмаларни ҳ осил қи лган. Бу ко н цервантлар ҳ ар хил моддаларни ў зига бириктириш хусусиятига эга б ў лган. Кейинчалик уларда модда алмашинувига ў хшаган тирик организмларга хос хусусиятлар пайдо б ў лган. Таш қ и мухит билан модда алмашиниш хусусиятига эга б ў лган бу мурак каб модда—ко н цервантларни бирламчи хужайралар, деб аташ мумкин. Ана шу бирламчи хужайрани барча тирик мавжудотнинг, жумладан, одамнинг ҳ ам аввалбоши, хамиртуриши, дейиш мумкин. Барча тирик мавжудот, жумладан, одам бадани ҳ ам хужайралардан ташкил топган. Масалан, ў ртача о ғ ирликдаги одамнинг танаси 75—80 млр д хужайрадан иборат. Дастлаб барча ҳ аётий жараёнлар аноэроб (хавосиз) шароитда кечган. Чунки ер атмосфераси таркибида ҳ али эркин кислород б ў лмаган. Ердаги дастлабки ҳ аётнинг вакили — бу сув ў тлари б ў лган ва шу зайлда оддий жонзоддарнинг яшаши ва купайишига шароит яратилган. Бу тахминан 3 милли ард йиллар

олдинги а ҳ вол. Усимликларнинг сув мухитидан куру қл икда яшашга ў тиши, спора билан к ў пайишдан y руғ дан к ў пайишга ў тиши, ёпи қ уру ғ лиларнинг келиб чи қ иши, умурт қа ли ҳ айвонларда нерв системаси, қ он айланиш, ов қ ат ҳ азм қ илиш, нафас аъзоларининг мураккаблаша бори ши, бали қл ар, сувда ҳ ам қ уру қл икда ҳам яшовчилар, судралиб юрувчилар, қ ушлар, сут эмизувчилар синфларининг келиб чи қ иши — булар тирик олам тара ққ иёти (эволюцияси)нинг му ҳ им бос қ ичларидир. Ушбу эволюцион жараённинг барча бос қ ичларида хар бир индивиднинг таш қ и му ҳ ит омилларига мослашиб ва такомиллашиб бориши ётади. Одам эволюцияси. Миллион йиллик эволюцион жараённинг энг ноёб ва бебахо махсули — а қл -идрокли одам б ў либ, кейинчалик у жамият тара ққ иётини белгиловчи ҳ амда харакатга келтирувчи асосий куч б ў лди. Бизнинг шу бугунги турмушимиз аслида ў тмиш аждодлар турмушининг бевосита давоми ҳ исобланади. Маълумки, организмлар эволюциясидаги асосий омиллардан бири ва қт ҳ исобланади. Шунинг учун ин сониятнинг тара ққ иёт жараёни даврини к ў з о лдига келтириш фойдадан холи б ў лмайди. К ў пгина археологик маълумотларга қ араганда, Африка одами бундан 4—4,5 миллион йил илгари дунёга келган. Индонезия одамининг дунёга келганига 1,5—2 млн йил, бизнинг ў тмиш авлодимиз — Турон одамининг пайдо б ў лганига эса 700—800 минг йил б ў лган. Лекин бу одам Африкадан Ў рта Осиёга келган, деб тахмин қ илинади. Қа ндай б ў лганда ҳа м бизнинг ў тмишдошимиз босиб ў тган тара ққ иёт й ў ли камида 4.млн йилни таш кил этади. Аслида ибтидоий одам аждоддарининг одамсимон маймунлар т ў дасидан ажралиб, муста қ ил биологик тур хосил қ илганига 25 млн йил б ў лган, деб тахмин қ илинади. Хозирги кунда бизга маълум б ў лган тарихий маълумотларга қ араганда, маданиятимиз тарихи ва биринчи давлатнинг пайдо б ў лганига узо ғ и билан 7—

8 минг йил б ў лган. Кишилик жамиятининг биринчи ил ғ ор фикрли вакиллари Мусо, Зардушт, Лукмон, Гиппократ, Фалесларнинг ў ттанига 3300—2500 йил б ў лган. Бу муддат биз ю қ орида солиштирганимиз 40000 метрлик хаёт чизигини атига 33—25 метрини ташкил этади, холос. Ибтидоий одам билан хозирги замон одами баданининг анатомик тузилиши, физиологик, биологик қ онуниятларида деярлик ў згариш б ў лмаган. Чунончи, немис олими Фриедхард Клике: «Тош қ уроллар билан ер кавлаб, ов қ илган одамнинг мия тузилиши ва катталиги билан кейинчалик самолёт ва мачитлар лойихасини чизган, математика усуллари билан ер ў лчамларини ҳ исоблаб, хозирги моддий ва маънавий маданиятни бунёд этган одам мияси ў ртасида ҳ еч қ андай фар қ йу қ », — дейди. С о ғ лом турмуш тарзи нинг ҳ аётийлигини таъминловчи асосий омиллар . Со ғ лом турмуш тарзи ҳ ам худди шундай яхлит тушунча. Шунинг учун ҳ ам со ғ лом турмуш тарзи нима? — деган саволга жавоб бериш унчалик осон иш эмас. Бунинг учун эса, энг аввало, бизнинг кундалик турмушимизни таш кил қ иладиган, унинг ҳ аётийлигини таъминловчи асосий омилларни билишимиз ва уларни маълум бир тартибда жойлаштиришимиз керак б ў лади. Буларнинг эса асосийлари қ уйидагилардан иборат, деб хисоблаймиз. Ов қ атланиш омили. Ов қ атланиш ҳ аёт учун кураш шаклларидан бири сифа тида жамики жонзоднинг олдида турган асосий масала ҳ исобланади. Инсон ҳ ам бундан истисно эмас. Ибтидоий одамнинг кундалик ташвиши ва асосий ма қ сади ов қа т топиш ва қ орнини т ў й ғ азиш б ў лгани ани қ. Маълумотларга қ араганда, уларнинг ов қ атланишдаги асосий ма шғ улоти термачилик б ў лган. Яъни улар исси қ и қл имли шароитларда, ў рмонларда, тоғ ёнба ғ ирларида, во ҳ а ва водийларда ў садиган дарахтларнинг меваларини, илдизларини териб еб кун

кечирганлар. Асосий истеъмол қ иладиган ов қ атига кура иб тидоий одам мевах ў р б ў лган. Шуб ҳ асиз, ибтидоий одам ов қ ат махсулотларини ғ амлашни билмаган, қ орни очганда эса ов қ ат излаб, топилганда қ орни т ў йгунича еган. Ов қ ат топиш қ ийин ва маша ққ атли б ў лгани учун уни бир неча кунлаб оч юрганини тасаввур қ илиш қ ийин эмас. Бундай ва қ тларда у баданининг ички имкониятлари хисобига яшаган. Ва ни ҳ оят, инсоният нот ўғр и овкатланиш ва касаллик лар ў ртасида бо ғл ик л икни англаб етди. Буни қ адимги дунёнинг Зардушт, Лукмон, Гиппократ каби к ў пгина мутафаккирларнинг асарларидан билиш мумкин. Ана шу даврдан бошлаб, ов қ атликларнинг таркибий мутаносиблиги, энер гия мувозанати, микроблар, ов қ атланиш режими ва тартиби ҳ а қ ида илмий қ арашлар пайдо б ў ла бошлади. Ов қ атла ниш ҳ акидаги фан — диетология шаклланди. Хозирги кунга келиб эса, нот ўғ ри ов қ атланиш киши лар ў ртасида учраётган ошкозон ва ичаклар, юрак ва қ он томирлари, ички секреция безлари ҳ амда б ўғ имлар, модда алмашинувининг бузилиши, шунингдек, рак каби касал - ликларнинг асосий сабабчиси эканлиги илмий равишда исботланди. Ҳ атто Жа ҳ он Со ғ ликни Са қл аш Ташкилотининг экспертлари П. Ревел ҳ амда Ч. Ревеллар, «Кишилар ў ртасида учраётган касалликларнинг 80 фоизи нот ўғр и ов қа тланишдан», деган фикрни илгари сурадилар. Шунинг учун ҳ ам бугунги кунда ов қ атланишни ту ғ ри ташкил этиш, инсон кундалик турмушининг энг асосий талабларидан бири ва буни со ғ лом турмуш тарзини ташкил этишда ҳ исобга олмаслик мумкин эмас. Ҳ аракат омиллари. Ибтидоий одамнинг ов қат лик топиш ва корин т ў й ғ азиш зарурати уни ҳ аракат килишга, узо қ юришга, югуришга, дарахтларга чи қ иб, то ғ ларга тирмашишга, сув кечиб, қ ирлардан ошишга, ҳ айвонлар билан олишишга

мажбур қи лган. Хар бир лу қ ма ов қ атлик учун баъзан кунлаб харакат қ илишга ту ғ ри келган. Фа қ атгина ов қ атлик топиш учунгина эмас, балки йирт қ ич ҳ айвонлардан қ очиш, жон са қл аш учун ҳ ам у к ў п югуриши, ҳ аракат қ илиши керак б ў лган. Кейин чалик унинг бу ҳ аракати ме ҳ нат билан алмашган. Худди ана шу турмуш маша ққ ати унинг баданидаги модда алмашиниш жараёнини тартибга келтирган, ички аъзолар фаолиятини яхшилаган, хужайраларни ва охир о қ ибатда бутун вужудини модда алмашиниш натижасида хосил б ў лган орали қ махсулотлардан тозалашга, бўлимлар ҳ аракатчанлигини таъминлашга, чидамлилик, деган ни ҳ оятда му ҳ им бир таянч тизимини вужудга келишига хизмат қ илган. Демак, инсоният учун ҳ аракат ва унинг турларини ў зи нинг кундалик турмушига онгли равишда киритиш зарура ти пайдо б ў лди. Шу билан бирга, гигиена фани хулосалари бадан мунтазам равишда парваришга мухтож эканлигини ва уни т ўғ ри парвариш қ илиш умрни узайтириш билан бевосита ало қ адорлигини ҳ ам исботлади. Шу ну қ таи назардан Ҳ аракат ва бадантарбия саломатлик й ў лидаги муҳим омил б ў либ, со ғ лом турмуш тарзининг асосий талабларидан бири б ў либ қ олади. Биоритмик омиллар. Инсоннинг эволюцион ривожланиш жараёнида унинг танаси такомиллашувига, ҳ аётийлигини таъминлашга олиб келган яна бир асосий омил бу табиатдаги даврийлик, бо- тартиблик қ онунияти. Кеча ва кундуз, йил фаслларининг деярли бир ва қт да такрорланиб туриши, кун, ҳа фта, ой, йил давомидаги биологик фаоллик ҳ амда сусайишларнинг даврий ў згаришлари, коинотдаги планеталар жойлашуви ва айланиши, буюк ёрит қ ич — куёшнинг ерга нисбатан ў згариши, магнит майдони ва шу кабилар ердаги жамики жонзод, жумладан, одам баданида ҳ ам маълум қо нуниятларни шакллантирган. Шунингдек, баданимиздаги фаоллик ва сустликнинг ў згаришлари хафта, ой, йил давомида ҳ ам со дир б ў лади ва бу ҳ одиса биоритмик ҳ одисалар, деб

юритилади. Олимларнинг таъкидлашларига қ араганда, киши ба данидаги бундай биоритмик ҳ одисалар 300 тадан ҳ ам орти қ ро қ ни ташкил қи лар экан. Шуни яхши англаш лозимки, биоритмлар инсон бадани ва унинг аъзо ҳ амда т ўқ ималарини табиат ходисаларига мое равишда яшашини таъминлашдан келиб чи қ адиган нихоятда мураккаб химоя жараё- нининг натижасидир. Шунинг учун ҳ ам турмуш тарзимизни табиатдаги ритмик ў згаришларга мослаб ташкил этиш со ғ лом турмуш тарзининг яна бир мухим талабларидан хисобланади. Жинсий, ирсий ва оилавий омиллар. Ҳа ётнинг давом этиши на с л қо лдириш ва купайиш би лан бо ғ лик,. Бу биологик ҳ одисанинг асосида жинсий муносабат ётади. Инсондан бош қа барча тирик мавжудотда жинсий муомала на с л қ олдиришнинг асосий талаби хисоб ланади. Инсонда бу муомала на с л қо лдириш билан бир қа торда, унинг ҳ аёт лаззатини хам таъминлаган. Шунинг учун кишилик жамияти ў зининг узо қ тара ққ иёти. давомида бу масалани оила шаклида қ онунлаштирган. Оила эса инсон ҳ аётининг асосий талаби б ў лиш билан бирга, унинг зурриётлари — фарзандлар дунёга келиб, вояга етиб тарбияланадиган асосий маскан. Лекин оилани ташкил этишда баъзан миллий, ижти моий, и қт исодий омиллар таъсирида я қ ин қа риндошлардан оила қ уриш, келин ва куёв қ он гуру ҳл арининг мое келмаслиги, оилавий хаётга лаё қ атсиз ёшларнинг бошини қ ушиб қў йиш ва шулар каби ирсият қо нунларига зид ҳ ара- катлар насл- насабнинг бузилиб боришига, келгуси авлодлар и қт идорининг пасайишига, касалванд, майиб-мажрух фарзандларнинг ту ғ илишига сабаб б ў лмо қ да. Шунинг учун бу со ҳа даги асосий талаб жинсий жуфт танлашдан тортиб, жинсий аъзолар гигиенасигача, жинсий муносабатлардан тортиб, со ғ лом оилавий муносабатларгача ў з ичига олади.

Ў заро муносабат омиллари. Инсоният ў з тараккиёти даврида фа қа тгина биологик мавжудот сифатидагина эмас, балки у ижтимоий ма ҳ сулот сифатида ҳа м шаклланди. Ў заро муносабатларни шартли равишда бир-бири билан узвий бо ғ ли қ б ў лган иккита қ и с мга б ў лиш мумкин. Булар оиланинг шаклланиши ва такомиллашуви натижасида вужудга келган оилавий муносабатлар ҳа мда жамиятнинг шаклланиши ва такомиллашуви натижасида вужудга кел ган ижтимоий муносабатлар. Буларнинг ҳа р иккаласи ҳа м инсон саломатлигига таъсир қ илувчи энг катта ва кучли омиллар. У, энг аввало, кишининг ру ҳ иятига таъсир этади. Ру ҳ ият эса саломатлик билан бевосита ало қа дор. Кишининг ру ҳ ияти ю қо ри б ў лганда томирлардаги қо ннинг ҳа ракати, ички аъзоларнинг фаолияти, хужайралардаги модда алма- шиниш каби ҳа ётий жараёнлар яхши кечади. Кайфият яхши, ишчанлик ю қ ори булади. Аксинча, ру ҳ ий тушкунлик пайтида ички аъзолар ва хужайралардаги ҳа ётий жараёнлар су- саяди. Киши кайфиятсиз, во қ еа ва ҳо дисаларга бефар қ ишга қў ли бормайдиган б ў лади. Бундай ҳ олнинг сурункали да вом этиши, касалликларга олиб келади. Демак, бу со ҳа да олдимизда турган вазифа ў заро муно сабатларни инсон фойдасига ҳа л қ илиш, хусусан, муомала маданиятини юксалтириш, ру ҳ иятга салбий таъсир этувчи тартиб ва одатларга бар ҳ ам беришгача б ў лган ижтимоий ва шахсий тадбирларни уз ичига олади. Орттирилган зарарли одатлар омиллари. Тарихий маълумотлар зарарли одатларни инсониятнинг азалий хамро ҳ и б ў лганлигидан далолат беради. Шу билан бирга яна бир нарса ани қ ки, кишилик жамияти ривожланган сайин бу зарарли одатлар унинг турмушидан купро қ ў рин ола бошлаган. Пул, бойлик, мол-дунёга хирс к ў йган, шайтоннинг измига тушган корчалонлар жамиятни гиёхвандлик, деган ҳ авфли жарликка томон

етакламо қ далар. Буларнинг о қ ибатлари эса касалликлар ва насл-насабнинг бузилиши билан бо ғ ли қ шахсий ҳ амда оилавий муаммолардан тортиб, жиноятлар, ў заро муносабатларнинг мураккаблашуви билан бо ғ ли қ ижтимоий муаммолардан иборат. Шунинг учун хозир ги кунда бизнинг со ғ лик й ў лидаги ҳ аракатимиз ана шу зарарли одатларни турмушимиздан буткул чи қа риб ташлашга, уларга қа рши курашга қа ратилган булиши керак. Бу со ғ лом турмуш тарзининг биринчи галдаги талаби. Атроф-мухитнинг ифлосланиши билан бо ғ лик, омиллар. Одамларнинг т ў да, қа била ва уру ғ ларга бирлашиши уларни қи сман кичкина ҳ удудларда т ў планиб яшашига олиб келди. К ў пчиликни т ў планиб яшаши эса, улар яшаган жойларнинг ифлосланишига сабаб б ў лиши турган га п . Ибтидо ий одам ҳ ам, онгли ва а қл идрокли одам ҳ ам бу муаммони яшаш худулларини тез-тез ў згартириш й ў ли билан ҳ ал қи лган б ў лиши э ҳ тимолдан холи эмас. Ҳ ар холда улар кундалик турмушларида ҳ осил б ў ладиган физиологик ва х ўўж алик чи қ итлари хавфсизлигини таъминлашни ў ргангунга қа дар узо қ тара ққ иёт жараёнини бошдан кечирганлар. Ша ҳ арларнинг пайдо б ў лиши эса, бу муаммони анча чу қ урлаштирган. Худди ана шу жараён к ў пчилик а ҳ олининг нисбатан кичкина худудларда т ў планиб яшаши ҳ амда улар нинг турмушларида ҳ осил б ў ладиган чи қ индиларнинг т ў пла ниб қ олиши о қи батида а ҳ оли орасида ҳ ар хил ю қ умли ка салликлар эпидемия тарзида тар қа либ, улар орасида касал ликлар ва ў лимга сабабчи б ў лганлигини биз тарихдан яхши биламиз. К ў риниб турибдики, бу муаммоларни ҳ ал қ илиш учун санитария ва гигиенадан саводхон б ў лиш, яъни тозалик ҳ амда тозаланиш тадбирларига риоя қ илишни со ғ лом тур муш тарзининг асосий талабларидан бири, деб биламиз.

Техника ва турмуш тара ққи ёти омиллари. Археологларнинг таъкидлашларича, бундан 50—100 минг йил олдин яшаган одамларнинг катта к ў пчилиги BO SS ёшгача жиддий шикастланишлар (к ў пинча суяк синишлар) олганлар ва бу ҳ ол улар ў ртасидаги ў лимнинг асосий сабабчиси б ў лган. Буни тасаввур қи пиш осон. Бу шикастланишларнинг асосий сабабчиси ёввойи ҳа йвонларни овлаш ёки йирт қ ичларга р ў бар ў келиш б ў лган. Булар орасида тоғ қ ояларидан, дарахтлардан йи қ илиш, сув тош қ инларида қ олиб кетиш, об- ҳ аво но қ улайликларининг б ў лиши ҳа м турган гап . Агарда ҳ озирги кундаги кишилар ў ртасидаги ў лим ва ногиронлик сабабларини чу қ ур ў рганадиган б ў лсак, бу му аммони ҳ озирги кунда ҳа м ў з долзарблигини й ўқо тмаганлигини, жаро ҳа тланиш ва бахтсиз ходисалар кишилар соғ лигига жиддий хавф солаётганлигини англаш қ ийин эмас. Жа ҳ он Со ғ ликни Са қл аш ташкилотининг (2004 йил) илмий хулосаларига қ араганда, й ў л транспорт ходисаларининг ў зи кишиларга ў лим хавфи б ў йича давримизнинг ў та хавфли касалликлари ОИТС, диарея ва силдан ҳ ам ю қо рида — 7 - ў рин да туради ҳ амда муаммоли масалалардан бири ҳ исобланади. Тара ққ иётнинг нохуш о қ ибатларидан қ утулиш ва унинг хавфини камайтириш учун инсон ҳ ар доим э ҳ тиёткорликни қў лдан бермаслиги, мавжуд техника ва механизмлардан ҳ амда турмуш воситаларидан хавфсиз фойдаланиш усулларини ў злаштириб олишлари лозим б ў лади. Бу ҳ ам турмуш тарзимизнинг му ҳ им томони. Со ғ лик масаласида онгсизлик, саводсизлик ва малакасизлик омиллари Бир қа рашда со ғ лом турмуш тарзининг асосий талаблари ани қл аниб, масала ҳ ал б ў лгандек к ў ринади. Лекин бу со ҳ адаги энг му ҳ им талаб ҳ али олдимизда турибди. Бу та лаб, ҳ ар бир кишининг ю қ орида биз санаб ў тган й ў налишларнинг ҳ ар бири со ҳ асида кенг билим ва тушунчага эга б ў лиши ва бу билимларни ў зларининг кундалик турмушла рида к ў ллашдан иборат.

Агарда ю қ оридаги со ҳ аларда ҳ ар биримизда билим ва тажриба б ў лмаса, биз деярли ҳ еч нарсани ў згартира олмаймиз. Киши бадани со ғ лиги ва уни мустахкамлаш — соғлом турмуш тарзи т ўғ рисидаги билим ҳ амда малакасизлик ҳ ам худди шундай. Фа қ ат шу со ҳ адаги онгсизлигимиз, у қ увсизлигимиз туфайли к ў пчилик ва қт ларда бошимиз касалдан, танамиз азобдан чи қ май қ олади. Айрим ҳ олларда азиз умримизни барбод қи ламиз. Ў тмишда одамлар узо қ умр к ў рганлар, хозирги тара ққ иёт кишиларнинг умрини қис қа ртиряпти, деган гаплар мутла қо асоссиз. Аксинча, тара ққ иёт инсонга к ў про қ со ғ лом ва узо қ умр к ў риш имкониятини беряпти. Бунинг асосий сабаби инсонни табиатнинг ва жамиятнинг но қ улай омилларидан ҳ имояланишни ў рганиб бориши ва ў з со ғ лигини са қл аш борасидаги маълумот ҳ амда малаканинг шаклланаётганлигидир. Тара ққ иётнинг ушбу қ онуний жараёнига асосланиб, ҳам иккиланмасдан айтиш мумкинки, XXI аср кишиларда со ғ лом турмуш тар зини шакллантириш асри б ў лади ва бу асрнинг ў рталаридан бошлаб, кишилар камида ў ртача 90—100 йил умр к ў радилар. Шунинг учун ҳ ар бир кишининг ў з баданини парвариши ҳ акида билим ва малакага эга б ў лиши ҳ амда буни ў зи нинг кундалик турмушида қў ллаши энг му ҳ им талаб. Бусиз со ғ лик ва узо қ умр к ў риш т ўғ рисида бирор бир натижага эришиш умуман мумкин эмас. Хулоса. Энди биз фикримизни хулосалаш, со ғ лом турмуш тар зи й ў налишларини белгилаш имкониятига эгамиз. Ю қ оридаги биологик ва ижтимоий омилларни ҳ исобга олган ҳ олда со ғ лом турмуш тарзининг й ў налишларини қ уйидагича бел гилаш мумкин.

— Т ўғ ри ва рационал ов қ атланиш. — Ҳ аракатли турмуш ва бадантарбия. — Кун ва иш режимини биоритмик қо нуниятлар асосида ташкил этиш. — Жинсий, ирсий тарбия ва со ғ лом оила. — Узаро муносабатларни меъёрлаштириш. — Зарарли одатлардан тийилиш. — Тозалик ва тозаланиш тадбирларига риоя қ илиш. — Бахтсиз ҳ одисалар ва жарохатланишлардан э ҳ тиёткорлик. — Со ғ лом турмуш тарзи ха қи да билим ва малакага эга б ў лиш. Шуб ҳ асиз, бу й ў налишлар умумий характерга эга б ў либ, улар соғлом турмуш тарзи й ў лидаги ҳ аракат дастурини бел гилайди, холос. Аслида ҳ ар бир киши шу й ў налишларнинг ҳ ар бири б ў йича анчагина билим ва малакага эга б ў лиши керак. Масалан: ов қ атланиш со ҳ асида; ов қ атмахсулотларнинг таркиби — о қ силлар, ё ғ лар, углеводлар, минерал тузлар, микроэлементлар, витаминларнинг организмдаги вазифалари, ош қ озон ва ичаклар тизимининг физиологияси, организмдаги модда алмашиниш жараёнлари, ов қ атликлар ҳ амда касалликлар ў ртасидаги бо ғ ланишлар, йил фасллари, кишининг ёши, бажарадиган иши, баданининг хусусиятлари ва ҳ олатлари, ни ҳ оят, кундалик, ҳ афталик ов қ атланишни ташкил этиш каби масалаларда тушунчага эга б ў лиши керак. Худди шунингдек, со ғ лом турмуш тарзининг биз ю қ орида келтирган ҳ ар бир й ў налиши б ў йича анчагина маълумотли б ў лишга ва бу билимларни кундалик турмушда қў ллашга т ўғ ри келади. Ҳ ар бир киши бундай билимларни муста қ ил олишга, уларни кенгайтириб боришга ҳ аракат қ илиши керак. Шундай қ илиб, ю қ орида келтирилган эволюцион омилларга асосланиб, со ғ лом турмуш тарзини куйидагича таърифлаш мумкин. Со ғ лом турмуш тарзи, бу — кундалик турмушни биологик ва ижтимоий қ онунлар асосида

ташкил этиб, саломатликни са қл аш ҳ амда мустахкамлашга қ аратилган турмуш тарзидир.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Саломатлик Энциклопедияси. Тошкент, 1985 й. 2. МАХМУД Ҳ АСАНИЙ . Табобат дурдоналари. Тошкент, «Ибн Сино», 1990 й. 3. Ш. Т. Отабоев, Х . Муминов, Э. Н. Сатторов, Ш. Т. Холикова “ саломатлик асослари ” Тошкент, “ noshir ”, 2008 й. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Жисмоний машқлар ва спорт физиологияси ёки машқ қилишнинг физиологик асослари

Спорт метрология фани ва унинг вазифалари

Жисмоний тарбия байрамларини ташкил қилиш ва ўтказиш хусусиятлари

Мускул кучи ва қувватининг физиологик асослари

Волейбол ўйининг вужудга келиши ва унинг қоидалари