Мускул кучи ва қувватининг физиологик асослари - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Мускул кучи ва қувватининг физиологик асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62 KB

Ko'chirib olish

Мускул кучи ва қувватининг физиологик асослари. Режа: 1) Мускулнинг максимал статик кучи. 2) Мускул қувватининг куч кўрсаткичи. 3) Мускул кувватининг тезлик кўрсаткичи. 4) Тезлик-куч машқларини энергия сарфига кўра тавсифлаш.

Юқорида айтиб ўтганимиздек, мускул кучи қисқариш тезлигига тескари пропорционалдир, яъни мускул қанча тез қисқарса шунча оз куч билан қисқаради ва аксинча. Ташқи юкламаси максимал изотермик мускул кучига яқин ёки тенг бўлган машқларни «шахсий-кучли» машқлар деб аталади. Уларга гимнастика машқларидан қўлларда тик туриш, «крест» максимал оғирликдаги штангани кўтариш киради. Максимал изотермик кучнинг 40- 70% даражасидаги ташқи юкламани бажаришга йўналтирилган машқлар «тезлик-кучли» машқлар деб аталади. Уларга қисқа масофага югуриш, сакраш машқлари киради. Максимал изотермик кучни 40% гача ташқи юкламани бажаришга йўналтирилган машқлар «тезлик» машқлари дейилади. Уларга кичик тўпни улоқтириш, юксиз қўл ва оёқларни харакатлантириш мисол бўлади. Максимал статик куч – максимал изотермик қисқарувчи мускул қуйидаги шартларни бажаргандагина энг кўп кучланиш хосил қилади: 1) Барча харакат бирликларини бир вактда фаоллаштириш. 2) Барча харакат бирликларини тўла тетанусида. 3) Тинч холатдаги мускул узунлигида қисқарганда. Шундай холатда мускулнинг изотермик кучланиши унинг максимал статик кучига тенг бўлади. Мускулнинг максимал статик кучини анатомик кўндаланг кесимига нисбати мускулнинг нисбий кучини белгилайди. Мускулнинг физиологик кўндаланг кесими барча толаларнинг кўндаланг кесимидан иборат бўлиб, уни мускулнинг максимал статик кучига нисбати мускулнинг абсолют кучи хисобланади. Одамнинг мускул кучи хақида гапирилганда кўпроқ ихтиёрий максимал куч тушунилади. У иккита гурух омилларига боғлиқ бўлади: а) Периферик – омиллар деганда 1) Мускул қисқаришининг механик шароити хисобга олинади, яъни мускулнинг қисқариш кучи бўғимларни букиш бурчаги нисбати; 2) Мускулнинг узунлиги, мускулнинг кучланиши унинг узунлигига боғлиқ бўлади;

3) Фаол мускулларнинг кўндаланг кесимига; 4) Мускулдаги «тез» ва «секин» толаларнинг нисбатига. б) Марказий – омилларига нерв-мускул аппаратини координацияловчи омиллар киради. Мускул ичидаги координация ёрдамида, мотонеронлардан келаётган импульслар сони ва кетма-кетлигини ўзгартириш хисобига , марказий нерв тизими қисқараётган мускулни максимал ихтиёрий кучни бошқаради. Максимал ихтиёрий кучнинг кўрсаткичи битта бўғинда амалга ошаётган харакат бўлишига қарамасдан бир нечта мускулларнинг қисқариш кучига боқлиқ бўлади. Буни мускуллараро координация деб атаймиз. Унинг таъсирида снергист мускуллар фаоллашиб, антоногист мускуллар фаолияти чегараланади, бўғимлар тегишли даражада кўтарилади. Кўриниб турибдики, максимал ихтиёрий кучни юзага келтириш учун мускулларни бошқариш Марказий нерв тизими учун мураккаб хисобланади. Шу сабабли, мускулларнинг максимал-ихтиёрий кучи доимо максимал статик кучдан оз бўлади. Максимал ихтиёрий куч билан мускул кучи орасидаги фарқ куч дефицити деб аталади. Куч дефицитининг катталиги учта омилга боғлиқ бўлади. Биринчи омил – эмоционал омил хисобланиб, одам эмоция холатида жуда катта куч кўрсатиши мумкин. Мусобақа вақтида спортчи эмоция холатида бўлади. Агар спортчини ишни бажаришга кучли берилиш хосил қилинса, куч дефицити камайиб максимал ихтиерий куч ортади. Бундай холат чиниқмаган одамларда спортчиларга қараганда кучлироқ кўринади. Бу мускул аппарати устидан марказий бошқарувни спортчиларда мукаммалроқ эканлигини кўрсатади. Иккинчи омил – бир хил шароитда куч дефицити катталиги бир вақтда қисқараётган мускулларнинг сонига боғлиқ. Бир вақтда қисқараётган мускуллар сони қанча кўп бўлса куч дефицити шунча катта бўлади. Масалан, қўлнинг бош бармоғини яқинлаштирувчи мускулларни максимал ихтиерий кучни ўлчанганда куч дефицити 5-15%, шунга қўшимча биринчи бўғим хам букилса куч дефицити мускул кучини 20% ташкил қилади.

Учинчи омил – тажриба йўли билан исботланади. Агар мускул изометрик чиниқтирилса, қўл ёки оёқнинг маълум бир холатида максимал ихтиерий куч ортади. Агар қўл ёки оёқ холати ўзгарса максимал ихтиерий куч унча ортмаганлиги ёки мутлақо ортмаганини кўрамиз. Демак максимал ихтиерий куч фақат мускулнинг кўндаланг кесими ортиши билангина ортмасдан, мускул аппаратининг марказий бошқаруви орқали, яъни бир холатдагина кўринади. Максимал ихтиёрий куч кўсаткичи мускулдаги тез ва секин толаларнинг нисбатига боғлиқ. Тез мускул толалари йўғонроқ, миофибрилларни кўпроқ бўлганлиги сабабли қисқариш кучи секин толаларга нисбатан кучлироқ бўлади. Шу сабабли, тез толалар қанча кўп бўлса, максимал ихтиерий куч шунча катта бўлади. Мускулнинг ихтиёрий куч ва чидамлилиги орасида мураккаб боғликлик мавжуд.максимал ихтиерий куч ва статик чидамлилик орасида тўғри чизиқли боғлиқлик бор, яъни максимал ихтиерий куч қанча кўп бўлса, танланган кучайишни шунча узоқроқ ушлаб туриш мумкин. Максимал ихтиёрий куч ва динамик чидамлилик орасида тўғри чизиқли боғлиқлик йўқ. Масалан эркакларда хам, аёлларда хам диск улоқтирувчиларнинг оёқ мускуллари бошқаларга қараганда кучли, лекин динамик чидамлилиги жуда паст бўлади. Ўрта ва узок масофага югурувчилар оёк мускулларинининг кучи оддий одамларникидан фарк килмайди, аммо динамик чидамлилиги уларда жуда юқори бўлади. Юқоридагилардан шу нарса кўриниб турибдики, чиниқиш жараёни специфик хусусиятга эга. Мускулларни жисмоний чиниқтириш натижасида ишчи гипертрофия юзага келади. У асосан мускул толаларининг йўғонлашуви хисобига бўлади. Ишчи гипертрофиянинг икки типи кузатилади. Саркоплазмали ишчи гипертрофия – бунда мускул толаларининг йўғонлашуви саркоплазманинг хажмининг ортиши билан бўлади. Бу турдаги гипертрофия асосан секин толалар билан «тез» оксидланувчи толаларда содир бўлади. Шу сабабли мускул кучи ортмайди, аммо чидамлилиги ортади.

Миофибрилли ишчи гипертрофия – миофибрилларнинг сони ва хажмининг ортиши кузатилади. Мускул кучи сезиларли даражада ортади. Кундалик хаётда мускулнинг ишчи гипертрофияси унинг чиниқишига қараб содир бўлади. Мускул қувватининг куч кўрсаткичи . Мускулнинг қуввати унинг кучи ва тезлигининг ўзаро таъсири натижаси хисобланади. Кувват мускул кучининг ёки тезлигининг ёхуд иккаласининг ортиши хисобига ортиши мумкин. қисқариб бўшашиб турган мускулнинг кучи динамик куч деб номланади. F = m . a Динамик куч ўлчанган текширилувчи харакат килади. Харакат мураккаб координацияни талаб қилади. Шу сабабли бир кишининг динамик кучи қайта ўлчанганда сезиларли фарқ қилади. Мускул қисқараётганда динамик кучи статик кучдан оз бўлади. Мускул бушашаётгандаги динамик куч эса статик кучдан юқори бўлади. Динамик иш хисобига жисмоний чиниқиш статик кучни орттирмайди, ёки бироз ортиши мумкин. Шундай хулосага келиш мумкинки, чиниқиш натижаси хусусий кўринишда бўлади: яъни чиниқишда қайси машқ кўпроқ бажарилса ўша машқни бажариш натижаси ортиб боради. Мускул кучининг яна бир кўринишларидан бири «портловчи» куч хисобланади. Бу куч ўрнидан юқорига ва узокликка сакрашни, максимал тезликда маълум масофани ўтишнинг натижасини белгилайди. Портловчи куч кўрсаткичи сифатида куч градиенти олинади. Куч градиенти деганда мускулнинг қандайдир бир куч кўрсаткичини кўрсатишга кетган вақт тушунилади. Тезлик – куч туридаги машқларни бажарувчи спортчиларнинг куч градиенти спортчимасларга қараганда юқори бўлади. Портлаш кучи кўрсаткичлари максимал ихтиёрий изотермик кучга унчалик боғлиқ бўлмайди. Изотермик машқлар мускулнинг статик кучини орттириб, портловчи кучни бироз орттиради. Демак, портловчи кучни таъминловчи физиологик механизмлар, статик куч механизмларидан фарқ қилади. Мускулнинг портловчи кучи мотонейронлардан келаётган

импульсларга боғлиқ бўлади. Келаётган импульслар сони қанча кўп бўлса, мускулнинг портловчи кучи шунча тез ортади. Тезлик – куч машқларини бажарувчи етакчи спортчиларнинг мускуллари асосий массаси тез толалардан иборат бўлади. Чиникиш вақтида шу толалар гипертрофияга учрайди. Мускул қувватининг тезлик кўрсаткичи . қуч қанча катта бўлса, харакат шунча тез бўлади. Кисқа масофага югуриш тезлиги иккита омилга боғлиқ бўлади: тезланиш катталигига ва максимал тезликка. Тезланиш катталиги спортчининг югуриш тезлигини қанчалик тез ортишини кўрсатади. Бу омил масофанинг қисқа кисмини босиб ўтиш, спорт уйинларида мухим ахамиятга эга. Масофанинг узоқроқ қисмларини босиб ўтиш учун эса максимал тезлик тезланишга кўра ахамиятлирок хисобланади. Агар спортчида иккала омил хам яхши ривожланган бўлса, мусобақаларда яхши натижаларга эришади. Тезликни таъминловчи мускул қисқаришлари хусусиятлари унинг таркибидаги тез ва секин толаларни ўзаро нисбатига боғлиқ бўлади. Тезлик-куч турига кирувчи спорт билан шуғулланувчиларда, шуғулланмайдиганларга қараганда тез толаларнинг миқдори сезиларли даражада юқори бўлади мускуллараро ва мускул ичидаги координациялаш жараёнлари харакат тезлигини орттиради. Тезлик-куч машқларининг энергия сарфини тавсифлаш. Барча тезлик-куч машқлари энергия билан таъминланишига кўра анаэроб машқларга киради. Уларнинг энергетикасини тавсифлашда максимал анаэроб қувват ва максимал анаэроб сиғим кўрсаткичларидан фойдаланамиз. Хар қандай одам максимал анаэроб қувватли ишни бир неча секунд давомида бажара олади. Бу иш мускулдаги фосфоген моддаларни (АУФ, КФ) парчаланиши хисобига бажариланади. Шу сабабли, шу моддаларнинг захираси ва уларнинг энергия сифатида ўзлаштириш тезлиги ишнинг максимал анаэроб қувватини белгилайди. Максимал анаэроб сиғимни бахолашда, максимал кислород қарзининг катталигидан фойдаланилади. Уни аниқлашда имконият чегарасида 1-3 мин иш бажарилиб, кислороднинг

максимал қарзи ўлчанади. Иш тугагандан кейин ортиқча кислород истеъмоли АУФ, КФ ва гликоген захираларини қайта тиклашга сарфланади. Максимал кислород қарзи спортчиларда шуғунланмайдиганларга қараганда кўп бўлади. Спортчи эркакларда 10,5 л, аёлларда 5,9 л, шуғулланмаган эркакларда ўртача 5 л, аёлларда 3,1 л га тенг бўлади. Етук спринтерларда 20 л га етиши мумкин. Кислород қарзининг тез фракциясини фосфоген фракцияси жуда қисқа вақтли тезлик – куч машқларни таъминлайди. Унинг катталиги 1,5-2 л бўлиб машқ қилиш даврида хосил бўлган сут кислотаси оксидлаш ва гликогенга қайта синтезлашга сарфланади. Чиниқмаган ёш эркакларда сут кислотасининг максимал концентрацияси тахминан 120 мг% етади.Юқори малакали тезлик куч талаб қилувчи спорт турлари билан шуғулланувчи спортчиларда сут кислатасининг қандай максимал концентрацияси 250-300мг %га кўтарилади .Бу шу спортчилар организмида сут кислатасини юқори концентрациясига «чидаш « механизимларини ривожланишига олиб келади

Адабиётлар 1. Спортивная физиология. Под ред. Я.М. Коца – М. 1986 2. Физиология человека. Под ред. Н.В. Зимкина – ФиС, 1970 3. Н.А. Фомин. Физиология человека. – М., Просвещение, 1982 4. Н.А. Бернштейн. Физиология движений активности. – М., 1990 5. Ю.В. Верхошанский. Основы силовой подготовки спортсмена. М., 1970 6. Н.В. Зимкин. Физиологическая характеристика силы быстроты и выносливости. 8. М.,1966

O'xshashlar

Чидамлиликнинг физиологик асослари

Машқ қилишнинг физиологик асослари

Жисмоний машқлар классификацияланишининг физиологик асослари

Харакат малакаларини шакллантириш ва спорт техникасини ўрганишнинг физиологик асослари

Жисмоний машқлар ва спорт физиологияси ёки машқ қилишнинг физиологик асослари