Sog’lamlashtirish yo’nalishidagi yengil atletika mashg’ulotlarining asoslari - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Sog’lamlashtirish yo’nalishidagi yengil atletika mashg’ulotlarining asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

Sog’lamlashtirish yo’nalishidagi yengil atletika mashg’ulotlarining asoslari Reja: 1. So`g`lomlashtiruvch yugurishni inson organizmi uchun tutgan o`rni. 2.Sog‘lomlashtiruvchi yugurishda yuklama 3.Chidamlilik qobilyati va uni tarbiyalash uslubiyati 4.Sog‘lomlashtiruvchi yugurish turi bilan shug‘ullantirishmashg‘ulotlarini bosqichlari 5. Mashqlar me'yorining inson organizmiga ta'siri

KIRISH O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng jismoniy tarbiya va sportga katta e'tibor berilmoqda. Respublikamiz sportchilari Osiyo hamda Jahon miqyosidagi musobaqalarda yuqori natijalarga erishib, mustaqil O‘zbekiston Respublikasi bayrog‘ini yuqori ko‘tarishmokda. Respublikada sportning bu darajaga ko‘tarilishida Prezidentimiz I.A.Karimovning hissasi kattadir. Respublikamizda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish uchun bir qancha ishlar amalga oshirilmoqda. Bulardan ilk bor joriy eilgan 1992 yil 14 yanvardagi O‘zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi qonuni, 1993 yil 4 martdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Sog‘lom avlod u ch un » o r d en i n i t a' si s q i l i s h t o‘ g‘ r i si da gi F ar m on i , O‘ z be ki st on Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Sog‘lom avlod uchun» ordenini topshirish marosimida so‘zlagan nutqi, 2004 yil 24 sentyabrdagi O‘zbekiston Re sp ub l i ka si Per zi de nt i n i n g «O ‘ z be ki st on da bo l a l a r sp or t i ni rivojlantirish jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida»gi Farmoni, 2002 yil 31 oktyabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «O‘zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida»gi karori xamda “Xotin-qizlar sportini rivojlantirish “to‘g‘risidagi farmonlari hamda 2015 yil 5-sentabrda yangi taxrirdagi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi” qonunlari fikrimiz dalilidir Haqiqatan ham, jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichi murakkab ijitmoiy- iqtisodiy o‘zgarishlar bilan tavsiflanadi, ular turli jins va yoshdagi odamlarda ma'naviy va hayotiy asoslarning o‘zgarishini taqozo etadi. Bu odamlar fan va texnikaning ulkan yutuqlari sharoitida yashab, uning kamchiliklarini - “taraqqiyot kasalliklari” hisoblangan yurak-qon tomir va endokrin xastaliklarini o‘z boshlaridan kechiradilar. Ularni davolashdagi ob'ektiv qiyinchiliklar ular bilan kurashni davlat ahamiyatiga molik masalaga aylantirdi. Tibbiyot bemorlarni davolaydi. Shifokorlarga ularning olijanob mehnati uchun shon-sharaflar bo‘lsin. Lekin xalq bekorga “Odam bo‘lsa bo‘ldi, kasallik topiladi” demaydi. Kasallikni esa davolashdan ko‘ra oldini olish osonroq. Shunga ko‘ra qadim zamonlardayoq ma'lum bo‘lgan haqiqatlarga murojaat qilsak arziydi.

Salomatlikni saqlab qolish va mustahkamlash uchun jadal jismoniy faoliyatning ekvivalenti (tengi) yo‘q. Hyech qanday dori-darmonlar jismoniy mashqlar kabi, xususan, yugurishdan olinadigan samarani bermaydi. Sog‘lomlashtiruvchi yugurish bu salomatlikni saqlash va mustahkamlashning eng oddiy usuli bo‘lib, eng samarali vosita-laridan biridir. Yugurishning alohida qimmati shundaki, yugurish bilan turli yoshdagi, jismoniy tayyorgarligi turlicha bo‘lgan kishilar shug‘ullana oladilar. Yugurish jarayonida organizmning hayoti uchun zarur barcha tizimlar yurak qon-tomir tizimi, nafas olish organlari ish faoliyati faollashadi. Alohida imkoniyatlardan kelib chiqib, yuklamani oson o‘lchab berish mumkin. U harakat-lanishning tabbiy, odatiy usuli bo‘lib, har qanday ob-havo sharoitida, har xil vaqtda amalga oshirilishi mumkin. Darhaqiqat, bugungi jamiyat sharoitida aholining salomatligini, mustah- kamlash muammosi birinchi darajali masalalar orasidan o‘rin olgan. Insonning harakat faolligi va uning hayot tetikligini saqlashdagi biologik ahamiyati sog‘lomlashtiruvchi yugurish mashg‘ulotlarining shakl va usullariga bog`liq bo`lib sog‘lomlashtiruvchi yugurish bilan shug‘ullanishda mashg‘ulotni tashkil etishning o`ziga xos xususiyatlari bordir. H oz i r gi k un da x al qar o s po r t ol am i d a na t i j al ar ke sk i n o‘ si b bor m o qd a. Sp or t m a sh g‘ ul ot l ar i v a m us ob aq al ar da ba j ar i l ad i g an yuklamalarning hajmi va shiddati sportchining funksional imkoniyatlari chegarasida amalga oshiriladi. Shuning uchun sportchilarni jarohatlab qo‘yish va zo‘riqishlardan asrash maqsadida yuklamalarni individual fiziologik imkoniyatlar darajasiga mos qilib berish lozim. Millatimiz kelajagi bo‘lmish yosh avlodning jismoniy, aqliy va ma'naviy salohiyatini rivojlantirish Vatan ravnaqi, yurt t i nc hl i g i va x al q f ar av on l i gi yo` l i da gi j am i y at i m i z ni ng o l i j an ob asosiy maksadidir. Maktabda o‘quvchi yoshlarni ommaviy sog‘lomlashtiruvchi yugurish turlariga va o‘quv-mashg‘ulotlari va jismoniy tarbiya darslari jarayonini shakllantirish, ularning asosiy jismoniy sifatlarini tarbiyalash va sog`ligini mustaxkamlash kabi vazifalarni qo`yishdan iboratdir.

1. So`g`lomlashtiruvch yugurishni inson organizmi uchun tutgan o`rni. Kam harakatli turmush tarzi, noto‘g‘ri ovqatlanish, hissiy zo‘riqishlar bugungi kunda salomatlikning sifati va holati to‘g‘risidagi masalani kun tartibiga olib chiqib qo‘ydi. Kam harakatchanlik odamning o‘zgaruvchan hayotiy sharoitlarga moslashuvi qobiliyati sifatida tushuniladigan salomatlikning sifati pasayishiga olib keladi. Eramizdan avval yashagan yunon faylasufi Arastu (Aristotel) yozgan edi: “Hyech narsa inson organizmini uzoq muddatli jismoniy faoliyatsizlik kabi quvvatdan qoldirib, vayron etmaydi”. Odamning harakat faolligi, jismoniy mashqlar kasalliklarning oldini olish vositalari, salomatlikni mustah-kamlash, uning ish qobiliyatini saqlab turishning muhim omillari hisoblanadi. Agar odamning ko‘pgina a'zolari: qo‘l va oyoqlari, ko‘zlari, quloqlari, buyraklari – juft a'zolar bo‘lsa, taloq, jigar, yurak – bittadan, ularga o‘z vaqtida yordam ko‘rsatish zarur. Yurakka yordam beruvchi millionlab “yurakchalarimiz” bor, bu – skelet mushaklari tizimi. Mushaklar odam organizmining eng muhim a'zosi – yurakka ko‘maklashib, uning yuklamasi bir qismini o‘z zimmalariga oladilar. Yurakka bir oz dam beradilar. Biroq bu qo‘shimcha “yurakchalarni” rivojlantirish uchun insonlar mashq qilishi boshqacha aytganda, jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishlari lozim. Sog‘lomlashtiruvchi yugurish bilan shug‘ullanganda, odam organizmida qanday o‘zgarishlar sodir bo‘ladi? Yugurish vaqtida qonning zarb daqiqali hajmi 70 dan 120-140 ml gacha ortadi. Yurakning har bir qisqarishi koronar arteriya-larning cho‘zilishiga olib keladi. Qon tomirlarining bunday “uqalanishi” bir necha yillik muntazam mashg‘ulotlardan keyin ularning oralig‘ining 2 barobar kengayishiga olib keladi. Yugurish ta'siri ostida yurak mushaklarida va oyoq mushaklaridagi kapil- lyarlarning (qil tomirlari) soni ancha ortadi. Yugurishdan keyin tomir tarmoqchalarining ichki oraliqlari kengayishi saqlanib qoladi, bu ko‘tarilgan qon bosimining pasayishiga olib keladi. Ko‘krak qafasi va tosning harakatlari jigar, oshqozon osti bezi, taloqning uqalab, ovqat

xazm qilish yo‘li faoliyatini jadallashtiradi. Bundan tashqari, yugurish asab tizimiga ijobiy ta'sir qilishi qayd etiladi. Ishlayotgan a'zolardan keladigan impulslar miya po‘stlog‘i ostidagi sohalarni quvvatlantirib, ularni faollashtiradi. Odamning kayfiyatini boshqaruvchi miya hududlarini bu tarzda quvvatlantirib turishi, ayniqsa, uning yoshi 40 dan oshganida, miya tomirlarida skleroz rivoj-lana boshlagan bo‘lsa, yaxshi natija berib kayfiyatni yaxshilashga, hissiy ko‘tarinkilikni yuzaga keltirishga ko‘maklashadi. Lo‘killab yugurish qon aylanishini tezlashtiradi. Qon orga-nizmdan ancha yuqori shiddat bilan harakatlanib, undagi barcha hujayralarni mikroelementlar, kislorod va boshqa foydali modda-lar bilan jadalroq ta'minlaydi, bu esa moddalar almashinuvini tezlashtiradi. Yugurishning qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarga ijobiy ta'sir ko‘rsatishi hozirgi kunda aniqlangan. Mushaklar orqali birinchi navbatda uglevodlarning oksidlanishi hisobiga amalga oshgani uchun uglevodlarga (asosiy quvvat beruvchi mahsulotlar) barqarorlik ortadi. Insulinning eritrotsitlar (qizil qon tanachalari) bilan bog‘lanish qobiliyati ortadi. Afsuski, insonlar to salomatligi tashvishga solmaguncha, sog‘lig‘ini asrash, kasalliklarning oldini olish haqida o‘ylamay-dilar. Kundalik ishlar yoki dangasalik bilan ertaga shug‘ullanishni boshlasa ham kech bo‘lmasligi to‘g‘risidagi xomxayollar insonlarni g‘aflatda qoldiradi, shuningdek, sog‘lomlashtiruvchi yugurish bilan shug‘ullanish qarorini noaniq muddatga orqaga suraveradilar. Vaqt esa o‘tib boradi, shunday payt keladiki, endi kasallikning oldini olish emas, balki uni davolash kerak bo‘ladi. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanganda, yurak-qon tomir va nafas olish tizimlarini rivojlantirishga alohida e'tibor qara-tiladi. Odamning hayot faoliyatini boshqaruvchi motor rolini uning yuragi bajaradi. Yurakni to‘xtovsiz ishlashi tufayli organizmda arteriya va vena qon tomirlari tizimida qonning harakatlanishi yuz beradi, u kislorod va quvvat tashuvchi moddalar – ozuqani hujayra-larga yetkazadi, modda almashinuvi oqibatida paydo bo‘lgan mahsu-lotlarni esa ulardan olib chiqib ketadilar. Organizmning me'yordagi faoliyatini ta'minlash uchun yurak

bir sutkada 14.000 litrga yaqin qonni umumiy uzunligi 100.000 km dan ziyod tomirlar tarmoqlari bo‘ylab haydaydi. Jismoniy mashqlar yurakning yanada shiddat bilan ishlashiga olib keladi. Aerob xususiyatli jismoniy yuklamalar (yugurish) nafas tizimi oldiga qo‘yadigan talablar ta'siri ostida ko‘krak qafasi harakatlarini ta'minlovchi mushaklar ish faoliyatini kuchaytiradi, kislorod tashishning fiziologik va biokimyoviy mexanizmlarini rag‘batlantiradi. Hujayralarda ularning quvvat fabrikalarida mitoxondriyalar miqdori ortadi, bir qator oksidlovchi-qaytaruvchi fermentlarning faolligi oshadi. Shunday qilib, tashqi muhitdan olingan kislorodning qo‘lla-nilayotgan jismoniy mashqlar ta'siri ostida faoliyat ko‘rsatayotgan a'zolariga (birinchi navbatda, mushaklarga) yetkazilishini amalga oshiradigan mexanizmlarning butun zanjiri ilgaridan ko‘proq ishni bajarishga qodir bo‘ladi. Boshqacha aytganda, odamning fiziologik imkoniyatlari kengayib, uning salomatligi yaxshila-nadi. Demak, inson salomatligi sifati hamda uning jismoniy mashqlanganlik darajasi orasida kuchli bog‘liqlik mavjud ekan. Jismoniy faollik o‘z-o‘zidan ijobiy hissiyotlarni paydo qiladi, “mushaklar shodligi” hissini tug‘diradi. Yoqimli sezgilar, tetiklik va hatto ko‘tarinki kayfiyatning paydo bo‘lish mexanizm-lari turli-tumandir. Birinchi navbatda, bu buyrak usti gormonlari, shu jumladan, asab jarayonlarini rag‘batlantiruvchi adrenalin va kortikosteroedlar ishlab chiqarish miqdorining ortganligi natija-sida sodir bo‘ladi. Bundan tashqari, ular atrofidan, oksidlanish jarayonlari-ning umumiy kuchayishida aks etsa kerak. Va, nihoyat, jismoniy ish bajarilayotgan vaqtda endofrinlar, ya'ni miya faoliyatini boshqarish jarayonlarida ishtirok etadigan biologik faol moddalarning ishlab chiqarilishi to‘g‘risidagi ma'lumotlar ham mavjud. Bu mexanizm-ning ishga tushishi bilan, xususan, psixika izdan chiqqan vaqtlarda jismoniy mashqlarning tushkunlikka qarshi beradigan samarasini ham bog‘laydilar. Jismoniy mashqlarning tinchlantiruvchi va rag‘batlantiruvchi ta'siri qo‘shimcha salbiy oqibatlari bo‘lgan dori vositalarining beradigan o‘xshash samarasidan ancha ustunlik bilan farq qiladi. Jismoniy mashqlar faollikning psixik

va jismoniy tayyorgarligi orasidagi buzilgan muvozanatni tiklar ekan, asab jarayonlarining me'yorlashuviga olib keladi va shu tariqa to‘laqonli dam olishni ta'minlaydi. 2.Sog‘lomlashtiruvchi yugurishda yuklama Sog‘lomlashtiruvchi yugurishda yuklama kattaligi ikki tarkibiy qismdan – hajm va shiddatdan iborat. Yuklamaning hajmi bir mashg‘ulotda, mashg‘ulotlarning haftalik, oylik siklida bosib o‘tiladigan kilometrlar miqdori bilan o‘lchanadi. Zarur yuklamani belgilaganda, u ayni vaqtda muayyan shaxs uchun optimal bo‘lishi kerakligini yodda tutishi zarur. Fiziologik nuqtai nazardan, optimal qo‘zg‘atuvchi – bu mushakning javob tariqasida eng kuchli reaksiyasiga sabab bo‘ladigan eng kam kuchli qo‘zg‘atish, ya'ni eng yuqori natijaga erishish imkonini beruvchi eng kichik yuklama hajmidir. Lekin, bu hajm qanday bo‘lishi kerak, degan savolga javob topish juda qiyin. Shuning uchun ham yugurish bilan shug‘ullana boshlaganlarda yuklama juda kichik yoki mashg‘ulot xursandchilik olib kelishi va zarur sog‘lomlashtiruvchi samara berishi uchun yetarli bo‘lishi lozim. Muntazam mashg‘ulotlar jarayonida yuklama asta-sekin oshirib boriladi. Yangi boshlovchilar uchun dastlabki yuklamalarda haftasiga 2-3 marta 1600 m masofaga sportcha yurish hamda yugurish bilan boshlagan ma'qul. Ikkinchidan, shuni yodda tutish zarurki, yugurish mashg‘ulotlarining maqsadi salomatlikni yaxshilashdan iborat. Olimlar shuni aniqladilarki, ushbu maqsadda foydala-niladigan eng optimal yuklamalar haftasiga 3-4 martalik mashg‘ulotlarda jami 30-40 km hisoblanadi. Eng yaxshi tayyorgarlik ko‘rganlarda yuklamalarning maksimal hajmi haftasiga 60-80 km ni tashkil etadi. Bu – “yugurish to‘sig‘i” bo‘lib, undan o‘tish bilan tayanch harakat apparatining jarohatlanish va yurak-qon tomir tizimini haddan ortiq zo‘riqtirish xavfi keskin oshib ketadi. Chet ellik olimlarning fikricha, hajmi jihatidan ancha jiddiyroq yuklamalar (haftasiga 100 km gacha) qonga doimiy ravishda va haddan ziyod ko‘p turli gormonlarning ajralib chiqishi natijasida ijobiy ehtiros deb ataladigan holatga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, yuklamaning optimal hajmi haftasiga 3-4 marta 30-40 km maso-falarga yugurishdir.

Yuklamaning shiddati yugurish tezligi va trasssaning tuzi-lishiga bog‘liq bo‘lib, YuQS bo‘yicha aniqlanadi. Sog‘lomlashtiruvchi yugurish mashg‘ulotlarining asosiy xusu-siyati “faqat aerob yuklamalarning” degan tamoyilga rioya qilish bo‘lishi shart. YuQS kattaligiga qarab uch xil mashg‘ulot rejimi farqlanadi. YuQS 130-150 zarb/daq bo‘lgandagi ish to‘lig‘icha aerob bo‘ladi, kislorod qarzi yuzaga kelmaydi, natijada ish uzoq muddat bajarilishi mumkin. Bunday yuklamali mashg‘ulotlarda organizm-ning aerob imkoniyatlari takomillashadi, bu umumiy chidamlilik va jismoniy ish qobiliyatining fiziologik asosi hisoblanadi. Aerob imkoniyatlarning ko‘rsatkichi MKI (maksimal kislorod iste'mo-li)dir. YuQS 150-170 zarb/daq ga teng bo‘ladigan ikkinchi mashg‘ulot rejimi aralash, ya'ni aerob-anaerob va uchinchisi (YuQS 180 zarb/daq va undan ortiq) – anaerob hisoblanib, bunda quvvat ta'minoti deyarli to‘laligicha kislorodsiz usulga o‘tadi, natijada, jiddiy kislorod qarzi paydo bo‘ladi. Bu rejimda anaerob imkoniyatlar rivojlanadi. Sog‘lomlashtiruvchi yugurish mashg‘ulotlarida yukla-mani o‘lchab berish uchun butun dunyoda tomir urushidan foyda-lanadilar. Yuklamalarni bunday taqsimlashning zamirida anaerob almashinuv bo‘sag‘asi (AAB) degan tushuncha yotadi, u o‘rta yoshli boshlovchi yuguruvchilarda taxminan 130 zarba/daq tomir urishiga mos keladi. Bu ko‘rsatkich ortgani sayin anaerob jarayonlar keskin kuchayadi va kislorod qarzi yuzaga kelib, organizmda parchalanishning oksidlangan mahsulotlari ko‘payib ketganligi hisobiga qon reaksiyasi oksidli tomonga siljiydi. Tinch holatda laktatning me'yordagi darajasi taxminan 2 mmol/l ga teng bo‘ladi. Aerob zonada faoliyat ko‘rsatganda, bu ko‘rsatkich 2,5-3,5 mmol/l gacha ortishi mumkin. Yuklama shiddati aerob zonaning yuqori chegarasiga yaqinlashgan, ya'ni anaerob almashinuv bo‘sag‘asi darajasiga deyarli mos bo‘lgan holatda (quvvat ta'minotining aralash zonasida aerob chegarada) sog‘lomlashtiruvchi yugurish mashg‘uloti eng samarali sanaladi. Shug‘ullanish staji ortishi, jismoniy mashqlanganlik darajasi AABning ortishiga olib keladi, bu o‘rta yoshdagi tayyor-garlik ko‘rgan shaxslarda 150 zarb/

daq kattalikkacha ko‘tarilishi mumkin. Demak, organizm kislorod qarzisiz yuklama hajmi va shiddati nuqtai nazaridan ancha jiddiy kattaliklardagi yuklama- larni bajara oladi. Shuningdek, yana hisobga olish lozimki, qonning bir zarba daqiqali hajmi (yurakning bir qisqarishidagi) tomir urishi kamida 130 zarb/daq ga teng bo‘lganda kuzatiladigan maksimal kattalikka yetgandagina mashg‘ulot yuklamasi yetarlicha samarali bo‘ladi. Demak, havaskor yuguruvchining mashg‘uloti, ayniqsa, dastlabki bosqichlarda tomir urishi 130-150 zarb/daq ga yetadigan qilib, ya'ni YuQSning birinchi zonasida o‘tkazilishi kerak. Sog‘lomlashtiruvchi yugurishda boshqa quvvat ta'minoti rejimida mashg‘ulot o‘tkazish (YuQS 150 dan 170 zarb/daq gacha) faqat ko‘p yillardan buyon shug‘ullanayotgan yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan yuguruvchilar bilangina amalga oshiriladi. Yuklama shiddatini muayyan yuguruvchi uchun maksimal kislorod iste'moli kattaligiga nisbatan foiz hisobida ham o‘lchab berish mumkin. O‘rta yoshli kishilarda chidamlik mashg‘ulotlari MKI kattaligining 60-75% qismiga teng mo‘tadil quvvat zonasida yaxshi samara berishi aniqlangan. Sog‘lomlashtiruvchi yugurish mashg‘ulot-larining birinchi bosqichidan tayyorgarlik ko‘rmagan boshlovchi-lariga MKIning 50-60% darajasida mashg‘ulot o‘tkazish tavsiya etiladi (sog‘lomlashtiruvchi yurish, yugurish-yurish). Bu quvvat zonasidagi mashg‘ulotlar yurak mushaklarining qon bilan ta'min-lanishi yaxshilanishiga, yurak faoliyati tejalishiga, arterial bosimning pasayib, barqarorlashishiga va yurak qon tomir kasalliklari xavfining kamayishiga yordam beradi. Tayyorgarlikning ikkinchi bosqichida – sog‘lomlashtiruvchi yugurish bilan bir necha yil muntazam shug‘ullangandan keyin ko‘pgina yuguruvchilarning tezligi odatda bir oz oshadi, bu yuklama shiddatining MKI kattaligining 75-80% darajasiga yetishiga olib keladi. Bunday yuklamalar organizmda yaqqol ko‘zga tashlanadigan o‘zgarishlarni sodir bo‘lishini keltirib chiqaradi: yurak o‘lchamlari, uning ish samaradorligi ortadi, yog‘ almashuvi jadallashib, ugle-vodlarni qabul qilish imkoniyatlari oshadi, buyrak usti bezlari Insonning xarakat mashqlarini jadal sur'atlarda bajara olish imkoniyatini ifodalash uchun bir necha yillar

davomida «tezkorlik» atamasi i sh l a t i b k el i n ga n. H ar ak at t ez ko r l i gi ni ng kq pl ab sh ak l l ar i mavjudligini va ularning o‘ziga xosligini e'tiborga olib, bu atama so‘ngti vaqqlarda «tezlik kobiliyati» tushunchasiga almashtirildi. Tezlik qobiliyati - bu vaqt orasidagi sharoitda harakatlar bajarilishini tasdiqlovchi insonning majmuaviy funksional xususiyatlaridir. Tezlik kobiliyatining oddiy va majmuaviy shakllari mavjud. Oddiy shaklga tezlik kobiliyatlarining to‘rtta turi kiradi. - Berilgan xabarni tez sezish kobiliyati. - Yukori tezlikdagi xarakatni yakka lokal bajarish kobiliyati. - Xarakatni tez boshlash kobiliyati (ba'zida amaliyotda keskin bajarish bilan ataladi). - Xarakatni maksimal sur'atda bajarish kobiliyati. Xozirgi vaqtda to‘planib qolgan bir qator ilmiy omillarning ko‘rsatishicha, bu qobiliyatlar xam murakkab tizimga ega. Oddiy tezlik xarakati maksimal sur'ati tezlik kobiliyatining yagona shakli deyish mumkin emas. Bunga xarakatning yukori sur'at ko‘rsatkichlari orasidagi dastlabki xolatning bajarilishini, yuklamaning xar xil og‘irligi va ortikcha og‘irliksiz xarakat amplitudasi o‘zgarishlaridagi aloqaning yo‘kligi kabi omillar dalolat beradi. Maksimal sur'atning yuqori ko‘rsatkichlari qo‘llarning oyoqlarga nisbatan, o‘ngning chapga nisbatan, distalning proksimalga nisbatan kuzatiladi. Tezlik paydo bo‘lishining elementar shakllari va boshqa qobiliyatlari yig‘indisidagi majmuaviy texnika malakasi bilan taqiqlanishi tezlik layoqatini jadal murakkablikda ko‘rinishi aloxida sport turlariga xosdir. Majmuaviy shakllarga taalluqli bo‘lgan xolatlar: - startda maksimal imkoniyatlar chegarasida tezlikni olish kobiliyati. (start tezligi kobiliyati): sprinterlik yugurishda start tezligini oshirish, kon'kida yugurish va eshkak eshish sportida, futbolda, sakrash, tennisda koptokni olish; - masofada yukori darajaladagi tezlikka erishish kobiliyati (masofadagi tezlik qobiliyati): yugurishda, suzishda.

3.Chidamlilik qobilyati va uni tarbiyalash uslubiyati Chidamlilik insonning biron xarakat faoliyatini uzoq vaqt davomida uning samarasini pasaytirmasdan bajarish qobiliyatidir. Ishning davomiyligi oxir-okibat charchash bilan chegaralanganligi munosabati bilan chidamlilikni organizmning charchashga bardosh berish imkoniyati deb xam ifodalash mumkin. Charchash uzoq vaqt davomidagi og‘ir faoliyat natijasida organizmning mexnat layokati pasayishi bilan tavsiflanadigan xolati. U ish boshlangandan so‘ng ma'lum vaqt o‘tishi bilan paydo bo‘ladi va faoliyatni avvalgi samara bilan bajara olmaslikda namoyon bo‘ladi. Charchashning rivojlanishi 3 bosqichda o‘tadi: - kompensatsiyalangan charchash bosqichi, kiyinchiliklarning ortib borishiga qaramasdan, insonning avvalo irodaviy urinishlari va xarakat amallarinining biomexanik tuzilishini qisman o‘zgartirish xisobiga avvalgi sur'atlarni saqlab turish vaqti. - dekompensatsiyalangan charchash bosqichi, insonning barcha urinishlariga qaramasdan, faoliyat samarasini saqlab qola olmasligi. Agar sh u xo l a t d a i sh da vo m et t i r i l sa , b i r oz da n k ey i n u ni b aj ar i sh da n bo sh tortish vaqti keladi. - to‘ la charchash bosqichi, charchash xolatida davriy xarakat amallarini bajarishda tezlikning, qadamlar uzunligi va sur'atining o‘zgarishi keltirilgan (konkida yugurish misolida). Kompensatsiyalangan charchash bosqichsida, qadamlar uzunligi kamaygan bo‘lishiga qaramasdan, tezlik qadamlar sur'ti ortishi xisobiga saqlanib turadi. Charchash birlamchi mushaklarning qisqarish kuchi kamayishida namoyon bo‘ladi, natijada muzdan itarilish kuchi va tezligining kamayishi; qadamlar uz un l i gi ni ng qi sk ar i s hi y uz be r a di . Q ad am l a r s ur 'a t i bu ye r d a kompensator mexanizm rolini o‘ynaydi va ma'lum vaqtgacha tezlikning keskin o‘zgarmasligini ta'minlaydi. De ko m p en sa t s i y al an g an c har ch as h b os qi ch i d a qa da m l ar su r ' at i ortishiga qaramasdan, tezlik pasaya boshlaydi. Chidamli odamlarda bir xil sharoitlarda charchashning birinchi va ikkinchi boskichlari kechrok yuz beradi,

tula charchash boskichida xam ishga layoqat sur'ati boshqalarga qaraganda sekinroq pasayadi. Chidamlilik jismoniy faoliyatning xamma turida zarur. Jismoniy mashqlarning bir turida u sport natijasini tasdikdaydi (yurish, o‘rta va uzoq, masofalarga yugurish, changi sporti), boshqalarda - ma'lum taktik amallarni bajarish imkonini beradi, uchinchilarda - qisqa muddatli qo‘plab k at t a yu kl am al ar ga ba r d os h ber i s h va ku ch l a r n i n g t ez or a da q ay t a tiklanishini ta'minlaydi (sprinterlik yugurishi, sakrash, og‘ir atletika va boshqalar). Ch i d am l i l i kn i n g r i vo j l an ga nl i g i d ar a j a si ni i kk i g ur u x ko‘rsatkichlar asosida baxolash mumkin: Tashqi qo‘rsatkichlar charchash vaqtida inson xarakat faoliyatiiing natijaviyligini ifodalaydi. Ichki ko‘rsatkichlar ma'lum faoliyat bajarilishini ta'minlovchi organizm qismlari va tizimi faoliyatida yuz berayotgan ma'lum o‘zgarishlarni aks ettiradi. Davriy mashqlarda chidamlilikning tashqi ko‘rsatkichlari: - belgilangan vaqtda bosib o‘tilgan masofa (masalan, bir soatli yugurish yoki 12 daqiqalik Kuper testida). - ancha uzoq bo‘lgan masofani kam vaqt sarflagan xolda bosib o‘tish (masalan, 5000 metrga yugirish, 1500 metrga suzish). - belgilangan tezlikda eng uzoq, masofani oxirigacha bosib o‘tish (masalan, belgilangan 6,0 m/s tezlikda yugurish). Kuch mashqlarida chidamlilik qo‘yidagilar bilan ifodalanadi: - ushbu mashqni takrorlay olish miqdori bilan (tortilish, bir oyoqda o‘tirishning chegaraviy mikdorlari). - tana xolatini kup vaqt davomida o‘zgarishsiz saqlash yoki kuch m a sh ql ar i n i e ng k am va qt da ba j a r i sh ( m as al an , 5 m e t r ar qo ng a t i r m as hi b chikish, 6 marta tortilgandan keyin va boshqalar). - belgilangan vaqtda eng ko‘p xarakatlar miqdori (masalan, 10 sekundda eng ko‘p o‘tirib turish).

Barcha jismoniy mashqlarda insonning chidamlilik belgisi bo‘lib ishning boshida, o‘rtasida va yakunida xarakat amallari biomexanik ko‘rsatkichlarining o‘zgarish xususiyatlari xizmat qiladi. Turli vaqt oraliqlarida ularning ko‘rsatkichlarini taqqoslab, chidamlilik darajasi xaqida xulosa beriladi. Odatda, mashq yakunida bu ko‘rsatkichlar qanchalik kam o‘zgarsa, chidamlilik darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Chidamlilikning ichki ko‘rsatkichlari: insoniing charchagan xolatida markaziy asab tizimi, yurak-qon tomir, nafas olish, endokrin va boshqa tizimlaridagi o‘zgarishlar. Chidamlilik insonning boshqa jismoniy imkoniyatlarining rivojlanganlik darajasiga bog‘lik. Bulardan kelib chiqqan holda ikki tur ko‘rsatkichlarni qo‘llash taklif qilinadi: Mutlaq kuch- tezlik va muvofiqlash layoqatlarining rivojlanganligini xisobga olmasdan. Nisbiy kuch - tezlik va muvofiklash layoqatlarining rivojlanganligini xisobga olgan xolda. Masalan, agar barcha shug‘ullanuvchilarga bir xil masofani yugurib o‘tish taklif qilinsa, u xolda yugurish natijalari chidamlilikning mutlaq ko‘rsatkichlarini ifodalaydi. Bunda ko‘pincha xar xil odamlarning bir xil ko‘rsatkichlari ularning chidamliligi bir xil degani emas, chunki uning namoyon bo‘lishi bog‘lik bo‘lgan boshqa jismoniy sifatlar ko‘rsatkichlari e'tiborga olinmagan. Tezlik, kuch va muvofiqlash layoqatlari nisbatan bir xil bo‘lgan odamlarning chidamliligi taqqoslaganda, nisbiy chidamlilik ko‘rsatkichlari olinadi. Chidamlilikning namoyon bo‘lish imkoniyatlarini taqqoslash ma'lum insonlardagi maksimumdan ma'lum foizlarni xisoblash yuli bilan amalga oshiriladi. Masalan, maksimal yugurishning 60% va shtangani ko‘tarishda mushaklar kuchining 50%. Chidamlilikning nisbiy ko‘rsatkichlarini baxolash uchun chidamlilikning turli koeffitsientlari va indekslari ko‘llaniladi, ular ma'lum formulalar yordamida xisoblash yo‘li bilan topiladi. Bunda kuchli va zaiflar o‘z imkoniyatlariga nisbatan

bir xil ish bajaradilar. Tezlik va kuch imkoniyatlaridan yaxshi foydalana olmaydigan odamlar, odatda, chidamlilikning past mutlaq ko‘rsatkichlariga ega. Chidamlilikning tuzilishi xar bir xol uchun ma'lum faoliyat turining shartlari bilan aniklanadi. Chidamlilikning rivojlanganlik va namoyon bo‘lish darajasi bir qator omillarga bog‘liq: - inson organizmida energetik zaxaralarning mavjudligi; - organizmning turli tizimlari funksional imkoniyatlari darajasi (yurak-qon tomir, markaziy asab tizimi, asab-mushak va boshk.); - ushbu tizimlarning faollashuvi tezligi va muvofiqlashtirilganlik darajasi; - fiziologik va ruxiy funksiyalarning organizm ichki muxitining nokulay sharoitlariga turg‘unligi (kislorod yetishmasligi va boshq.); - organizmnig energetik va funksional saloxiyatini tejab ishlatish; - tayanch-xarakat apparatining tayyorlanganligi; - kontakt maxorati texnikasining takomillashganligi; - shaxsiy-ruxiy xususiyatlar (ishga qiziqish, tirishqoqlik, chidamlilik, kat'iylik va x.k.). Inson chidamligiga ta'sir ko‘rsatadigan boshqa omillar qatorida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: yosh, jins, insonning morfologik xususiyatlari va faoliyat sharoiti. Mazkur omillar xdrakat faoliyatining kup turlarida axamiyatga ega, lekin ulardan xar birining namoyon bo‘lish darajasi va ularning nisbati ma'lum faoliyat xususiyatlaridan kelib chikdan xolda turlicha buladi. Shuning uchun chidamlilikning xar xil shakllari mavjud, ular o‘zlarining belgilariga ko‘ra guruxlanadi. Masalan: - davriy, nodavriy yoki aralash xususiyatli ishga chidamlilik; - statik yoki dinamik chidamlilik; maxalliy, taktik yoki global chidamlilik; aerob yoki anaerob chidamlilik, tezlik, kuch yoki muvofikqashishga xos chidamlilik; umumiy yoki ixtisoslashgan chidamlilik; masofaviy, o‘yin yoki ko‘pkurash chidamliligi va boshqalar.

Biroq faqat bir turdagi chidamlilik shakli namoyon bo‘lishing talab qiladigan xarakat amallari mavjud emas. Ixtiyoriy xarakat amallarini bajarishda chidamlilikning turli shakllari namoyon bo‘ladi. Amaliyotda chidamlilikning alohida shakllarini bog‘liqligi bo‘yicha baxolash imkonini beradigan tasnifni qo‘llash maqsadga muvofik.. Amaliyotda juda ko‘p chidamlilik shakllarining namoyon bo‘lishi ikki turga ajkratiladi I. Umumiy. II. Maxsus. Umumiy chidamlilik - insonning odatiy bo‘lmagan faoliyatni uzoq va muvaffaqiyatli bajara olish kobiliyati. Maxsus chidamlilik — faoliyatning ma'lum turi talablari bilan belgilanadigan sharoitlarda ipni samarali bajara olish va charchokka bardosh berish kobiliyati. Ma'lumki, fioliyatning u yoki bu turi kuch, tezlik va muvofiklash layokatlarining namoyon bo‘lishiga, demak chidamlilikka xam yukori talablar kuyishi mumkin. Va, nixoyat, faoliyatning bog‘liq xolda chidamlilikning bu turlarini namoyon bo‘lishi mushak ishlarining energota'minoti bilan bogl щ . Chidamlilikning namoyon bo‘lishini faoliyatning xususiyatlari, talablari va uning shiddatliligi asosida to‘la ifodalash mumkin. Shundan kelib chikkan xolda chidamlilikning kuyidagi asosiy shakllarini ko‘rsatish mumkin. Muvofiqlash chidamliligi xali yetarlicha o‘rganilmaganligi tufayli tezlik va kuch chidamliligini rivojlantirish usuliyatini ochib berish bilan chegaralanamiz. T ez l i k ch i d am l i l i gi ni r i vo j l a nt i r i sh . T ez l i k ch i d am l i l i g i tug‘risida davriy tavsifga ega bo‘lgan mashqlarga (yugurish, yurish, suzish, eshkak eshish va x,.k.) nisbatan gapirish kabul kilingan. Ularning xar biri turli tezlikda bajarilishi mumkin. Xarakatni belgilangan tezlikda boshqalarga nisbatan uzoqroq saqlay olgan sportchi ch i d am l i xi so bl an ad i . T abi i y ki , m as hq l a r n i n g t ur i va d av om i yl i g i tezlikka bog‘liq, u kanchalik yuqori bulsa, xarakat davomiyligi shuncha qisqa bo‘ladi va, aksincha. Masalan, maksimal tezlikda yugurish davomiy bo‘lmaydi. U bir necha o‘n sekund davom etishi mumkin va bu vaqtda 100-200 metrdan uzoq bo‘lmagan masofalar

bosib o‘tiladi. Agar odam uzoq masofaga yuguradigan bo‘lsa, u tezligini pasaytiradi. Turli masofalarga yugurish bo‘yicha jaxon rekordlarini V.S.Farfel taxlil kilib, «tezlik - vakt» bog‘liqligi to‘rt to‘g‘ri chiziqli qismga ajralishini aniklagan, bu qismlar nisbiy quvvat bo‘laklari deb atalgan: maksimal, submaksimal, katta va o‘rtacha kuvvat bo‘laklari. Xar bir bo‘lak amaliyotda mavjud bo‘lgan masofalar guruxlarini o‘z ichiga olgan - kiska, o‘rta uzok; va o‘ta uzok. Rekordlar egri chizig‘ining kesmalarga bo‘linishi nafaqat yugurishdagi rekordlarga, balki boshka davriy mashqlarga - suzish, konkida yugurish, velosipedda uchishga xam tegishliligi aniqlangan. Barcha xollarda quvvat mezoni bo‘lib masofa emas, uni bosib o‘tish uchun ketgan vaqt qabul qilingan. Shuning uchun, masalan 500 metrga yugurish va 100 metrga suzish quvvati bo‘yicha nisbatan teng bo‘lishi mumkin, chunki ikkala mashq xam deyarli bir xil - bir daqiqaga yaqin vaqtni talab kiladi. Agar yuguruvchi 200 metrni 19.72 sekundda bosib o‘tsa, bu maksimal quvvat ishi bo‘ladi, agar u xuddi shu masofani 40 sekundda bosib o‘tsa, bu ish kuvvati bo‘yicha submaksimal bo‘ladi. B.C. Farfel tomonidan taklif etilgan quvvat bo‘laklari klassifikatsiyasiga jaxon rekordlarining o‘sishi munosabati bilan bir necha marta aniqliqlar kiritilgan va takomillashtirilgan. «Rekordlar egrisi», birinchidan, 4 kismga emas, undan qo‘proq bulaklarga bo‘linar ekan. Masalan, N.I. Volkov submaksimal quvvat bo‘lagini kichik bo‘lakka ajratishni taklif kilgan: davomiyligi 15 sekunddan 40 sekundgacha va 40 sekunddan 2 dakikagacha. O‘rtacha quvvat bo‘lagi xam ba'zida ikki qismga ajratiladi -uglevod nafas olish va yog‘ nafas olish bo‘laklari. Ikkinchidan, turli yoshdagi, jinsdagi va tayyorgarlikdagi odamlarda ishning vaqt chegaralari xar bir bulakda ma'lum farqqa ega. Nisbiy quvvat bo‘laklarida turli yoshlarda vao‘t oraliklarini bilish muxim amaliy axamiyatga ega. Mazkur ma'lumotlar mashg‘ulotlar vaqtida tezlik yuklamalarini me'yorlash uchun belgi bo‘lib xizmat qiladi. Turli quvvat bo‘laklariga (100 metrga va 10000 metrga yugurish) tegishli bo‘lgan davriy mashqlarda charchashning fiziologik mexanizmlari keskin

farqlanishi aniqlangan. Shu bilan birgalikda, agar mashqlar bir bo‘lakka tegishli bo‘lsa (masalan, 100 metr va 200 metrga yugurish), charchash va tabiiyki, chidamlilik mexanizmlari ko‘p jixatdan bir xil bo‘ladi. Uning rivojlanish darajasiga boshqa omillar xam ta'sir ko‘rsatadi. Inson organlari va organizmi tizimlaridagi farqlar tezlik chidamliligini rivojlantirish usuliyatini belgilaydi. Chidamlilik faqatgina charchash alomatlari borligida namoyon bo‘ladi. Tezlik chidamliligi qanchalik yaxshi rivojlangan bo‘lsa, turli masofalarga xarakatlanishlarda charchash alomatlari shunchalik kech namoyon bo‘ladi va tezlik xam shunga mos ravishda saqlanib turadi. Xar bir quvvat bo‘lagida tezlik chidamliligini takomillashtirishning asosiy yuli - mashqlarda turli yosh guruxlari uchun xos bo‘lgan ish xajmidan bir oz qo‘proq ish bajarish, ya'ni ma'lum bulaklarda bellashuvlardagidan yuqori tezlikda xarakatlanishdir. Mushaklar faoliyatining energiya ta'minoti tavsifidan kelib chiqib, xarakat tezliklari uch guruxga bo‘linadi, ular xar bo‘lakda chidamlilikni rivojlantirishni me'yorlashda muxim axamiyatga ega. - subkritik tezlik, bunda energiya sarfi kichik va kislorodga extiyoj aerob imkoniyatlardan kam (ya'ni iste'mol qilinayotgan kislorod barcha extiyojlarni qoplaydi) - aerob funksiyalarning rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatadi. - kr i t i k t ez l i k, k i s l o r o dg a ex t i yo j ae r o b i m k on i y at l a r g a t e ng v a mashqlar kislorodning maksimal ko‘rsatkichlari sharoitida bajariladi aerob-anaerob funksiyalarni rivojlantiradi. - yuqori kritik tezlik, kislorod extiyoji insonning aerob imkoniyatlaridan yuqori va mashqlarni bajarish kislorod yetishmovchiligi sharoitida bajariladi, - anaerob imkoniyatlarni takomillashtirishga ko‘maklashadi. Su bkr i t i k, k r i t i k v a yu ko r i kr i t i k t e zl i k l a r ni ng m ut l o q k o ‘ r s a t k i c h l a r i k o ‘ p j i x a t d a n d a v r i y m a s h q l a r n i n g t u r i , shug‘ullanuvchilarning yoshiga, jinsiga va tayyorgarlik darajasiga bog‘liq. M i s ol uc hu n ku ch l i e r k ak s po r t ch i l ar ni ng t ez l i gi - su zi sh da 1 .6 m / s , yugurishda 5.92 m/s, konkida yugurishda 11.2 m/s, velosipedda 13.5 m/s ni tashkil kiladi.

Maksimal va submaksimal kuvvat bo‘laklarida tezlik chidamliligini rivojlantirish uchun mashqlar yuqori kritik tezlikda bajariladi. Katta quvvat bo‘lagida yuqori kritik va kritik tezliklarda, o‘rta kuvvat bo‘lagida asosan subkritik va kritik tezliklarda bajariladi. Ma ks i m al ku vv at bi l a n i sh b aj ar i l ga nd a t ez l i k c hi da m l i l i g i chegaraviy davomiyligi 9-20 sekund bo‘lgan mashqlar uchun tavsifli. Masalan, 30-60 metrga kichik yoshdagi, 100 metrga - katta yoshdagi maktab o‘quvchilari uchun 100-200 metr masofaga yugurish - malakali sportchilar uchun. Maksimal quvvat bo‘lagida tezlik chidamliligini rivojlantirishning asosiy vositasi kesimlarni mosllashuvlardagiday maksimal yoki unga yaqin tezlikda bosib o‘tishdir. Bu yerda insonning rekord tezligi emas, balki uning shaxsiy imkoniyatlari nazarda tutilmokda. Maksimal quvvat bo‘lagida tezlik chidamliligini rivojlantirish jarayonida charchashning ortishi bilan bog‘lik bo‘lgan tezlikning o‘zgarish dinamikasini e'tiborga olish lozim. Agar inson xarakatning boshidayok charchoqni sezsa va tezlik tez pasaysa (masalan 20 metrga yugurishda natija yuqori, 50 metrda esa nisbatan past), demak, boshlang‘ich bosqichda (startda) chidamlilik yetarli emas. Agar charchoq keyinroq yuz bersa, tezlik masofaning o‘ r t a si da n yo ki ox i r i ga ke l i b pa sa ya b os hl as a, m a so f a vi y t e zl i k chidamliligini yetarli emasligi tug‘risida so‘z ketadi. Bunday xollarda chidamlilikni rivojlantirish usuliyati bir xil bo‘lmaydi. Ishning boshlanishida o‘z imkoniyatlarini to‘la namoyon qilish va tezlik sur'atini pasaytirmaslik uchun xajmi maksimaldan 95-100% bo‘lgan mashqlar 3-8 sekund davomiylikda takroriy bajariladi. Xordiq uchun tanaffus 2-3 sekunddan. Bir seriyada takrorlashlar soni 3-5 marta. Mashqlar organizmga chuqurroq ta'sir qilishi uchun 2-4 seriya bajariladi. Seriyalar oralig‘ida 4-6 dan. Tanaffus. Bunday ish tartibi qisqa masofalarga o‘quv-mashg‘ulotlari uchun tavsifli. Mashg‘ulotlarda takroriy usul bilan bir qatorda intervalli sprint qo‘llaniladi. Unda mashqlar maksimaldan 95-100% tezlik bilan, 10 sekund tezlanish va 10-15

sekundlik tanaffuslar bilan bajariladi. Tanaffuslar xajmi katta bo‘lmagan 3-5 seriyali ish bilan to‘ldiriladi, xar bir seriyada mashqlar 3-5 marta takrorlanadi. Seriyalar orasida 8-10 daqiqa tanaffus. Masofani yuqori sur'atlarda, tezlikni pasaytirmay (yoki bir oz pasaytirgan xolda) bosib o‘tish uchun uzok vakt mobaynida nisbiy yuqori tezlikni ko‘llab turish qobiliyatini takomillashtirish zarur. Tug‘ri, bellashuv masofasini ortiqcha oshirish mumkin emas, chunki bu ish xajmini asosiy masofa talablariga javob bermaydigan darajaga pasayishi bilan bog‘lik. Mashg‘ulotlarda asosan maksimaldan 90-95% xajmdagi va 10-20 sekund davomiylikdagi mashqlarni bajarish nazarda tutilgan. Xar bir seriyada takrorlashlar soni 3-4 marta. Sport ryazryadiga ega bo‘lmaganlar uchun seriyalar miqdori 2-3 ta, yaxshi tayyorlangan odamlar uchun 4-6 ta. Submaksimal quvvatda ishlaganda tezlik chidamliligi turli yoshdagi va tayyorgarlikli odamlarda maksimal davomiyligi 50 sekund va 4-5 daqiqadan ortiq bo‘lmagan mashqlarda namoyon bo‘ladi. Masalan, 10 yoshli bolalar uchun 9 dan 90 sekundgacha davomiylikda yugurishda, 50-400 metrga mos keladi, 13 yoshli bolalar 15 sekunddan 4 daqiqa 30 sekundgacha, 90-1600 metr. Masofaga kattalarda yuqori malakali sportchilar uchun yugurish davomiyligi 20 sekunddan 2 dakika 16 sekund oralig‘ida bo‘ladi. Ular bu vaqtda 200 dan 100 metrgacha masofani bosib o‘tadilar. Submaksimal quvvatda ishlaganda, tezlik chidamliligini r i v oj l a nt i r i sh ni ng as os i y v os i t as i t ur l i m as of ad ag i m as hg ‘ u l o t ke sm al ar i n i be l l as hu vd ag i t e zl i k da n y uq or i s ur 'a t d a b os i b o‘ t i sh xisoblanadi. Submaksimal quvvat bo‘lagiga tegishli ko‘p masofalar uchun chidamlilikning o‘sish kattaligi qo‘llanilayotgan xarakat tezligi oralig‘iga bo g‘ l i k b o‘ l i b , be l l as hu v t ez l i gi da n t a xm i n an ± 10- 15% or al i g ‘ i d ag i chegaraviy o‘zgarishlarga ega. Barcha xollarda yaqqol charchash alomatlari paydo bo‘lgungacha ishlash chidamlilikni oshirishning asosiy shakli xisoblanadi. Submaksimal quvvatning turli bo‘laklaridagi davriy mashqlarni bajarishda tezlik chidamliligini rivojlantirish ma'lum farqlarga ega. Submaksimal quvvatda

40-45 sekund chegaraviy davomiylikda ishlaganda, mashqlar kislorod yetishmovchiligiga qaramasdan juda katta xajmda bajariladi. Mushak faoliyatining energiya ta'minoti bu xolda anaerob glikolit kuvvat xisobiga amalga oshiriladi. Tezlik chidamliligi bunday ishlaganda masofaning qiskartirilgan kesmalarini yuqori tezlikda bosib o‘tish yuli bilan rivojlantiriladi. Masalan, 400 metrga yuguruvchi uchun 200 metrdan 3-5 marta. So‘ng kesmalar uzunligi ortib boradi. Ular bellashuv masofasiga yaqin, teng va xatto bir oz ko‘p bo‘lishi mumkin. Masalan, 400 metrga yuguruvchi uchun 350-400 metr masofani takror (2-4 marta) katta tezlikda bosib o‘tish. 45 sekund - 4,5 daqiqa oralig‘ida bosib o‘tiladigan masofalarda t e zl i k ch i d am l i l i gi ni r i v oj l a nt i r i sh da en er go t a 'm i n ot a na er sb glikolitik xajmga (anaerob yemiriladigan glikogenlarning ummumiy miqdori) bog‘lik bo‘ladi. Mashqlarni bajarishning asosiy usuli - takroriy, bir takrorlash davomiyligi 1 dan 5 dak gacha xarakat tezligi 80-85% bir seriyada takrorlashlar soni 4-6 marta. Takrorlashlar orasida tanaffus 4-8 daqiqa, seriyalar orasida 10-15 daqiqa. Mashqlar chuqurroq ta'sir qilishi uchun 2-4 seriya bajariladi. Maksimal quvvatda ishlaganda tezlik chidamliligi davomiyligi 2-10 daqiqa. Va undan ko‘p davomiylikdagi mashklarni bajarishda nomayon bo‘ladi. Mazkur bo‘lak ichida vaqt chegarasi oraliqlari turli yoshdagi shaxslar uchun bir xil emas. Ayniqsa, bu farq kichik va o‘rta maktab yoshidagi bolalarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu xol bolaning o‘sishi va rivojlanishi natijasida organizmda yuz beradigan morfologik, funksional, yurak-kon tomir, asab-mushak va boshqa tizimlaridagi o‘zgarishlar bilan bog‘lik. Yuqori malakali sportchilardan ushbu bulakka 1500-5000 metrga yuguruvchilar, 400 - 500 metrga suzuvchilar, 3000, 5000 va 10000 metrga konkida yuguruvchilar kiradi. Chidamlilikni rivojlantirishning asosiy vositasi mashg‘ulot masofalarida kritik tezlikka yaqin, teng va bir oz qo‘prok sur'atda xarakatlanishdir. Ta'siri buyicha bunaqa ish organizida kislorodning maksimal iste'mol kilinishiga sabab bo‘ladi va uzoq vakt davomida uni yuqori darajada saqlab turish imkonini beradi.

Ishlayotgan mushaklarni energiya bilan ta'minlash jarayoni — aralash, aerob- anaerob. Mazkur bo‘lakda chidamlilikii rivojlantirish uchun o‘zgaruvchan, takroriy va oralik, usullar qo‘llaniladi. O‘zgaruvchan usulda xarakat tezligi o‘rtachadan bellashuv tezligigacha bo‘lishi mumkin. O‘zgaruvchan mashg‘ulot turi bo‘yicha o‘tkaziladi - uzunligi buyicha turli masofalar turli tezliklarda bosib o‘tiladi, yoki bir xil kesmalarni navbat bilan yuqori va past tezlikda bosib o‘tiladi. Masalan, konkida 10 davra yugurishda. 1 davra tez + 1 davra past uzgaruvchan tezlikda o‘tiladi. Takroriy usul qo‘llanilganda bir takrorlashning davomiyligi 5-10 dakika oralig‘ida bo‘ladi. Bosib o‘tiladigan kesmalar uzunligi bellashuv masofasiga teng, biroz kup yoki kam bo‘lishi mumkin. Masofaga teng yoki bir oz qo‘proq kesmalar bellashuv tezligidan 10% kam, kichik kesmalar (masofaning 1/3-% qismi) 8-12% ko‘p tezlikda o‘tiladi. So‘nggi yillarda chidamlilik uning turlarining yigindisidan iborat bo‘lgan yaxlit tushuncha sifatida ifodalanmokda; masalan, kuch chidamliligi, umumiy va maxsus chidamlilik, tezlik chidamliligi va x,.k. Yuguruvchining jismoniy ishchanlik qobiliyatiga ta'rif berganda, tezlik, sprinterlik chidamliligi 150-300 metrli bo‘lak, tezlik chidamliligi 400-600 metrli bo‘lak, maxsus chidamlilik 800-2000 metrli kesma, stayerlik ch i d am l i l i gi 3- 1 0 km , um um i y ch i d am l i l i k 20- 42 k m ga ch a s i n ga r i atamalardan foydalaniladi. Chidamlilikni xar xil turlarga ajratish tug‘ridir, chunki bitta chidamlilik tushunchasidan foydalanganda noaniqliklar yuzaga keladi. Masalan, yuguruvchi chidamli deyishadiyu, lekin kanday masofalar nazarda tutilayotganligi nomalum. 10 km masofada chidamlilik darajasining yuqoriligi xali yuguruvchi 800 metr masofada xam xuddi shunday chidamli degani emas. Adabiyotlarda shunday fiklarni xam uchratish mumkin: xatto maxsus ch i d am l i l i k xa m po l i m or f k o‘ p s ha kl l i si f a t xi so bl an ad i . Un i n g rivojlanishi o‘zaro xar xil aloqada xamda asosiy sifatga qandaydir munosabatda bo‘lgan qator tarkibiy qismlari: umumiy chidamlilik, tezlik maxsus kuch kabilarning yig‘indisiga bog‘liqdir.

Maxsus chidamlilik ikki asosiy jismoniy sifat-tezlik va chidamlilikning sintezi xisoblanadi. Bu ikki sifat sport maxorati o‘sgan sayin olib boriladigan maxsus kuch bilan mustaxkam aloqadadir. 800, 1000 va 1500 metr masofaga yugurishga ixtisoslashgan sportchilar uncha tezkor bo‘lmasliklari xamda zarur musobaqa tezligini uzoq muddat davomida saqlashni bilishlari va ayni vaqtda juda chidamli bo‘lishlari lozim. Maxsus chidamlilikka xam mualliflar taxminan shunday nuktai nazardan yondashadilar, tezlikni musabaqaning eng mas'ulyatli davrida, sportchi eng charchagan paytda, chidamlilikni esa butun masofa davomida nomoyish qilish kerak. Yugurish mushak faoliyatining xar qanday shakli kabi muayyan energiya sarflashnishini talab kiladi. Organizm mushaklar ishi uchun energiyani kimyoviy o‘zgarishlardan olar ekan. Nafas olish bilan bog‘liq yoki aerob j ar a yo nl ar xa vo da gi ki s l o r o d i s ht i r ok i d a ul ar da o zi k- o vk at moddalari, asosan uglevod va yog‘lar korbanat angidrid va suvga aylanguncha ok si dl an ad i . M az ku r j ar ay on l a r n i n g ak si si f a t i da i sh va qt i d a k o‘ p kislorod talab qilinishini ko‘rsatish mumkin. Anaerob jarayonlar energiyaning ikkinchi manbai bo‘lib, ular a t m os f e r a da gi ki sl or od ni ng i s ht i r o ki si z so di r b o‘ l ad i . A na er ob jarayonlarga quyidagilar kiradi: mushaklardagi fosforganik birikma bo‘lishi kreatenfosfatning parchalanishi: glyukoliz, ya'ni uglevodlarning fermintativ bo‘linishi u sut kislotasi xosil bo‘lishi bilan tugaydi. Xozirgi zamonda chidamlilikning sifat jixatidan xar xil turlari va darajalarini aks ettiruvchi yetakchi funksiyalar organizmning energetik imkoniyatlari demakdir, degan fikr ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan. Chidamlilik sifati, shu bilan birga, mashg‘ulot yuklamalari sifatining fiziologik belgilariga qarab baxolash, o‘rta masofalarga yuguruvchilarni tayyorlash uslubiyatini aniqlash va detallashtirish, batafsil o‘rganish imkonini berdi. Fiziologik tamoyillar asosida jismoniy mashqlarni xisobga olish, qo‘llanadigan mashg‘ulot vositalarini ularning

organizmga ta'sir qilish xususiyati va darajasiga ko‘ra aniq xamda tabaqalab ruyxatga olish uchun yo‘l ochadi. So‘nggi yillarda chidamlilik xaqida gap ketganda, pedogogik va fiziologik tushunchalarning birikib ketganligini kuzatish mumkin. Kundalik nutkimizga aerob va anaerob chidamlilik degan tushunchalar kirib keldi. Chidamlilik turlariga talab qiladigan sport mashg‘ulotlar ta'siroti yunalishini aniq ochib bera olmayapti, shuning uchun endi chidamlilik kichik turlarga xam tasniflanadigan bo‘ldi. Shu tarika aerob chidamlilik qisqa muddatli aerob, o‘rta va uzok, aerob chidamlilikka bo‘linadi. Bularning: birinchisi 3-10 daqiqali jismoniy zurikishni; ikkinchisi 10 daqiqadan 30 daqiqagacha; uchinchisi 30 daqiqidan ortik, davom etuvchi jismoniy zurikishni o‘z ichiga oladi. Bunday tasniflashga ko‘ra, 1500 metrga yugurish qisqa muddatli aerob chidamlilik turiga kiradi. Anaerob chidamlilik xam xuddi shunday: - kiska muddatli. - o‘rta va uzok. - davom etuvchi turlarga bo‘linadi. Bulardan birinchisiga eng yuqori tezlik bilan 25 soniyagacha vaqt orasida yugurish 200 metrgacha bo‘lgan masofalar, ikkinchisiga-60 soniyagacha, uchinchisiga - 3-5 daqiqagacha vaqt sarflanadigan yugurish kiradi. Yuklamalar yunalishi va shiddatini yurak-qon tomir urish tezligi nuktai nazaridan asoslash to‘g‘risidagi taklif xam mavjud. Bunda yurak faoliyatining asosiy mezoni sifatida yurak kiskarishi tezligi (YuQT) qabul kilingan. Yugurishda shiddatning: - darajada shug‘ullanish umumiy yugurish chidamliligini oshirmaydi, faqatgina "sarflangan" kuchlarni tiklaydi (YuQT 114-140 ur/min). - II darajada shug‘ullanish umumiy chidamlilikni oshiradi (YuQT 160 ur/min).

- III darajada umumiy yugurish chidamliligini shiddatli mashg‘ulotga moslashtiradi (YuQT 160-180 ur/min). Yuqorida ko‘rsatilgan shiddat darajalari asosida chidamlilik sifati ki ch i k si nf l ar ga bo‘ l i na di . Um um i y, s ur 'a t v a k uc h ch i d am l i l i gi n i ko‘rsatadi. Buning ustiga, sur'at chidamliligi, masofa uzunligiga qarab yana 3 turga bulinadi: a) q isqa muddatli chidamlilik, b) o‘rtacha, v) uzoq muddatli chidamlilik. Aniq mashg‘ulotda chidamlilikning barcha turlari orasida uzaro aloqa bo‘ladi. Sp or t ni ng xo zi r gi za m o n n az ar i y as i va u sl ub i y at i d a rivojlantirilayotgan jismoniy sifatlar darajasini baxolash xaqidagi masala katta axamiyat kasb eta boshladi. Ayniksa, chidamlilikka ko‘proq tayanadigan sport turlarida bu yaqqolroq ko‘zga tashlanmoqda. Aerob va a na er ob q ob i l ya t l ar n i r i v oj l a nt i r i sh dar aj as i n i b ax ol as h od di y fiziologik o‘lchashlar yo‘li bilan ham, ergometrik usullar, yani maxsus sharoitda bajarilayotgan ishni tashqi jixatdan o‘zgartirish yuli bilan xam amalga oshirilishi mumkin. Tashqi ko‘rsatkichlar murabbiy va sportchi birgalikda ish ko‘rayotgani uchun ham muxim sanaladi. 800, 1500 metrga ixtisoslashgan yuguruvchilarning masofaga tayyorgarligini aniqlab beradigan testlarga quyidagilar kiradi: 3 km ga yugurish, 800 metrga yugurishda, (yoki 1500 metrga) 400 metrga yugurish etalon masofa bo‘lgandagi tezlik zaxirasidan foydalanish. Bir-biriga yaqin masofalarda natijaga qo‘yiladigan me'yoriy talablar ishlab chiqilgan bo‘lib, ular asosida 800 metr va 1500 metrga yugurish natijalarini bashorat qilish mumkin. 800 metrga ayollar yugurishida aerob chidamlilik 5 km ga eng yaxshi natija bilan, erkaklarga 10 km ga eng yaxshi natija bilan o‘lchanadi. Maxsus chidamlilik 800 metrga yugurishda 2 x 400 metr testi bilan, dam olish vaqti 8 daqiqa 1500 metrga yugurishda 3 x 400 metr test bilan dam olish vaqtida 200 metr-300 metr yuriladi, 3000 metrga to‘siqlar osha yugurishda 2000 metrga qayta yugurish bilan, 5 va 10 km ga yugurishda 3000 metrga testi bilan, dam olish 1000 m yuriladi so‘ng, 2 x 400 metrga dam olish 100 metr yuriladi.

Ma xs us ku ch t a yy or g ar l i g i n i qo‘ yi da gi n az or at m as hq l a r i da gi ko‘rsatkichlar asosida baxolash tavsiya qilingan: 1- 10 marta sakrash, 2- Abalakov usuli bilan yukoriga sakrash, 3 - yakkachupda osilib turgan xolda oyoqlarini yuqoriga ko‘tarish. Umumiy chidamlilikni yana o‘tilgan masofani xisobga olgan xolda 20 daqiqali yugurish yoki maksimal tezlikning 60% darajasidagi yugurish bilan xam aniqlash mumkin. So‘nggi ikkita testni sport natijasi bilan yetarlicha muvaffakiyatga erishilgan. Fiziologik nuqtai nazardan, aerob imkoniyatlar rivojlanishining eng ko‘p ma'lumot beruvchi miqdoriy ko‘rsatkichi maksimal kislorod istemoli (MKI), u inson mushaklari zo‘rikib ishlaganida istemol qila oladigan eng ko‘p kislorod miqdori xisoblanadi. MKI tug‘ridan-tug‘ri aniqlash xamda "masofa-vakt" aloqadorligining tahliliga asoslanib kritik tezlik tug‘risidagi tushincha kiritilgan. 4.Sog‘lomlashtiruvchi yugurish turi bilan shug‘ullantirish mashg‘ulotlarini bosqichlari Sog‘lomlashtiruvchi yugurish mashg‘ulotlarida sezilarli muvaffaqiyatlarga erishish uchun yetarlicha uzoq muddat kerak bo‘ladi. Negaki, organizmda morfologik tuzilishga oid o‘zgarishlar yuz bergunicha oylar emas, yillar o‘tadi. Bundan tashqari, shuni ham e'tiborga olish joizki, mashg‘ulotlarda deyarli hyech qachon mashq qilmagan, salomatligi izdan chiqqan kishilar kelishadilar. Harakat imkoniyatlari yurak-qon tomir tizimida sodir bo‘ladigan o‘zgarish-larga qaraganda ancha tez ortgani uchun mashg‘ulot o‘tkazilayotgan dastlabki oylarda ko‘proq va tezroq yugurish istagi paydo bo‘ladi. Lekin bunday kayfiyatga berilish aslo mumkin emas. Salomatlikni mustahkamlash va jismoniy tayyorgarlikni oshirishning faqat bitta yo‘li bor – bu uzoq muddatli, rejali, ko‘p yillik yugurish mashg‘ulotlari yo‘lidir. Sog‘lomlashtiruvchi yugurish bilan shug‘ullanayotganlarning salomatligi holati, tayyorgarlik darajasi va yoshiga qarab mashg‘ulot bosqichlari ham turlicha bo‘ladi. Quyida sog‘lomlashtiruvchi yugurish mashg‘ulotlari bilan mustaqil

shug‘ullanish uchun mashg‘ulotning turli bosqichlarid uni tashkil etish va mazmunini belgilash sxemalari keltirilgan. A guruhi . Unga yoshidan qat'i nazar, salomatligi jiddiy izdan chiqqan va yugurish mumkin bo‘lmagan shaxslar kiradi. I bosqich – sayr qilib yurish. Mashg‘ulot odatdagi sur'atda sayr qilib yurishdan boshlanadi. Yuklama yurish davomiyligiga qarab o‘lchanadi. Dastlabki yurish vaqti – kuniga 2 marta 15- 20 daqiqadan. Bir necha hafta mobaynida asta-sekin yurish vaqti 30 daqgacha uzaytiriladi. Bir-ikki hafta davomida yuklama shu darajada ushlab turiladi. Agar ahvol qoniqarli bo‘lsa, yurish davomiyligini oshirib, uni kuniga 1 soatgacha uzaytirish mumkin. Salomatlikning holatidan kelib chiqib, buning uchun 1 oydan 6 oygacha muddat kerak bo‘ladi. Bu oraliqda yurish tezligi o‘zgartirilmasligi shart. Mazkur bosqichda YuQS 84-96 zarb/daq atrofida bo‘lishi mumkin. II bosqich – sog‘lomlashtiruvchi yurish. Shug‘ullanuvchi bir soat mobaynida o‘zini zo‘riqtirmay yura oladigan bo‘lgach, mashg‘ulotning ikkinchi bosqichi – sog‘lomlash-tiruvchi yurishga o‘tish mumkin. Yurish sur'ati sayr qilib yurishdagiga nisbatan bir oz tezroq, lekin u shug‘ullanuvchini aslo zo‘riqtirmasligi kerak. Mashg‘ulot odatdagidek sayr qilib yurishdan boshlanib, bu 10-15 daq davom etadi, keyin esa tez yurish kesmasi boshlanadi, shundan so‘ng yurish 10 daq davom etadigan sust sur'at bilan yakunlanadi. Tez yurish kesmasining dastlabki uzunligi 0,5-1,5 km oralig‘ida. Yurish tezligi asta-sekin oshirib boriladi, bu mashqlanganlik darajasining ortishiga bog‘liq. Bu vaqtda burun orqali erkin nafas olish kerak. Yurish tezligini tomir urishi asosida nazorat qilish mumkin, u mazkur bosqichda 108-120 zarb/daq atrofida bo‘lishi lozim. Agar ahvol yaxshi bo‘lsa, sog‘lomlashtiruvchi yurish masofasi uzunligi bir necha hafta ichida asta-sekin 2-3 km gacha, 4-6 oy mobaynida 5-6 km gacha, yil davomida 10 km gacha oshirilishi mumkin. Sog‘lomlashtiruvchi yurish texnikasi sayr qilib yurishdan farq qilib, bir oz sport yurishi texnikasini eslatadi. Unga xos xususiyatlar – oyoq kaftini tovondan uchiga qaratib yumshoq harakatlantirib, u bilan faol itarilishi, tosni burib, gavdani

tayanch oyoq tomon tortish yo‘li bilan tos-son bo‘g‘imini tez-tez ishlatish, oyoq kaftlarini bir-biriga nisbatan deyarli parallel qo‘yish (bir oz ikki tomonga burgan holda) lozim. Bunda oyoq ostiga g‘ov qo‘ygandek yugurishdan qochish – tovonning chetiga urilmaslik, buning uchun boldirni oldinga haddan ortiq ko‘tarmaslik kerak. Odatdagi sayr qilib yurish usulidan sog‘lomlashtiruvchi yurish usulga o‘tish bosqichma-bosqich, uning ayrim elementlarini birma-bir kiritib borish yo‘li bilan amalga oshirilishi lozim, yangi texnikaga odatlanish uzoq muddatni talab qiladi. Sog‘lomlashti-ruvchi yurish mashg‘ulotlari kuniga 1 marta, haftada 4-5 marta o‘tkaziladi, bunda umumiy ahvol kuzatib turiladi. Mashqlanganlik darajasi ortgani sayin yurish tezligi, sezilarsiz oshirib boriladi va asta-sekin 5-7 km/soat gacha yetkaziladi. Bo‘sh vaqt kam bo‘lsa, ishga borish va qaytish davomidagi umumiy uzunligi 10 km li masofada yurishdan foydalanish mumkin. Ayrim hollarda sog‘lomlashtiruvchi yurish bilan muntazam shug‘ul-lanish tufayli salomatlik holati shunchalik yaxshilanadiki, keyinchalik yugurish mashg‘ulotlariga o‘tsa bo‘ladi. B guruhi . Bu guruhga yurak-qon tomir tizimida bir ozgina izdan chiqishlari bo‘lgan va aslida sog‘lom, lekin shug‘ullanmagan barcha yangi boshlovchilar kiradi. I bosqich – sog‘lomlashtiruvchi yurish. Bu holatda ham mashg‘ulotlar yurishdan boshlanadi. Lekin bunday sayr qilib yurishdan, bir yo‘la sog‘lomlashtiruvchi yurishni qo‘llash kerak. Boshlovchilarning mazkur toifasi uchun yurish keskin yuklama bo‘lishi mumkin, shu sababli ehtiyot bo‘lgan ma'qul. Mashg‘ulotlarni oqilona tashkil etish uchun 3 xil ko‘rsatkichga e'tibor qaratish lozim bo‘ladi: masofaning metrlarda o‘lchanadigan uzunligi, uni bosib o‘tish vaqti (daqiqalarda o‘lchanadi) hamda yurishdan to‘xtagach, dastlabki 10 daq orasidagi YuQS. Yurish tezligi oldindan tuzilgan jadval asosida emas, balki mashqlanganlik darajasining ortishiga qarab ko‘tarilib boradi. Mashg‘ulotlar miqdori – haftasiga 1-3 marta qo‘llaniladi. Dastlabki mashg‘ulotlarda tetik qadamlar bilan 1600-2000 m bosib o‘tiladi, lekin

zo‘riqishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Taxminan 2-3 haftadan keyin yurish masofasini 2400 m gacha, yana 2 haftadan keyin 3200 m gacha oshirish mumkin. Bunday uzunlik stadionning 400 m li aylanasi bo‘ylab yurish sharoitiga qarab belgilangan. Dastlab har bir 800 m ning 8-9 daq da bosib o‘tib, butun masofaga 32-36 daq sarflanadi. Muntazam mashg‘ulotlar jarayonida yurish tezligi bir maromda oshirib boriladi. Shug‘ullanuvchi har bir 800 m ga 7 daq atrofida sarflab, jami 3200 m masofani 30 daq mobaynida osongina bosib o‘tadigan bo‘lguniga qadar (bunda tomir urish 10 sek da 20 zarbgacha, ya'ni 120 zarb/daq ) shunday mashg‘ulot rejimiga rioya qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Agar rejalashtirilgan natijalarga erishmasa-yu, lekin YuQS belgilangan kattalikdan yuqoriroq bo‘lsa, tomir urishi zarur darajaga tushmaguncha ilgarigi mashg‘ulot rejimi saqlab turiladi. Bunday yurish tezligi 6,5 km/soat yoki 1 km ga 9 daq ga to‘g‘ri keladi. Nisbatan yosh va sog‘lom kishi bunday vazifani bajarishi uchun bor-yo‘g‘i bir necha hafta shug‘ullansa, lekin zaif va kasal odamlar yoki bolalar bir necha oy davomida muntazam shug‘ullanishlari zarur. Shu paytdan boshlab mashg‘ulotning ikkinchi bosqichi – yurish va yugurishni almashlab qo‘llash boshlanadi. II bosqich – yugurish va yurish. Masofaning ilgarigi uzunligi – 3.200 m saqlanadi, lekin yurish qisqa kesmalarda sust sur'atda yugurish bilan galma-gal beriladi – har 150-200 m yurishdan so‘ng 20-30 m dan yugurish amalga oshiriladi. Dastlabki 400 m lik aylanada bir-ikki bor shunday yugurish bajariladi, aylananing ko‘proq qismi esa yurib o‘tiladi. Shuni unutmaslik kerakki, sog‘lomlashtiruvchi yugurish bilan shug‘ullanuvchilar uchun bu haqiqatan lo‘killab, ya'ni yengillashti-rilgan sharoitlarda yugurib o‘tishi zarur, chunki sportda yugurish texnikasiga rioya qilish har qanday urinish tezgina charchashga olib keladi, tomir urishi keskin ortib ketadi, aslida u mazkur bosqichda 10 sek da 22-24 zarbdan oshmasligi kerak. Agar YuQS ko‘rsatilgan kattalikdan yuqori bo‘lsa, yugurish kesmalarini kamaytirib, yurish vaqtini ko‘paytirish yoki yugurish tezligini pasaytirish, yoxud har ikkala chorani ko‘rish lozim. Asta-sekin, shug‘ullanganlik darajasi ortgani

sayin, oldinga alohida maqsadlar qo‘yib, maxsus jadvallardan foydalanib o‘tirmay, yugu-rish kesmalarini uzaytirish yoki yurish kesmalarini esa qisqartirish va oxir- oqibat uzluksiz yugurishga o‘tish kerak bo‘ladi. Salomatlik holatiga qarab, bunga bir necha hafta yoki oydan keyin, ba'zan esa hatto bir necha yildan keyin kirishish mumkin. III bosqich – sust sur'atda uzluksiz yugurish, “o‘ynab” (mayda qadamlab) yugurish. Bu bosqichning maqsadi bir soat mobaynida bemalol yugurishni o‘rgatishdan iborat. 1-daraja. Shug‘ullanuvchi 3200 m ni to‘xtamasdan bemalol yugurib o‘tishga o‘rganganda, yugurish davomiyligini 30 daq ga yetkazish mumkin. Bu muddatda 4-5 km ni yugurib o‘tsa ham bo‘ladi. Dastlabki 3-4 oy mashg‘ulotlar dasturi shu bilan chegaralangani ma'qul, chunki hatto yosh va sog‘lom, mashqlangan kishilarda ham tez yugurish bog‘lomlar va paylarning zo‘riqishiga, og‘riqning paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Shug‘ullanuvchilarni yugurishga ko‘niktirishning dastlabki davri qancha davomiy bo‘lsa, keyingi mashg‘ulot bosqichlarida hyech qanday asorat qolmasligi ehtimoli shuncha ko‘p bo‘ladi. 2-daraja. Bunda yugurish davomiyligini oshirib, asta-sekin uni 1 soatga yetkazish mumkin. Yugurish tezligi bu vaqt davomida o‘zgarmasligi lozim. Shug‘ullanuvchilar o‘zlari uchun optimal tezlik, sur'atni belgilab olganlaridan so‘ng, ularni jiddiy o‘zgartir-maslik kerak. Shug‘ullanuvchilar 30-60 daq bemalol yugurishni o‘rganib, sevimli yo‘lkalarini o‘zlashtirib olganlaridan so‘ng, ularga soatlarini uyda qoldirib kelish hamda masofada vaqtni o‘lchamaslik tavsiya etiladi, chunki bu tezlikni oshirish xohishini yuzaga keltirishi, keraksiz zo‘riqish paydo qilib, yugurishdan lazzatlanish hissini yo‘qqa chiqarishi mumkin. Buning ustiga, natijalar oydan-oyga emas, balki juda sekin o‘sadi. Biz ko‘rib chiqqan bosqich mashg‘ulotning yakuniy bosqichi bo‘la oladi, chunki haftasiga uch-to‘rt marta 30-60 daq dan yugurganda, salomatlikni

mustahkamlash uchun yetarli bo‘lgan yuklamani olish mumkin. Bu sog‘lom bo‘lishdek yagona maqsadni ko‘zlagan ko‘pgina yuguruvchi insonlar uchun dasturning pirovard maqsadidir. V guruh . Unga yosh, sog‘lom, jismoniy jihatdan yaxshi tayyorlangan kishilar va nisbatan yaqinda sport bilan shug‘ulla-nishni to‘xtatgan sobiq sportchilar – 15- 20 daq davomida o‘zini ortiqcha zo‘riqtirmay yugura oladiganlar kiradi. Bir necha oy mobaynida bir mashg‘ulotdagi yengil yugurish davomiyligi avval 30 daq , keyin esa 1 soatgacha uzaytiriladi. Mashg‘ulotlarning dastlabki yili oxirigacha mazkur guruh vakillarining ko‘pchiligida yugurish davomiyligi, odatda, 1,5 soatga yetadi. Yuqorida ko‘rsatilgan guruhlardan yana o‘z qobiliyatlarini musobaqalarda namoyish etishni xohlaydigan havaskor yuguruvchilar ham bor. Ular uchun mashg‘ulotning so‘nggi – sport bosqichi ham mavjud bo‘lib, bunda yugurish tezligini oshirish ko‘zda tutiladi. Buning uchun yuguruvchilar tomonidan hozirgacha qo‘llangan bir me'yordagi usuldan tashqari, mashg‘ulotlarga o‘zgaruvchan usulda bajariladigan yuklamalar ham kiritiladi. Mashg‘ulotning bunday usulini yugurishga juda yaxshi tayyorlanganlar va 50 yoshgacha bo‘lgan kishilar qo‘llaydilar. YuQS esa quvvat ta'minotining aralash zonasida – 156 dan 168 zarb/daq gacha yetishi oralig‘ida qo‘llash mumkin (10 sek da 26-28 zarb). 5. Mashqlar me'yorining inson organizmiga ta'siri Xa r k an da y j i s m o ni y m a sh qn i ba j ar i s h t a na ni a nc ha y uq or i darajadagi funksional faollikka o‘tkazish bilan bogliq. Shunday qilib, «mashg‘ulot yuklamasi» tananing ko‘shimcha faolligini anglatadi. Tananing ortiqcha faolligi ma'lum miqdorda kuch sarfini talab etadi (bu kuchning kattaligi yuk kattaligiga bog‘lik), bu ma'lum bir vaqtdan keyin charchashga olib keladi va tiklanishga zarurat seziladi. Mashg‘ulot yuklamasi kuch sarfi va charchashga olib kelish bilan birga tiklanish jarayonlarini qo‘llaydi, ular faqat to‘la tiklanish bilangina emas, balki ish qobiliyatini submaksimal va maksimal yuklamalarda to‘la tiklanishini (superkompensatsiya) ta'minlaydi.

Qo‘yidagi yuklamalar farqlanadi: - mashq (o‘stiruvchi) - bu sportchi tanasida tarkibiy xususiyatga ega anchagina ijobiy o‘zgarishlarni ta'minlaydi. - barkarorlashtiruvchi - bu erishilgan moslashish xolatini mustaxkamlaydi. Shu bilan birga, «mashg‘ulot yuklamasi» tushunchasi mashqning sportchi tanasiga ta'siri darajasi sifatida, birinchi navbatda, bu ta'sirning miqdoriy darajasini belgilaydi. Kam, o‘rtacha, ma'lum darajadagi va yuqori yuklamalarni farqlash zarur. Yu kl am an i n g t ur l a r i v a xu su si ya t l ar i . Sp or t a m a l i yo t i da qo‘ llanilayotgan yuklamalar o‘z xususiyatiga ko‘ra mashq va musobaqa, odatdagi (ma'lum sport ixtisosligi uchun) va noodatiy turlarga bo‘linadi, o‘stiruvchi ta'sir yunalishi bo‘yicha kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik, egiluvchanlik va ularning aralashmasini rivojlantirishga xizmat qiladi, ruxiy tanglik bo‘yicha ko‘p yoki kam ruxiy taranglikni talab qiluvchi, sportchi tanasiga ta'sir darajasi buyicha kichik, o‘rta, sezilarli, katta yuklamarga taqsimlanadi. Yuklamaning tashqi tomoni - bu mashqlar bajarish davomiyligi, mashg‘ulot mashqlarini takrorlash miqdori, xarakat tezligi, sur'ati, tashilayotgan og‘irlik kattaligi va x.k. Yuklamaning tashqi ko‘rsatkichlari - murabbiy va sportchini yunaltiradi, mashq jarayoni ayrim mashg‘ulotlar va mashq vazifalarini miqdoriy o‘lchamlarini belgilaydi. Mashq ishlarini rejalashtirish va xisobga olishda ulardan foydalaniladi. Yuklamaning tashqi va ichki tomonlariga tegishli ko‘rsatkichlarni shartli ravishda farqlash qabul qilingan. Yuklamaning ichki tomoni - bu tana funksiyasi imkoniyatlarini jalb etish darajasi ( nafas olish xajmi, qon bosimi va boshqa qo‘rsatkichlar). Yuklamaning ichki ko‘rsatkichlari - (tana funksiyasi siljishlari ko‘rsatkichlari) mashq yuklamalarining maqsadga muvofik xajmini, mashq yuki ta'siri ostida sportchi tanasidagi siljishlar dinamikasini xaqqoniy baxolashga imkon beradi.

Turli jins va yoshdagi kishilar uchun 4 oy mobaynida sog‘lomlashtiruvchi yugurishning taxminiy davomiyligi, daq. (A.Vollenberg – yurak-qon tomir kasalliklari mutaxassisi) Yosh, yillarda Oylar 1 2 3 4 Erkaklar 7-9 7 10 13 16 10-13 8 11 14 17 14-18 9 12 15 18 19-24 10 13 16 20 25-33 10 12 15 18 34-44 8 10 13 16 45-59 6 8 11 14 60 va kattalar 4 6 9 12 Ayollar 7-9 5 8 11 15 10-12 6 9 12 16 13-15 7 10 13 16 16-21 8 11 14 17 22-29 6 9 12 15 30-47 4 7 10 13 48-57 3 5 8 11 58 va kattalar 2 4 6 9

Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr 1. Аndris E.R., Qudrаtоv R.K. Yengil аtletikа o’quv qo’llаnmа. Tоshkent 1998 y 2. Аndris E.R., Qudrаtоv R.Q. Yengil аtletikа (o’quv qo’llаnmа). T. 1998 y. 3. Аndris E.R., Sаvelev YU.M. Оbuchenie begu, priyjkаm i metаniyam. T. Ibn Sinо 1991 g. 4. Kudrаtоv R.K. Yengil аtletikа. O’quv qo’llаnmа. 2012y 5. Legkаya аtletikа. Uchebnik dlya institutоv fizicheskоy kulturq. Pоd. оbsh. red. N.G.Оzоlinа i V.I.Vоrоnkinа., Primаkоvа M, FiS. 1989 g. 6. Nоrmurоdоv А.N. Yengil аtletikа vа uni o’qitish metоdikаsi. T.,2011 y. 7. Оzоlin N.G tаhriri оstidа Yengil аtletikа. T., 1971y 8. О z о lin N. . N а st о ln а ya knig а trener а . M. 2004 g

O'xshashlar

Yengil atletika

Yengil atletika turlari texnikasining asoslari

Yengil atletika mashqlari texnikasi

Yengil atletika bo`yicha musobaqalarni

Yengil atletika faniga kirish va yengil atletikaning rivojlanish tarixi