Yengil atletika - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Yengil atletika

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6249.4638671875 KB

Ko'chirib olish

Yengil atletika Reja: Tekis yugurish  Qisqa masofalarga (sprinterlik) yugurish  O‘rta va uzoq masofaga yugurish  Estafetali yugurish  Sakrashlar  Yugurib kelib balandlikka sakrash  Yugurib kelib uzunlikka sakrash  Granata uloqtirish va yadro itqitish

Atletika“ —yunoncha so‘z bo‘lib, bellashuv , kurash , mashq ma’nolarini anglatadi. Qadim Yunonistonda kuch va chaqqonlik bo‘yicha bellashganlarni atletlar deb nomlaganlar. Sportchilar mashqlarni yengil va o‘z xohishiga ko‘ra bajarganlar. „Yengil atletika“ atamasi ham shu bilan bog‘liq ravishda vujudga kelgan bo‘lishi mumkin. Qadim davrlarda katta-katta tadbir va tantanalarda yugurish, sakrash, uloqtirish bo‘yicha musobaqalar uyushtirilgan. Shunga ko‘ra, aynan sportning mazkur turi ham qadimgi olimpiada o‘yinlariga kiritilgandi. Zamonaviy yengil atletika ham yuqoridagi sport turlari: yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish va shu singari turlarni qamrab olgan ko‘pkurashdan iboratdir. Qamrab olingan sport turlari hammabop bo‘lgani uchun Yer sharidagi millionlab odamlar yengil atletika bilan shug‘ullanmoqdalar. Mashqlarning turli-tumanligi va ularning nafi katta ekanligi, jihozlarning murakkab emasligi yengil atletikani har bir shaxs shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan ommaviy sport turi bo‘lib qolishiga olib keldi. Shuning uchun ham yengil atletikani „Sport qiroli“ deb ataydilar. Yengil atletika tezlik kuchini, chidamlilikni, irodani tarbiyalaydi, kishi a’zolarining harakatchanligini kuchaytiradi, uning ish qobiliyatini oshiradi. Yengil atletika mashqlarining sog‘lomlashtiruvchi ta’siri ana shunda. Bu sport turi yaxshi odatlarni, o‘z salomatligiga doimiy ravishda e’tibor berib yurish kabi sifatlarni shakllantiradi. Mashqlarning bolalar sog‘lig‘i va jismoniy o‘sishiga ijobiy ta’siri bu sport turining kollejlar uchun o‘quv dasturiga kiritilishiga sabab bo‘ldi. Respublikamiz tabiiy sharoiti yengil atletika bilan yil bo‘yi ochiq havoda, maydonlarda, bog‘lar va stadionlarda shug‘ullanish imkonini beradi. Bu sport turi bilan issiq paytlarda yengil kiyim kiyib shug‘ullaniladi. Sovuq paytlarda esa qalinroq sport kiyimi, oyoqqa keta, krassovka, shiðpaklar kiyiladi. Stadionda yengil atletika bo‘yicha yugurish yoki sakrash musobaqalari o‘tkazilganda, unda qatnashuvchilar tishli shiðpaklar kiyib olishlari mumkin. U yaqin masofaga yugurishda ko‘rsatkichlarni oshirishga (2 — 3 soniyaga), uzunlikka sakrashda esa (20 — 30 sm) uzoqroqqa sakrashga yordam beradi.

Yengil atletika bilan shug‘ullanish chog‘ida qator qoidalarga rioya qilish zarur, bu kutilgan yaxshi natijalarga erishishga olib keladi. Qoidaga ko‘ra, avval 3 — 5 daqiqa asta yuguriladi, 6 — 8 marta umumiy mashqlar bajariladi, 30 — 50 m ga tezlik bilan 2 — 3 qayta yuguriladi. Bu harakatni aniq bajarish ko‘nikmasini hosil qilishga yordam beradi. So‘ng mashg‘ulot o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘riladi. Buning uchun mashg‘ulot o‘tkaziladigan joy yaxshilab tayyorlanadi, uzunlikka sakrash chuqurchasi yumshatiladi, yugurish yo‘lagi ortiqcha narsalardan tozalanadi, uloqtirish uchun xavfsiz joy tanlanadi. Uloqtirish bilan mustaqil shug‘ullanish chog‘ida to‘p oyna, daraxt, odamlarga tegib ketmaydigan yo‘nalish tanlanishiga alohida e’tibor qaratiladi. Uzunlikka yoki balandlikka sakrash joyi quruq va tekis bo‘lishi kerak. Bunda yerga tushish joyida o‘tkir, uchli narsalar bo‘lmasligi lozim. Balandlikka sakrashni kuzatayotganda kuzatuvchi yugurish tomonida turadi, aks holda sakrash tayoqchasi uchib ketib, unga tegib ketishi mumkin. Yugurish mashqini bajargandan so‘ng darhol to‘xtab yoki o‘tirib olish mumkin emas. Masalan, 100 — 200 m uzoq masofaga yugurgandan so‘ng 10 — 15 metr qadamlab yurish kerak. Boshqalar yugurayotganda yugurish yo‘lakchasida turish yoki uni kesib o‘tish taqiqlanadi. Yugurib keliboq sovuq suv ichish mumkin emas, chunki u tanani to‘satdan sovitib, yuqori nafas yo‘llarini shamollatadi (bundan bronxit, angina va hokazolar kelib chiqadi). Tekis yugurish Ko‘hna Yunoniston qoyatoshlaridan birida taxminan 2,5 ming yillar ilgari yozilgan: „Agar kuchli bo‘lishni istasang — yugur, agar chiroyli bo‘lishni istasang — yugur, agar aqlli bo‘lishni xohlasang — yugur“, degan yozuvlar topilgan. Ma’lum bo‘lishicha, yugurish sportning asosiy turi hisoblangan. Yengil atletikada qisqa masofaga (sprinterlik), ya’ni 60, 100, 200, 400 metrga; estafetali — 4½100 m, 4½200 m , 4½400 m li masofaga; o‘rta va uzoq masofalarga , ya’ni 1000 m , 1500 m , 2000 m , 3000 m , 5000 m , 10000 m ga (stayerlik) yugurish; marafon (42

km 195 m ) yugurish kabi yengil yugurish turlari mavjud. Bulardan tashqari, uzoq masofalarga (5 km dan 80 km gacha) ham yuguriladi. Mahalliy sharoitda yugurish kross yugurish deb yuritiladi. Kollej dasturida yengil atletika darslarida qisqa masofalarga (30 — 60 m ) va chidamlilikka (1000 m ) yugurish tavsiya etiladi. Tekis yugurish tekis maydon yoki stadionlarda o‘tkaziladi. Yurish yo‘lakchasi kamida 80 m bo‘lishi zarur (har 15—20 m da to‘xtash masofasi bo‘ladi). Bunday joylardan qisqa masofalarga yugurish musobaqalari o‘tkazishda ham foydalaniladi. Agar sport maydonida shug‘ullanishning iloji bo‘lmasa, unda yaqin atrofdagi istirohat bog‘lari (alleyalar)ning yo‘lakchalaridan foydalanish mumkin. Tanlangan joy yaxshi ko‘rinib turishi lozim, shunda muyulishdan kelayotgan velosiðed yoki piyodalar bilan to‘qnashib ketilmaydi. Yugurishni shartli ravishda quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin: start, tezlanish, masofani o‘tish, finish. Yaqin masofalarga past start qo‘llaniladi. Agar undan o‘rinli foydalanilsa, qisqa vaqt ichida maksimal tezlikka erishish imkoniga ega bo‘lish mumkin. O‘rta va uzoq masofalarga yugurishda yuqori start qo‘llaniladi. Bu yugurishdan unumli foydalanilsa, masofaning dastlabki metrlaridayoq ilgarilab ketishga erishiladi. Qisqa masofalarga (sprinterlik) yugurish Yugurishning bu turi bo‘yicha respublikamizda o‘g‘il bolalar va qizlar uchun eng yuqori natijalar quyidagicha qayd etilgan. O‘g‘il bolalarda 100 m ga yugurish bo‘yicha rekord natija Anvar Kuchmurodovga (10,50 soniya, elektron hisoblagich); qizlar o‘rtasida Ludmila Lapshina (11,85 soniya) ga tegishli. Jismoniy tarbiya darslarida 2½30, 2½20, 60 m yoki 100 m masofalarga (1,2,3 o‘quvchi) oddiy sekundomer o‘lchovi asosida yuguriladi. Bir necha darsdan keyin dastlab 30 m ga, 2 — 3 darsdan keyin 60 — 100 m ga yugurish me’yorlari topshiriladi.

Pastki start — tez yugurib ketish uchun qulay bo‘lgan dastlabki holat. Pastki startdan yugurish uchun tayanch, chuqurcha yoki start g‘o‘lachalari (kolodka)dan foydalaniladi. „Start“ komandasi berilganda: — tiz cho‘kib, qo‘llarga tayaniladi, bir oyoq tizzasi yerga tegib turadi, ikkinchi oyoq tayanchda (kolodkada) turadi; — qo‘llarni yelka kengligida qo‘yib, yerga tayaniladi, bosh barmoqlar ichkariga qaratiladi, qo‘llar to‘g‘rilanadi, tana og‘irligi qo‘l va tizzaga bir xilda tushadi. Bosh egiladi va start chizig‘iga qaraladi (29- a rasm). 29-rasm . 30-rasm. 31-rasm.a b 32- rasm.

„Diqqat“ komandasi berilganda orqada turgan oyoq tizzasi yerdan uziladi, tana og‘irligi to‘rt tayanch nuqta (qo‘llar va oyoqlar)ga tushadi (29- b rasm). „Marsh“ komandasi berilganda gavdani biroz to‘g‘rilab, orqada turgan oyoq bilan birinchi qadam qo‘yiladi, qo‘llar keskin harakatlanadi (30-rasm), so‘ngra ikkinchi, uchinchi va hokazo qadamlar qo‘yiladi. Faqat 6—8 qadamdan keyingina gavda to‘liq to‘g‘rilanadi (31-rasm). Ma’lum masofaga yugurayotganda sportchi oyog‘ini kaftdan bosib, katta- katta qadamlar tashlashga harakat qiladi. Qo‘llar bir maromda harakatlanib, u tirsakdan bukilgan bo‘ladi. Qo‘llar musht qilinmaydi, tana biroz oldinga egilgan bo‘ladi. Bel ham butunlay bukilmagan va tishlar ham bir-biriga qattiq bosilmaydi, faqat olg‘a intilib, harakatlar erkin bajariladi. Finishga, chamasi, 10 — 15 metr qolganda yuguruvchi erkin harakatini saqlagan holda oldinga qaraydi, yelkalarni to‘g‘ri tutib (u yoq-bu yoqqa chalg‘imay), tezlikni susaytirmay, finish chizig‘ini keskin kesib o‘tadi (32-rasm). O‘rta va uzoq masofaga yugurish O‘rta va uzoq masofaga (kross) yugurishda (500—3000 m), odatda, yuqori start qo‘llanadi. Hakamning ishorasi bo‘yicha yuguruvchilar start chizig‘idan 3 m narida yig‘iladilar. „Start!“ buyrug‘i bo‘yicha ular start chizig‘iga yaqin keladilar va yugurishni boshlash uchun eng qulay holatni egallaydilar. Bunday paytda yuguruvchi, start chizig‘iga kuchli oyog‘ini qo‘yadi, boshqasi orqada qoladi. Oldinga qo‘yilgan oyoqlar bukilib, qo‘llar oldinga chiqariladi. Ayrim yuguruvchilar qo‘lda yerga tayanadilar (start chizig‘igacha). O‘rta masofaga yugurishda „Diqqat!“ buyrug‘i berilmaydi. „Marsh!“ buyrug‘i berilgach, yuguruvchilar oldinga intiladilar. Yugurishning boshlanishi sprintdagi kabi, faqat kamroq zo‘r berish bilan bajariladi. Yugurish boshlangach, yuguruvchilar gavdani tezda to‘g‘rilab, masofa bo‘ylab erkin yugurishga o‘tadilar. Yugurish vaqtida gavda ozgina oldinga egilib, bosh to‘g‘ri tutiladi, yelka kamari va qo‘l harakatlari yengil bajariladi. Barmoqlar bo‘sh qo‘yiladi. Qadam uzunligi va yugurish tezligi masofa ortib borgan sari kamayadi. O‘rta masofaga

yuguruvchilarda qadam uzunligi tana uzunligidan 15—20 sm ga oshsa, uzoq masofaga yuguruvchilarda—10—15 sm ga ortadi. O‘rta masofaga yugurish paytida yo‘lakka oyoqni qo‘yish kaftning oldingi qismi yumshoq tushishi bilan boshlanib, so‘ngra butun kaftga tushish bilan amalga oshiriladi. O‘rta-uzoq masofaga yugurishda nafas olish tezligi muhim ahamiyat kasb etadi. Uncha katta bo‘lmagan masofaga yugurish paytida bir nafas olish harakati (nafas olish va nafas chiqarish) 6 qadamga to‘g‘ri keladi. Tezlik oshgan sayin, nafas olish ham tezlashadi. Bir nafas olish harakati 4 qadamda bajariladi, ba’zan esa 2 qadamda. Notekis joylardan yugurish (poyga) — yengil atletikaning amaliy turlaridan biridir. Tabiiy joylarda yugurish organizmni mustahkamlaydi, asab tizimiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, shuningdek, sportning ko‘pgina turlarida sportchilarni tayyorlashning muhim vositasi hisoblanadi. Ular notekis joylarda yugurishdan, mashq qilish paytida foydalanadilar. Poyga — sportchilarni mashq qildirishning yordamchi vositasigina bo‘lmay, balki yugurishning mustaqil sport turi hamdir. Bu yugurish turining o‘ziga xos jihati — uning davomiyligi va muskul ishining yuqori jadalliligidir. Poyga yugurishining texnikasi o‘rta masofaga yugurishdagiga o‘xshashdir. Biroq poygachiyuguruvchi joylarning xususiyatlarini hisobga olish va unga oqilona moslashishi zarur bo‘ladi. Tepalikka ko‘tarilish paytida, masalan, gavdaning oldinga egilishi ortib, harakat tezlashadi, qadam qisqa qo‘yiladi, qo‘llar faol ishlaydi. Yugurish paytida gavda biroz egilgan bo‘lib, qadamlar uzunligi ortadi, oyoqlar to‘liq kaftga yoki tovonga qo‘yilib, so‘ngra uchiga o‘tkaziladi, oldinga egilish kamayadi. Aylanma qiyaliklarda qadam uzunligi kamayadi, gavda biroz orqaga tashlanadi. Estafetali yugurish Estafetali yugurish — musobaqaning jamoaviy turi bo‘lib, qatnashchilar estafeta tayoqchasini bir-birlariga navbat bilan uzatib, muayyan masofa bo‘lagini yugurib o‘tadilar. Musobaqa qoidasiga ko‘ra, estafeta tayoqchasi 50 g dan kam bo‘lmasligi, uzunligi 30 sm va qalinligi 4 sm bo‘lishi kerak. Estafeta tayoqchasini

faqat belgilangan zona (joy)da uzatishga ruxsat beriladi (33- rasm). Estafeta tayoqchasi bilan yugurish texnikasi amalda masofaga yugurishdan farq qilmaydi. Katta tezlikda keta turib, estafeta tayoqchasini chegaralangan zonada uzatish texnikasi muhim ahamiyatga ega. Agar estafeta tayoqchasi musobaqa qoidasi buzilmagan holda startdan marragacha olib kelinsa, shunda jamoa yugurish masofasini muvaffaqiyatli tugallagan hisoblanadi. Estafeta tayoqchasi faqat qo‘ldan qo‘lga uzatiladi, uni otish yoki yo‘lak bo‘ylab dumalatishga ruxsat 33-rasm. berilmaydi. Agar estafeta tayoq- 34-rasm. a b 35-rasm. chasi uzatish vaqtida tushirib yuborilsa, u holda uzatuvchi uni tezda ko‘tarib olishi darkor. Tayoqchani uzatishda qatnashchilarning o‘zaro yordam berishi taqiqlanadi. Birinchi bosqich qatnashchisi, qisqa masofaga yugurishdagi kabi yugurishni past startdan boshlaydi (34-rasm). Estafetani qabul qiluvchi yo‘lakda uzatuvchi Start Nazorat belgilari Uzatish zonasi Bosqichlar chegaralari Yugurish yo‘nalishi7-m9 m9 10 m m10

tomonidan nazorat belgini 7— 9 metr oraliqda qo‘yishi mumkin. Belgini qo‘yib qabul qiluvchi uzatish zonasining boshlanishida — yuqori yoki yarimyuqori start holatida turadi va nazorat belgisiga butun diqqatini qaratib, o‘z jamoasi yuguruvchisini kutib turadi (35 -a, b rasmlar). 200 metrgacha uzunlikdagi bosqichlarda, alohida yo‘lak bo‘ylab yugurish paytida, estafetani qabul qiluvchiga uzatish zonasi boshlanishidan 10 metrda start olishga ruxsat beriladi. Bunday holatda nazorat belgisi yuguruvchi qabul qilgan start joyidan 7—9 metrda bajariladi. Estafetani qabul qiluvchi, o‘zining boshlang‘ich yugurishini to‘g‘ri mo‘ljallashi muhimdir, chunki estafeta tayoqchasini uza- tish zonasida, to‘liq tezlikda bo‘lib o‘tishi kerak. Qabul qiluvchi uzatuvchining nazorat belgisiga yetib kelganini bilgan zahoti, darhol, imkon qadar, katta tezlikda yugurishni boshlaydi. Zona o‘rtasida estafetani uzatuvchi bilan qabul qiluvchi orasida cho‘zilgan qo‘llar yaqinlashishi va ikkalasining yugurish tezligi ham tenglashishi darkor. Bu estafeta tayoqchasini uzatish uchun eng yaxshi holat hisoblanadi. Uzatuvchi ovoz chiqarib, shartli belgini aytib, „Xop!“ deydi. Bu ishoraga ko‘ra qabul qiluvchi tezlikni pasaytirmagan holda, qo‘lini orqaga cho‘zadi. Bu paytda kaft pastga qaratiladi, katta barmoq songa yo‘naltirilgan bo‘ladi (36rasm). Bu lahzada uzatuvchi pastdan harakat qilib, estafeta tayoqchasini qabul qiluvchining kaftiga qo‘yadi. Bunday uzatish kutilgandek bo‘lib, yuguruvchilar, oldinma-ketin borayotib, to‘liq tezlikda va qo‘l harakatining tezligi buzilmagan holda, cho‘zilgan qo‘llardan bir qadam ham orqada qolmay, tayoqcha uzatiladi.

Sportchi estafeta tayoqchasini uzatib yuborgach, o‘z yo‘lagidan tashqariga chiqishi kerak. U boshqa yuguruvchilarga xalaqit bermasligi lozim. Qisqa estafetalarda (4½60, 4½100) tayoqcha bir qo‘lda olib yuriladi va u qo‘ldan qo‘lga uzatilmaydi. Bunday paytda estafeta tayoqchasini uzatishning shunday usuli qo‘llaniladi: start oluvchi birinchi bosqichda estafeta tayoqchasini o‘ng qo‘lida ushlaydi va imkoni boricha yo‘lak chizig‘iga yaqin yuguradi, uni kutayotgan ikkinchi yuguruvchi o‘z yo‘lagining tashqi chetiga yaqin turadi va estafeta tayoqchasini chap qo‘lida qabul qiladi; u to‘g‘riga (ikkinchi 100 metrga) — o‘z yo‘lagining o‘ng tomoni bo‘ylab yuguradi va estafeta tayoqchasini chap qo‘ldan uchinchi qatnashchining o‘ng qo‘liga — yo‘lakning chap tomoni bo‘ylab yugurayotganga uzatadi; to‘rtinchi yuguruvchi estafetani chap qo‘lda qabul qiladi va marraga yetib keladi. Estafetali yugurishning boshqa turlarida, sportchi estafeta tayoqchasini o‘ng qo‘lda qabul qilib, yugurish davomida o‘ngga qo‘yadi, bunda estafeta tayoqchasini qabul qiluvchi uni chap qo‘lidan o‘ng qo‘liga uzatish orqali amalga oshiradi. Sakrashlar Yengil atletika sakrashlarining texnika asoslari. Sakrash — bu yotiq yoki tik to‘siqlarni yengib o‘tish usulidir. Sakrashlar joyidan yoki yugurib kelib bajariladi. Yengil atletikada yugurib kelib balandlikka, uzunlikka sakrash, uch hatlab va shest yog‘och yordami bilan sakrashlar keng ommalashgan. Sakrashga o‘rgatish mashg‘ulotlaridan maqsad — sportchini, imkoni boricha, yuqori va uzoqroqqa sakratishdir. Buning uchun o‘quvchilar, umuman, sakrash texnikasining nazariy asoslari bilan tanishadilar va shu bilimlar asosida tanlangan sakrash texnikasini egallaydilar. Sakrashlar ketma-ket bo‘lgan to‘rt bosqichdan iborat. Bular yugurib kelish, depsinish, uchish va qo‘nishdir. Barcha sakrashlarning natijasini, asosan, yugurib kelish tezligi va depsinish kuchi belgilaydi.

Yugurib kelish sakrashlarda o‘zlashtiriladi va oxirgi qadamda eng katta tezlikka erishiladi. Oyoq depsinish joyiga shiddatli va tez qo‘yiladi. Bu lahzada tayanch nuqtasi gavda og‘irlik markazi proyeksiyasidan oldinda bo‘ladi. Depsinish. Bunda sportchi depsinuvchi oyog‘ida kuchli itariladi. Bu sakrashlarda eng muhim payt sana- yugurib kelib uzunlikka ladi. Itariluvchi oyog‘i yerga tegish paytida, katta yuklamani his qilib, amortizatsiyalanib bukiladi va sakraydi, bu siqilgan prujinaning otilib ketishini eslatadi. Depsinishning samarasi qo‘llar va siltanuvchi oyoqni tez ko‘tarish bilan oshiriladi. Sakrashlarda siltanish oyog‘ining o‘rni katta, chunki uning muskullari katta „Oldi bilan „Tayanib o‘tish“ o‘tish“ 38-rasm. Uchish fazasi. Bunda sakrovchining gavdasi harakat yo‘nalishi bo‘ylab harakat qiladi. Bu vaqtda u ma’lum yugurib kelish tezligi va depsinish kuchini, og‘irlik kuchi harakatini, havo qarshiligini sinovdan o‘tkazadi. Uchish paytida gavdaning og‘irlik markazi trayektoriyasini o‘zgartirib, qo‘shimcha harakatlar qilish mumkin emas, lekin sakrovchi qo‘l, oyoq va gavdaning maxsus harakatlari hisobiga sport natijasini oshirish uchun qulay sharoit yaratishi mumkin. Masalan, balandlikka sakrash paytida yoki langarcho‘pda plankadan o‘tishda gavda qismlarini bir tekis planka orqali o‘tkazib („yoy bo‘yicha“), og‘irlik markazini ko‘tarmay, uning boshqa qismlarini yuqoriga kompensatorli ko‘chiradi va yelkaniyugurib kelib balandlikka joyidan turib uzunlikka kuchga ega. Yugurib kelib sakrash paytidagi depsinish burchagi har xil, ya’ni balandlikka sakrash paytida katta va uzunlikka sakrash paytida kichkinadir (37-rasm). turli xil sakrashlarda depsinish burchagi 37-rasm.

tushirish, tosni ko‘tarishga yordam berib, bir oyoqni tushirish, boshqasini ko‘tarishga ta’sir ko‘rsatadi (38-rasm). Qo‘nish. Bu harakat sport natijasiga ta’sir ko‘rsatmasa-da, ammo xavfsiz amalga oshirilishi kerak. Balandlikka langarcho‘p bilan sakraganda, qo‘nish joyida yumshoq materialdan tayyorlangan baland yostiqcha bo‘lishi kerak (rezina mochalka, porolon va hokazo). Uch hatlab va uzunlikka sakrashda esa chuqurchadagi qum yumshatilgan bo‘lishi lozim. Yugurib kelib uzunlikka sakrash, uch hatlab sakrash paytida qo‘nish texnikasi sport natijasiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun o‘rta maxsus ta’lim muassasalari o‘quvchilari yugurib kelib balandlikka va uzunlikka sakrashlarni puxta o‘rganishlari zarur. Yugurib kelib balandlikka sakrash Amaliyotda yugurib kelib balandlikka sakrashning bir qancha usullari bor: „Hatlab o‘tish“, „Dumalash“, „To‘lqinsimon“, „Tashlama“, „Fosberi-flop“. Bular orasida eng samaralisi „Tashlama“ va „Fosberi-flop“ hisoblanadi. „Hatlab o‘tish“ usulida sakrash o‘quvchilarga maktabdan tanish. Yugurib kelish yondan 30°— 45° burchak ostida amalga oshiriladi. Depsinish plankadan uzoqdagi oyoqda bajariladi (39rasm). Rasmda ko‘rinib turganidek, planka orqali, avvalo, siltanish oyog‘i olib o‘tiladi, so‘ngra siltanuvchi oyoq pastga tushishi bilan depsinish oyog‘i olib o‘tiladi. Bunda gavda oldinga — plankaga egiladi. Depsinish oyog‘i planka orqali yoysimon harakatlantirilib, kaftni ichkariga burgan holda olib o‘tiladi. Bu gavdani planka tomonga burishga yordam beradi va tosni uning orqasiga olib o‘tadi. Sakrovchi siltanish oyog‘i bilan tushib, plankaga yuzi yoki yoni bilan turib qoladi. „Tashlama“ („Perekidnoy“) usulida sakrash. Bu usuldan ko‘pgina kuchli sakrovchilar foydalanadilar. Bu usulda yugurib kelish paytida depsinish 25°—30° burchak ostida bajariladi va u 7—9 yugurish qadamidan iborat bo‘ladi. Yugurib kelish faol kechadi, ya’ni yugurish qadamlari izchil uzaytiriladi, yugurish tezligi oshiriladi, yelkalar sezilarli oldinga chiqariladi, gavdaning og‘irlik markazi biroz pasaytirilib, go‘yo sakrovchi planka oldida xuddi o‘tirayotganday bo‘ladi. Bunda depsinishdan oldingi uch

40-rasm. qadam eng muhim hisoblanadi. Eng so‘nggi qadam oldingisidan 10—20 sm ga uzunroq, oxirgi qadam esa oxirgidan 30—40 sm ga qisqa bo‘ladi. Itariluvchi oyoq depsinish joyiga olib chiqiladi. Avval tizza oldinga olib chiqiladi, boldir esa tez harakatlar bilan keskin bukiladi va tovondan yerga deyarli to‘g‘ri qo‘yiladi, qo‘llar shu vaqt birga harakatlanib, yon tomon orqali orqaga uzatiladi (40 - rasm). Depsinish oyog‘i tez va to‘liq to‘g‘rilanadi, gavda to‘g‘rilanib yelka kamari, qo‘l va siltanish oyog‘i yoysimon oldinga-yuqoriga faol ko‘tariladi. Gavda og‘irligi bilan depsinuvchi oyoq biroz egiladi. Siltanish oyog‘i tizza bo‘g‘inidan bukilib, depsinuvchi oyoq yonidan o‘tib to‘g‘rilanadi va o‘zi bilan tosni ko‘taradi. Depsinuvchi oyoq tovondan qo‘yilib, uchigacha to‘g‘rilanadi va tanani yuqoriga ko‘taradi. Siltanish oyog‘i qo‘llar bilan birgalikda tez siltanib, sezilarli ravishda

depsinish samarasini oshiradi. Sakrovchining uchish balandligi, shuningdek, plankadan o‘ti- a b 41-rasm. shi qo‘llar va siltanish oyog‘ining muvofiqlashgan siltanishiga bog‘liq. Plankadan o‘tish paytida sakrovchining gavdasi ko‘ndalang holatda bo‘lib, uning ko‘kragi pastga qarab turadi. Siltanish oyog‘ining uchi ichkariga buriladi va planka orqasiga tushadi. Depsinuvchi bukilgan oyoq yonga uzatiladi va u plankani aylanib o‘tadi. Depsinuvchi oyoqni muvaffaqiyatli olib o‘tish, ko‘pincha, uning aylanishiga bog‘liq. Sakrab tushish-qo‘nishda yelka orqada bo‘ladi (41-rasm). Bu usulda qumga sakrash aslo mumkin emas. Qo‘nish joyida qalin, yumshoq „yostiqcha“ bo‘lishi darkor. „Fosberi-flop“ usulida sakrash bundan ham ehtiyotkorlikni talab qiladi, chunki qo‘nish orqa, bo‘yin va boshda amalga oshiriladi. O‘rgatish ketma-ketligi va yugurib kelib balandlikka sakrashni takomillashtirish sakrash usuliga, sportchining tayyorgarligiga va shularni amalga oshirish uchun sharoitning mavjudligiga bog‘liq. 5 — Jismoniy tarbiya

Yugurib kelib uzunlikka sakrash Uzunlikka sakrashni bajarish paytidagi eng muhim narsa tez yugurib kelib, kuchli depsinishdan iborat. Uzunlikka sakrovchining asosiy e’tibori aynan shu unsurlarni takomillashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Uzunlikka sakrashdagi to‘rt bosqich, ya’ni yugurib kelish, depsinish, uchish, qo‘nish — o‘zaro aloqador va muhimdir. Yugurib kelib uzunlikka sakrash qisqa masofaga yugurish paytidagi tezlikni oshirishni eslatadi. Uning uzunligi erkaklarda 35 dan 45 metrga, ayollarda 30 dan 35 metrga teng. Yangi boshlovchilarda yugurib kelish qisqa, malakali sportchilarda uzoqroq. O‘rgatish va mashg‘ulotda doimiy yugurib kelish uzunligi belgilangan bo‘lishi juda muhim. Bu sakrovchiga yugurib kelishning doimiy bir xil me’yorini tanlash va depsinish oyog‘ini depsinish taxtasiga ishonch bilan qo‘yish imkonini beradi. Yugurib kelish uzunligi va nazorat belgilari yer, shamol, sportchining kayfiyatiga bog‘liq holda almashishi mumkin (42 a, b, d rasmlar). Bu rasmlarda yugurib kelishning boshlanish variantlari berilgan. Biroq hamma variantlardan ko‘ra, oddiydan boshlagan ma’qul. Tezlashish paytida gavdaning egilishi kamayib, yugurishning oxirida gavda holati tiklanadi. Nazorat belgisiga kelganda sportchi yugurib kelishning eng yuqori tezligiga erishishi darkor. Depsinishga tayyorlanayotib, sakrovchi oxirgi 3—4 qadam uzunligini birmuncha oshiradi, gavda og‘irlik markazining biroz b 42-rasm.a d

tushishiga olib keladi. Oxirgidan oldingi qadam eng katta tashlanadi. Oxirgi qadam ilgarigisidan 20—30 sm ga qisqa bo‘ladi. Bu esa sakrovchiga taxtaga depsinish oyog‘ini tezlashtirib qo‘yish imkonini beradi. Oyoqni qo‘yish qayishqoqlik bilan bajariladi. Taxtaga oyoq panjasi tekis qo‘yilishi 43-rasm. bilan bir vaqtda, tovon ham yerga tegadi (43-rasm). Depsinish juda tez va keskin bajariladi. U siltanish oyog‘i va qo‘lning shiddatli va muvofiqlashgan harakati bilan amalga oshiriladi; siltanish oyog‘i tizzadan bukiladi, son yotiq holatigacha oldinga-yuqoriga ko‘tariladi; yel-ka ko‘tarilib, qo‘llar biri oldin va boshqasi ichkariroqda yonga va orqaga shiddatli silkinish qiladi. Depsinish itarilish oyog‘ining barcha bo‘g‘inlarida to‘la to‘g‘rilanish bilan tugallanadi. Sakrovchi taxtadan depsinib uchishda, barqaror holatni saqlash uchun bir qator harakatlarni bajaradi va qo‘nishga tayyorlanadi. Uchishda sakrovchi uzunlikka sakrashning quyidagi usullaridan foydalanadi: „oyoqni yig‘ib“, „bukilib“, „oyoqni qaychi qilib“. „Oyoqni bukib“ sakrash usuli paytida (44- a, b, d, e rasmlar) gavdaning oldinga — itarilish oyog‘i tomon aylantirish harakati paydo bo‘ladi. Oldinga aylantirish sakrovchini muddatidan ilgari qo‘nishga undaydi va sakrash natijasini kamaytiradi. Aylanishni kamaytirish uchun havoda „qadam“ holatida biroz uzoqroq uchishga intilish lozim. 44- rasm.a b d e

b 45-rasm. a b 46-rasm. Uchishning ikkinchi yarmida sakrovchi itarilish oyog‘ini siltanish oyog‘iga tortadi, tizzani ko‘krakka ko‘taradi va qo‘llar oldinga-pastga tushiriladi yoki ularni oldinga cho‘zgancha ushlanadi (45- a, b rasmlar).a

47-rasm. „Kerilib“ sakrash usuli paytida sportchi uchishda barqaror holatda bo‘ladi, bu qo‘nish paytida unga oyoqni uzoqqa-oldinga chiqarish imkonini beradi, oqibatda sport natijasi oshadi. Sakrovchi, havoda siltanish oyog‘ida harakat qilib, havoda mumkin qadar uzoqqa-oldinga qadamlashga intiladi. „Qadamlab uchish“ning so‘ngida sakrovchi qat’iy keriladi, bu esa qo‘nish paytida oyoqni navbatdagi olib chiqishni yengillashtiradi. Shundan keyin qo‘llarni oldinga-pastga tushirib, ikkala oyoqni oldinga faol chiqaradi, sportchi qum yuzasiga ularni iloji boricha uzoqroqqa tekkizishga harakat qiladi (46 -a, b rasmlar).

48-rasm. „Qaychi“ usulida sakrash eng natijali hisoblanadi. Bu usuldan barcha kuchli sakrovchilar o‘z tayyorgarliklarida foydalanadilar. Uning mohiyati, ya’ni sakrovchi depsinib uchishda yugurish harakatini davom ettirganday bo‘ladi (47- a, b rasmlar). Qo‘nish — yugurib kelib, uzunlikka sakrashning barcha usullarida ikkala oyoq chuqurdagi qumga kelib tushishi bilan amalga oshiriladi. Bu sakrash chuqur o‘tirib (48- a, b rasmlar), oldinga chiqib yoki yon tomonga yiqilib yakunlanadi. Sportchi qanday usul bilan sakramasin, u qo‘nishdan oldin oyog‘ini iloji boricha oldinga chiqarishi, gavdani oldinga egib, qo‘llarini orqaga uzatishi lozim. Bunday paytda eng qulay holat „g‘ujanak“ bo‘lish, ya’ni bunda sakrovchi „o‘tirish“ holatida bo‘ladi. Oyoq tovonlari qumga tegishi bilanoq, tayanish holatini oladi va tizzadan bukiladi. Yelka va qo‘llar oldinga uzatiladi, shunda sakrovchi yiqilishdan saqlanadi. Granata uloqtirish va yadro itqitish Granatani uloqtirish joyidan yugurib kelib bajariladi. Eng uzoqqa uloqtirishga yugurib kelib uloqtirganda erishiladi. Uloqtiruvchining yugurib kelishdan oldingi dastlabki holati rasmda ko‘rsatilgan. Uloqtiruvchi granata bandining pastki yarmidan ushlaydi, jimjiloq uning asosi ostida turadi. Katta barmoq esa asbobning o‘qi yo‘nalishiga joylashgan bo‘ladi (49- a rasm). Yugurib kelish ikki qismdan iborat: startdan (dastlabki holatdan) nazorat belgigacha (15—20 m); nazorat belgidan plankagacha (7—9 m). Yugurib kelishning birinchi qismida, uloqtiruvchi tezlik olishni boshlaydi, ikkinchi qismida, asbobdan „o‘zib o‘tadi“ va otishni bajaradi.

49-rasm. Yugurib kelish yengil yugurishdan boshlanib, asta-sekin tezlashadi (49- b, d rasmlar). Nazorat belgisiga uloqtiruvchi chap oyog‘ini qo‘yadi (uloqtirish paytida o‘ng oyoqda), shundan so‘ng asbobni olib o‘tadi va „o‘zib ketish“ boshlanadi. Bu qismdagi qadamlarni uloqtiruvchi qadamlar deb atash qabul qilingan. Ular 4—6 qadam va hokazolar bo‘lishi mumkin. Eng ko‘p tarqalgan variant — 4 qadamdir. Granatani orqaga uzatishni ikki usulda bajarish mumkin: yoysimon oldin-past- orqaga yoki to‘g‘ri orqaga. Otish qadamlarini bajarish texnikasi 49-rasmda ko‘rsatilgan. Birinchi otish qadamida yelkalar o‘ngga burilib, biroz egiladi, qo‘l granatani uzatishni boshlaydi. Ikkinchi otish qadami oxirida yelkaning burilishi tugaydi va uloqtiruvchi yugurib kelish yo‘nalishiga chap yon holatida turib qoladi. Granatali qo‘l to‘la orqaga uzatiladi va to‘g‘rilanadi. Uchinchi qadam, ayniqsa, muhim bo‘lib, uloqtiruvchini qulay otish holatiga chiqaradi. Uni „chalishtirma“ deb atashadi, negaki o‘ng oyoq chapini quvib o‘tadi va chapi oldiga chalishtirib qo‘yiladi. Oyoq endi tovondan qo‘yilib, kafti tashqari tomonga, uchi ichkariga qaratiladi. Bu holat uloqtiruvchining qo‘li to‘g‘rilanguncha davom etadi. Yelka va tos o‘ngga buriladi, chap qo‘l esa tirsakdan bukilib, ko‘krak oldiga joylashadi. Bu paytda chap oyoq o‘ngga siljib, navbatdagi to‘rtinchi qadamni bosishga tayyorlanadi. To‘rtinchi qadamni chap oyoq bajaradi, go‘yo u o‘ng oyoqdan o‘zib ketganday va tezda oldinga chiqib oladi va tovondan yumshoq qo‘yilib, so‘ngra butun kaftga o‘tiladi, uchi kuchlanishini bajarish uchun „siltanish“ning dastlabki holati olinadi.

Final kuchlanishi bosqichida , avvalo, oyoq muskullari, so‘ngra gavda va qo‘llar ishtirok etadi. Buning ustiga uloqtiruvchi butun otish mobaynida tayanch oyog‘ida birdek tayanch holatini saqlashi lozim. Granata asbobining gorizontga uchib chiqish burchagi 40—42° atrofida bo‘lib, u odatda, uchish tekisligida vertikal aylanadi. Otishdan so‘ng uloqtiruvchi muvozanat saqlash uchun o‘ng oyoqda oldinga tez qadam qo‘yib buriladi, oyoq uchi ichkariga qarab, tizzadan egilib, gavdaning oldinga harakati tormozlanadi. Bu paytda u plankaga tegmasdan, oyoqda bir nechta irg‘ishlashni bajaradi. Muvozanat qo‘l harakatlari va chap oyoq bilan saqlanadi. Granata uloqtirish texnikasini o‘rganish va takomillashtirishga oid mashqlarni quyidagi ketma-ketlikda bajarishni: 1. Uloqtirish texnikasi bilan tanishishni. 2. Granatani ushlash va joyidan otishni. 3. Chap oyoqda joyidan va bir qadamdan otish paytida finalkuchlanishni egallashni. 4. Otish qadamlari texnikasini o‘rganish va otish uchundastlabki holatga kelishni. 5. Qo‘lda granata bilan erkin yugurishni. 6. Chopib kelib, granata uloqtirish texnikasini takomillashtirishni tavsiya qilamiz. Granatani uloqtirish texnikasini takomillashtirish uchun mashqlar (50-rasm). Mustaqil shug‘ullanish uchun mashqlar (51-rasm).

50-rasm. 51-rasm. Uloqtirish paytida xavfsizlik choralariga qat’iy rioya qilish zarur. Bu zonada odamlar bo‘lmasligi kerak. Uloqtirish faqat bir tomonga bajariladi. Shug‘ullanish joyiga asboblar qo‘lda olib kelinadi. Uloqtirish texnikasini o‘rganishda dastlab uzun dastali granatadan foydalanishni tavsiya qilamiz. Uni o‘zingiz daraxt yoki boshqa materialdan yasashingiz mumkin. Granata uloqtirish paytida harakat tezkorligini rivojlantirish uchun yengillashtirilgan asboblar va tennis koptoklarini qo‘llash ham mumkin. Yadro itqitish yelkadan bir qo‘l bilan joydan yoki sakrab bajariladi. Dastlabki holatda sportchi o‘ng oyoqda uloqtirish tomonga orqa o‘girib, doiraning orqa tomoni chetiga yaqin turadi. Chap oyoqning uchi pastga qaratilib, orqaga uzatiladi. Chap qo‘l oldinga-yuqoriga ko‘tarilib, orqa to‘g‘rilanadi. Yadro o‘ng qo‘l barmoqlari bilan ushlanib kiftga qo‘yiladi. Shunda u katta, ko‘rsatkich, o‘rta barmoqlar va jimjiloq bilan, rasmda ko‘rsatilganidek, yon tomondan ushlanadi (52- a, b, d, e rasmlar). Kaft bilan yadro bo‘yinga qisiladi, tirsak gavdadan ajratilib, biroz tushiriladi. Sakrab yadro itqitish paytidagi ketma-ketlik quyidagicha bajariladi. Start g‘ujanak bo‘lishini bajarayotib, sportchi o‘ng oyog‘iga egiladi va sakrashni doira markazida amalga oshiradi. O‘ng oyoq ishini doiraning oldingi cheti yo‘nalishi bo‘yicha chap oyoq shiddatli siltanib kuchaytiradi (53- a, b rasmlar). O‘ng oyoq bir lahzada „o‘z ostiga“ uchini ichkariga qilib, boldirni tortib oladi, doira markaziga kaftning oldingi qismi qo‘yiladi. Chap oyoq segmentdan uzoq bo‘lmagan joyga tezda tushiriladi va kaftning ichki gumbaziga yumshoq qo‘yiladi.

Final kuchlanish chap oyoq yerga tushgandan so‘ng boshlanadi. Shu paytdan uloqtiruvchi yadroni tez itqitadi. O‘ng oyoqni to‘g‘rilab, u o‘ng sonini oldinga shiddat bilan olib chiqadi, d 52- rasm. 53- rasm. sektor tomonga gavdani buradi va yadroni itqitadi. Bu harakat barmoqlar bilan yakunlanadi (53- b rasm). Final kuchlanish shiddatli va tez bajarilishi kerak. Yadroni itqitishdan so‘ng, uloqtiruvchi o‘ng oyog‘iga sakrab o‘tib, oyoq holatini o‘zgartirib, gavda muvozanatini doira ichida saqlab qoladi.

Yadroni itqitish uchun sakrashni, imkoni boricha doiraning boshqa chekkasidan boshlash muhim. Gavda engashganda yadro doiradan tashqarida bo‘ladi va bu uloqtiruvchining asbobga ta’sir ko‘rsatishini oshiradi (52- d rasmga qarang). O‘ng oyoqdan chap oyoqqa sakrash uzunligi 90 sm bo‘ladi. Yadroning uchib chiqish burchagi — 40° atrofida bo‘ladi. Orqa bilan turib yadroni itqitish paytidagi oyoq izlari 53- e rasmda ko‘rsatilgan. Yadro itqitish texnikasini o‘rgatuvchi va takomillashtiruvchi mashqlar shunday ketma-ketlikda bajariladi: 1. Yadro itqitish texnikasi bilan joyidan va sakrab turibtanishish. 2. Yadroni ushlash va uni turtib chiqarish. 3. Yadro itqitish texnikasini egallashda har xil og‘irlikdagiyadrolar bilan joyidan va sakrab turib mashqlar bajarish. 4. Sakrash texnikasini yadro bilan va yadrosiz o‘rganish. 5. Yadro itqitish texnikasini takomillashtirish. Yadro itqituvchining maxsus mashqlarini o‘rganing va undan mustaqil mashg‘ulotlarda foydalaning.

O'xshashlar

Yengil atletika mashqlari texnikasi

Yengil atletika turlari texnikasining asoslari

Yengil atletika bo`yicha musobaqalarni

Yengil atletika faniga kirish va yengil atletikaning rivojlanish tarixi

Yengil atletika, gimnastika va suzish gigiyenasi