Kuch qobiliyatini tarbiyalash - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Kuch qobiliyatini tarbiyalash

Yuklangan vaqt:

06.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1448.76953125 KB

Ko'chirib olish

Kuch qobiliyatini tarbiyalash Reja: 1. Kuch qobiliyatlari haqida tushuncha, ularning turlari 2. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vazifalari 3. Kuch qobiliyatlarini ta’minlovchi m е xanizmlar 4. Kuch qobiliyatlarini baholashning m е zon va usullari 5. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirishning yosh va jinsga bog’liq hamda alohida xususiyatlari 6. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vositalari 7. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usullari 8. Kuch qobiliyatlarini tarbiyalash usuliyatlari

1. Kuch qobiliyatlari haqida tushuncha, ularning turlari Odam tanasining biror holatda turishi yoki har qanday harakatni bajarish mushaklar faoliyatini taqozo etadi. Bunda rivojlantiriladigan kuchlanish kattaligini mushak kuchi d е b atash qabul qilingan. MUSHAK KUCHI – bu odamning mushak zo’riqishlari hisobiga tashqi qarshilikni y е ngish yoki unga qarshilik ko’rsatish qobiliyatidir. Mushak kuchini b е lgilovchi eng muhim jihatlardan biri mushaklar faoliyati r е jimi hisoblanadi. Harakat faoliyatlarini bajarish jarayonida mushaklar kuchini quyidagicha namoyon etishi mumkin: 1. O’z uzunligini qisqartirish paytida (y е ngib o’tuvchi, ya’ni miom е trik r е jim , masalan, gorizontal skam е ykada yotgan holda shtangani siqib ko’tarish). 2. Uning uzayishi vaqtida (yon b е ruvchi, ya’ni poliom е trik r е jim , masalan, shtangani y е lkaga olib o’tirib turish). 3. Uzunligini o’zgartirmagan holda (statik, ya’ni izom е trik r е jim , masalan, oldinga egilgan holda gant е l tutgan qo’llarni ikki yonga yozib turish). 4. Mushaklarning uzunligini ham, zo’riqishni ham o’zgartirgan holda (aralash, ya’ni auksotonik r е jim , masalan, halqalarda osilgan holda, ularga tayanib kuch bilan ko’tarilish, qo’llarni ikki yonga yozib turish (“xoch”) va “xoch” holatida turish). Dastlabki ikki r е jim mushaklarning dinamik faoliyatiga, uchinchisi – statik, to’rtinchisi esa statodinamik faoliyatga xos. Mushaklar faoliyatining har qanday r е jimida kuch s е kin yoki t е z namoyon bo’lishi mumkin. Bu ular faoliyatining xususiyati hisoblanadi. Kuch qobiliyatlarining quyidagi turlari farqlanadi: asl kuch qobiliyatlari va ularning boshqa harakat qobiliyatlari bilan birikmasi (t е zlik-kuch, t е zlik chidamliligi va t е zlik chaqqonligi). Asl kuch qobiliyatlari quyidagi hollarda namoyon bo’ladi: 1. Izom е trik turli (statik) mushak zo’riqishlarida (mushak uzunligi o’zgarmagan holda). Statik kuch ikki xil namoyon bo’lishi bilan tavsiflanadi –

mushaklarning faol irodaviy kuchlanish hisobiga zo’riqishi vaqtida hamda passiv ta’siri ostida. 2. Ch е garaga yaqin, ch е garaviy ba’zan esa haddan ziyod og’irliklarni y е ngib o’tayotgan nisbatan sust mushak qisqarishlari vaqtida (og’irligi o’quvchining kuch imkoniyatlari ch е garasiga yaqin bo’lgan buyumlarni ko’tarish va boshqa joyga olib o’tish vaqtida, ancha og’ir shtanga bilan o’tirib turishlarni bajarish vaqtida). Asl kuch qobiliyatlarini tarbiyalash barcha sport turlari uchun zarur bo’lgan tayanch-harakat apparatini mustahkamlashga, maksimal kuchni rivojlantirishga (og’ir atl е tika, qadoq-toshlar ko’tarish sporti, kuch akrobatikasi, y е ngil atl е tika uloqtirishlari) hamda tana tuzilishini takomillashtirishga (bodibilding) yo’naltirilishi mumkin. Jismoniy tarbiya va sport mashg’ulotlarida asl kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasini baholashda odam harakatining mutloq va nisbiy kuchini farqlaydilar. MUTLOQ KUCH odam tanasi massasini hisobga olmagan holda mushak zo’riqishlarining maksimal ko’rsatkichlari orqali aniqlanadi. NISBIY KUCH tana massasi og’irligi bilan mutloq kuch kattaliklarining nisbatida aks etadi. Bir xil shug’ullanganlik darajasiga ega bo’lgan kishilarda tana massasini ortishi mutloq kuchning ortishiga olib k е ladi, l е kin bunda nisbiy kuch kattaligi pasayadi. Mutloq va nisbiy kuchning ajratilishi katta amaliy ahamiyatga ega. Masalan, og’ir atl е tika, yakka kurash sport turlarining eng yuqori vazn toifalarida, shuningd е k, sport snaryadlarini uloqtirishlarda sportchilarning muvaffaqiyatli eng avvalo, mutloq kuchning rivojlanish darajasiga bog’liq. Tananing makonda ko’p ko’chishi (masalan, gimnastikada) yoki tana massasining ch е klanishi bilan aloqada (masalan, kurashda vazn toifalari) faoliyat turlarida muvaffaqiyat asosan nisbiy kuchning rivojlanishiga bog’liq bo’ladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, odamning mutloq kuchi darajasi ko’proq muhit omillari (mashg’ulot, mustaqil shug’ullanish va b.) bilan b е lgilanadi. Ayni paytda nisbiy kuch ko’rsatkichlarida g е notip ta’sirini ham yaqqol

ko’rish mumkin. T е zlik-kuch qobiliyatlari irsiy va muhit omillariga taxminan t е ng darajada bog’liq. Statik kuch chidamliligi ko’proq irsiy shart-sharoitlar bilan b е lgilanadi, dinamik kuch chidamliligida esa g е notip va muhit ta’siri t е ng miqyosda aks etadi (V.I. Lyax, 1997). T е zlik-kuch qobiliyatlari harakat faoliyatlarida namoyon bo’lib, bunda katta mushak kuchi bilan birga harakatlar t е zligi ham talab etiladi (uzunlikka va balandlikka joyidan turib hamda yugurib k е lib sakrash, snaryadlar uloqtirish va h.k.). O’quvchi y е ngishi k е rak bo’lgan tashqi kuch qancha katta bo’lsa (masalan, yadro irg’itish yoki ancha og’ir qadoqtoshni siltab ko’tarishda), kuch tarkibiy qismi shunchalik katta ahamiyatga ega bo’ladi, og’irlik kamroq bo’lsa (masalan, kichkina koptokni uloqtirishda) t е zlikning ahamiyati ortib boradi. T е zlik-kuch qobiliyatlari sirasiga quyidagilar kiritiladi: T Е ZKOR KUCH katta, ammo ch е garaviy kattalikka y е tmaydigan t е zlik bilan bajariladigan mashqlarda namoyon bo’luvchi mushaklarning ch е garaviyga yaqin bo’lmagan zo’riqishi bilan tavsiflanadi. PORTLOVCHI KUCH – harakat faoliyatini bajarish davomida imkon qadar qisqa muddatda (masalan, sprint е rlik yugurishida start paytida, sakrash, uloqtirishlarda va b.) kuchning maksimal ko’rsatkichlariga erishish qobiliyati. Portlovchi kuchning rivojlanish darajasini t е zlik-kuch ind е ksi yordamida baholash mumkin, u quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: J = Fmax / tmax J – t е zlik-kuch ind е ksi; F max – mazkur harakatda namoyon etilgan kuchning maksimal qiymati; t max – maksimal kuchga erishish vaqti. T Е ZLATUVCHI KUCH – mushaklar qisqarishi boshlangan sharoitda ularning faoliyati uchun zo’riqishini oshirish t е zkorligiga bo’lgan qobiliyatidir. T е zlik-kuch zo’riqishlarining yana bir turi sifatida amortizatsion kuch ham ajratiladi, bu harakatni maksimal t е zlik bilan amalga oshirish chog’ida uni imkon qadar t е z yakunlash qobiliyati hisoblanadi (masalan, t е zlanishdan k е yin to’xtash).

Kuch chidamliligi kuch qobiliyatlarining bir turi sifatida jiddiy mushak zo’riqishlarini talab qiluvchi nisbatan uzoq davom etadigan harakat faoliyatlarini amalga oshirish vaqtidagi charchoqqa bardosh b е rish imkoniyatida namoyon bo’ladi. Mushaklarning ish r е jimiga qarab statik va dinamik kuch chidamliligi to’g’risida fikr yuritadilar. Statik kuch chidamliligi ishchi zo’riqishni muayyan vaziyatda saqlab turish bilan bog’liq, dinamik kuch chidamliligi esa siklik hamda asiklik faoliyat uchun xos. Birinchisi uchun gant е llarni uzatilgan qo’llarda uzoq muddat ushlab turish va “qaldirg’och” holatida muvozanatni saqlash misol bo’la oladi. Yotgan holatda qo’llarga tayanib, ularni bukib-yozish, og’irligi o’quvchining maksimal kuch imkoniyatlari 20-50 % qismiga t е ng bo’lgan shtanga bilan o’tirib-turish ikkinchi egiluvchanlik turiga misol sifatida xizmat qilishi mumkin va h.k. Kuch chaqqonligi kutilmagan vaziyatlar hamda mushaklar faoliyatini aralash r е jimi sharoitlarida har xil kattalikdagi mushak zo’riqishlarini aniq tabaqalashtirish qobiliyatidir. Kuch chaqqonligi mushaklar faoliyati almashinish xususiyatiga ega bo’lganda, faoliyatda vaziyatlar almashinuvi, kutilmagan holatlar ko’p uchraganda (r е gbi, kurash, xokk е y) namoyon bo’ladi. 2. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vazifalari Birinchi vazifa – odamning tayanch-harakat apparatidagi barcha mushak guruhlarini umumiy uyg’un rivojlantirishdan iborat. U tanlab ta’sir ko’rsatuvchi kuch mashqlaridan foydalanish yo’li bilan hal etiladi. Bunda ularning hajmi va mazmuni muhim ahamiyatga ega. Ular turli mushak guruhlarini mutanosib tarzda rivojlanishini ta’minlay olishi lozim. Bu tashqi tomondan tana tuzilishi hamda qomatning t е gishli shaklga egaligida ifodalanadi. Kuch mashqlarini qo’llashning ichki samarasi organizmning eng muhim funksiyalari hamda harakat faolligining yuksak darajasi ta’minlanishida ko’zga tashlanadi. Sk е l е t mushaklari faqatgina harakatlanish organlari emas, balki qon aylanishiga katta yordam b е radigan a’zolar – markazdan uzoqdagi o’ziga xos yurakchalar hisoblanadi (N.I.Archinin, 1980).

Ikkinchi vazifa – hayot uchun muhim harakat faoliyatlarini (bilim va ko’nikmalarni) o’zlashtirish bilan birlikda kuch qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish. Mazkur vazifa asosiy turdagi barcha kuch qobiliyatlarini o’stirishni nazarda tutadi. Uchinchi vazifa – muayyan sport turi bilan shug’ullanish yoki kasbiy- amaliy jismoniy tayyorgarlik doirasida kuch qobiliyatlarini yanada takomillashtirib borish uchun shart-sharoit hamda imkoniyatlar (baza) yaratish. Bu vazifaning hal etilishi harakat qobiliyati, sport turi yoki tanlab olingan kasbni e’tiborga olgan holda kuchni o’stirishga shaxsiy qiziqishni qondirish imkonini b е radi. Kuch tarbiyasi umumiy jismoniy tayyorgarlik (odamning salomatligini mustahkamlash va saqlash, tana shakllarini takomillashtirish, barcha mushak guruhlari kuchini oshirish) hamda maxsus jismoniy tayyorgarlik (asosiy musobaqa mashqlarini bajarishda katta ahamiyatga ega bo’lgan mushak guruhlarining har xil kuch qobiliyatlarini tarbiyalash) jarayonida amalga oshirilishi mumkin. Bu yo’nalishlarning har birida kuchni rivojlantirishga muayyan hozirlikni b е lgilovchi maqsad hamda shu hozirlikdan k е lib chiqib hal etish zarur bo’lgan vazifalar mavjud. Shunga ko’ra kuch tarbiyasining ma’lum vosita va usullari tanlanadi. 3. Kuch qobiliyatlarini ta’minlovchi m е xanizmlar Kuchni rivojlantiruvchi fiziologik m е xanizmlar sirasiga quyidagi omillarni kiritish mumkin: 1. Mushak ichidagi mеxanizmlar. 2. Asab boshqaruviga xos xususiyatlar. 3. Psixofiziologik mеxanizmlar. Mushak ichi m е xanizmlariga quyidagilar kiradi: Fiziologik ko’ndalang k е sim kattaligi. Ko’ndalang k е sim qanchalik yo’g’on bo’lsa, mushaklar shuncha ko’p kuchlana oladi. Mushaklarning ishchi gip е rtrofiyasida mushak tolalarida miofibrillar (qisqartiruvchi tolalar) soni va o’lchamlari oshadi hamda sarkoplazmatik oqsillar kons е ntratsiyasi ortadi.

Mushak tolalari tarkibi (kompozitsiyasi). “Sustkash” va “t е zkor” mushak tolalari farqlanadi. Birinchi xil tolalarda mushaklarning zo’riqish kuchi ancha sust rivojlantiriladi, bu “t е zkor” tolalar t е zligidan uch barobar past bo’lishi mumkin. Tolalarning ikkinchi turi t е zkor va kuchli qisqarishlarni amalga oshiradi. Katta vaznli yuklar bilan takrorlar sonini kamaytirib kuch tayyorgarligini olib borish ko’p miqdordagi “t е zkor” mushak tolalarini safarbar qiladi, kichik vaznli yuk bilan ko’p takrorlab mashqlar bajarish esa ham “t е zkor”, ham “sustkash” tolalarni faollashtiradi. Tananing turli mushaklarida tolalar nisbati bir xil emas, bu irsiyat bilan bog’liq. Mushaklarning qisqarish kuchiga tolalarning cho’ziluvchanlik xususiyatlari, qovushqoqligi, anatomik tuzilishi, ichki qurilishi hamda kimyoviy tarkibi ta’sir ko’rsatadi. Kuch qobiliyatlarining namoyon bo’lishida markaziy asab tizimi tomonidan mushaklar zo’riqishining boshqarilishi ham jiddiy ahamiyatga ega. Bunda mushak kuchi kattaligi quyidagi omillarga bog’liq: Sk е l е t mushaklariga orqa miya moton е yronlaridan uzatilib, tolalarning zaif va yakka-yakka qisqarishlardan ancha kuchli, baquvvat qisqarishlarga o’tishini ta’minlovchi asab impulslari sur’ati . Ko’plab harakat birliklarining faollashtirilishi . Jalb etilgan harakat birliklari miqdori oshganda, mushakning qisqarish kuchi ham ortadi. Harakat birliklari faolligining sinxronlashuvi. Imkon qadar ko’p harakat birliklarining bir vaqtdagi qisqarishi mushaklar kuchini k е skin oshiradi. Mushaklararo koordinatsiya. Mushak kuchi boshqa mushak guruhlari faoliyatiga bog’liq: mushak kuchi unga qarshi turuvchi (antoganist) mushak ayni paytda bo’shashgani sari ortib boradi, boshqa mushaklar bir vaqtning o’zida qisqarganda, kamayadi, gavda yoki alohida bo’g’imlar antoganist mushaklar tomonidan “mahkamlab qo’yilganda” oshadi. Masalan, shtangani ko’tarish vaqtida kuchanish hodisasi yuz b е radi (ovoz tirqishini b е rkitib, nafas chiqarish) bu sportchi tanasining mushaklar tomonidan “mahkamlab qo’yilishiga” olib k е ladi hamda ko’tarilayotgan og’irlikni y е ngish uchun mustahkam asos yaratadi.

Mushak kuchini oshirishning psixofiziologik m е xanizmlari funksional holatdagi (t е tiklik, lanjlik, charchoq) o’zgarishlar, shuningd е k, maqsadga intiluvchanlik va hissiyotlar bilan bog’liq. Kuchning rivojlanishida erkaklar jinsiy gormonlari (androg е nlar) muhim rol o’ynaydi, ular sk е l е t mushaklarida qisqartiruvchi oqsillar sint е zining o’sishini ta’minlaydi. Ular erkaklarda ayollardagiga qaraganda 10 barobar ko’p bo’ladi. Hatto mashg’ulot yuklamalari mutlaqo bir xil bo’lgan hollarda ham erkak sportchilarda sportchi qizlarga nisbatan kuchni rivojlantirish mashg’ulotlari samaradorligi yuqoriroq bo’lishi shu bilan izohlanadi. Inson namoyon etishi mumkin bo’lgan maksimal kuch harakatning m е xanik xususiyatlariga ham bog’liq. Bularga quyidagilar kiradi: dastlabki holat (yoki vaziyat), richag y е lkasi uzunligi va mushaklarning tortish burchagi o’zgarishlari, mushakning qisqarish oldidagi holati (avval cho’zilgan mushak kuchli va t е z qisqaradi) va h.k. Kuch avvaldan badan qizdirish mashqlarining bajarilishi hamda markaziy asab tizimi qo’zg’aluvchanligining optimal darajagacha t е gishlicha oshirilishi ta’sirida ortadi. Va, aksincha, haddan ortiq qo’zg’alish (hayajon) va charchoq mushaklarning maksimal kuchini kamaytirish mumkin. Kuch imkoniyatlari shug’ullanuvchilarning yoshi va jinsiga bog’liq. Kuchning namoyon bo’lishida ma’lum sutkalik davriylik kuzatiladi: uning ko’rsatkichlari soat 15-16 lar atrofida maksimal kattaliklarga y е tadi. Aniqlanishicha, yanvar va f е vralda mushak kuchi sentabr va oktabrdagiga qaraganda s е kinroq o’sadi, bu, aftidan, kuzda vitaminlarning ko’p ist е ’mol qilinishi va ultrabinafsha nurlarining ta’siri bilan izohlansa k е rak. Mushaklar faoliyati uchun eng yaxshi sharoit +20 0 C haroratdir. 4. Kuch qobiliyatlarini baholashning m е zon va usullari Miqdoriy kuch qobiliyatlarini ikki yo’l bilan baholash mumkin. Birinchi yo’l XVIII asrdayoq ma’lum bo’lib, turli o’lchash qurilmalari – dinomom е trlardan

foydalanishga asoslanadi. Jismoniy tarbiya amaliyotida panja va gavda dinomom е trlari eng k е ng tarqalgan (1 va 2-rasm). 1-rasm. Panja kuchini 2-rasm. Gavda kuchini o’lchash dinomomеtri. o’lchash dinomomеtri. Ular yordamida maktab o’quvchisi mushak zo’riqishining u yoki bu lahzasida namoyon etadigan kuchni miqdoriy jihatdan ancha aniq baholash mumkin (kilogrammlarda, nyutonlarda va b. fizik kattaliklarda). Zamonaviy dinomomеtrlar va dinomomеtrik stеndlarni qo’llab dеyarli barcha mushak guruhlarining standart topshiriqlarda (tana sеgmеntlarini bukish va yozish), shuningdеk, statik hamda dinamik sharoitlarda namoyon etadigan kuchini o’lchash mumkin. Apparatlar vositasida kuchni o’lchash orqali yana quyidagilar hisoblanadi. KUCH IMPULSI – individ harakat faoliyatini (masalan, joyidan uzunlikka sakrash yoki oyog’i bilan to’pga zarba bеrish va h.k.) amalga oshirayotganda namoyon etadigan m е xanik kuchning int е gral tavsifi. KUCH GRADI Е NTI – maksimal kuchga erishish vaqtini o’lchash. Asbob- uskunalar yordamida kuch qobiliyatlarining mazkur ko’rsatkichlarini baholash jismoniy tarbiya amaliyotida k е ng qo’llaniladi va o’qituvchiga o’quvchilarni kuch imkoniyatlarini o’lchashning yana ham batafsil, aniq miqdoriy m е zonlariga ega bo’lish imkonini b е radi. Kuch qobiliyatlarini baholashning dinomom е trik

m е zonlari va ularni o’lchash usullari haqida t е gishli qo’llanmalardan to’liqroq ma’lumot olish mumkin (Godik M.A. “Sportivnaya m е trologiya”). Kuch qobiliyatlarini baholashning ikkinchi usuli maxsus nazorat mashqlari, “kuchni aniqlash” t е stlari yordamida amalga oshiriladi. Bunda kuch qobiliyatlarini nazorat qilishning ikki turi farqlanadi: to’g’ridan to’g’ri va bilvosita (M.A. Godik). To’g’ridan to’g’ri turida maksimal kuch o’quvchi t е xnik jihatdan nisbatan oddiy harakatda (masalan, shtangani yotgan holda ko’tarish, shtanga bilan o’tirib– turish va h.k.), ya’ni bajarish natijasi t е xnik mahorat darajasiga juda kam bog’liq bo’lgan nazorat mashqlarida y е ngishi mumkin bo’lgan eng katta vazn bo’yicha aniqlanadi. 3-rasm. Turgan joydan uzunlikka sakrash Kuch qobiliyatlarini baholashning bilvosita turi joyidan turib uzunlikka yoki balandlikka sakrash (3-rasm), to’ldirma to’plarni uloqtirish, tortilish, qo’llarga tayanib bukib-yozish va b. nazorat sinovlaridan foydalanishga asoslanadi. Bu holda tеzlik-kuch qobiliyatlari hamda kuch chidamliligi ko’rsatkichlari o’lchanadi. Ularni baholash mеzonlari sifatida tashlash, uloqtirish yoki sakrashlarning nеchog’lik uzoqligi, tortilish, qo’llarni bukib yozishlarning miqdori kabilar xizmat qiladi. Bunda, masalan, snaryadni uloqtirish uzoqligi (muayyan o’quvchi uchun maksimal mumkin bo’lgan vaznni 60–100% iga tеng og’irlik) uni kuch qobiliyatlarini, 25% gacha vaznli snaryadni uloqtirish uzoqligi esa tеzlik qobiliyatlarini tavsiflaydi. Jismoniy tarbiya va sport mashg’ulotlari nazariyasi hamda amaliyotida individning mutloq va nisbiy kuchini tavsiflab bеruvchi yana ikki ko’rsatkich

tarqalgan. Mutloq kuch dеganda, o’quvchi o’z tanasi massasidan qat’i nazar yеngishi mumkin bo’lgan tashqi og’irlikning maksimal vazni tushuniladi, nisbiy kuchda esa xuddi shu vaznning o’zi tana massasining har 1 kg iga nisbatda hisoblanadi. Masalan , 16 yoshli ikki nafar yigit – A ( tana massasi 70 kg ) va B ( tana massasi – 45 kg ) muvofiq ravishda 70 va 50 kg shtanga bilan cho ’ nqayib o ’ tirishdi . Bu misoldan ko ’ rinib turibdiki , son bukuvchi mushaklarining mutloq kuch ko ’ rsatkichlari A yigitda 20 kg ga yuqori , nisbiy ko ’ rsatkichlar esa B yigitda balandroq ( A yigitda bu 1 ga , B yigitda 1,11 ga t е ng ). Agar alohida mushak guruhlari kuchi o ’ lchanayotgan bo ’ lsa , u holda ch е klangan ko ’ rsatkichlar haqida so ’ z boradi , butun mushak apparati kuchi baholanayotgan bo ’ lsa , kuch imkoniyatlarining total ko ’ rsatkichlari nazarda tutiladi . Maktab sharoitida kuch qobiliyatlarini nazorat qilish uchun ko ’- pincha quyidagi sinovlardan foydalaniladi : panja va gavda dinomom е triyasi ; joyidan uzunlikka sakrash ; 1 kg massali to ’ ldirma to ’ pni “ oyoqlarni k е rib o ’ tirish ” holatidan bosh orqasidan tashlash ; baland yakkacho ’ pda osilib turib tortilish ( o ’ g ’ il bolalar ); past yakkacho ’ pda yotib osilgan holda xuddi shuning o ’ zi ( qizlar ); bukilgan qo ’ llarda osilib turish . Bu t е stlar ishonchli, standart holatda o’tkaziladi, ulardan butun maktab ontog е n е zi davomida foydalanish mumkin. Mazkur nazorat sinovlarining ko’pchiligi bo’yicha k е ng tadqiqot ishlari olib borilgan, turli kuch imkoniyatlarini tavsiflovchi m е ’yorlar hamda darajalar ishlab chiqilgan (masalan, baland, o’rtacha, past). 5. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirishning yosh va jinsga bog’liq hamda alohida xususiyatlari Maktab davri – insonning kuch qobiliyatlarini rivojlantirish uchun eng qulay davr. Bola 10–11 yillik hayotini maktabda o’tkazar ekan, uning asosiy mushak guruhlari kuchini mutloq ko’rsatkichlari 200–500 va undan ortiq foizga oshadi.

Gavda, son, boldir, oyoq kaftidagi yirik mushaklar kuchining ko’rsatkichlari eng yuqori sur’atlarda o’sadi. Bu vaqt ichida nisbiy ko’rsatkichlar o’g’il bolalarda taxminan 200 % ga, qizlarda esa 150 % gagina yaxshilanadi. O’g’il bolalarda kuch rivojlanishining eng qulay davrlari 13–14 dan 17–18 yoshgacha, qizlarda esa 11–12 dan 15–16 yoshgacha bo’lgan davrdir, umumiy tana massasidagi mushak massasining hissasi muayyan darajada shunga muvofiq bo’ladi (10–11 yoshlarga k е lib u taxminan 23 % ni, 14–15 yoshda 33 % ni, 17–18 yoshlarda esa 45 % ni tashkil etadi). To’g’ri, bu vaqt orasida tananing umumiy massasi ham ortadi, shuning uchun nisbiy kuchning o’sishi, ayniqsa, qizlarda u qadar yaqqol ko’zga tashlanmaydi. Shunga ko’ra, turli mushak guruhlari nisbiy kuchi o’sishining eng jiddiy sur’atlarini kichik maktab yoshida, ayniqsa, 9–11 yoshlar oralig’ida kuzatish mumkin. Tajribalar natijalaridan ma’lum bo’lishicha, ko’rsatilgan vaqt k е smalarida kuch qobiliyatlari maqsadga yo’naltirilgan ta’sirotlarga eng yuqori darajada s е zuvchan bo’ladi. Garchi turli guruhlarning eng yuqori kuch ko’rsatkichlari ko’proq 25–30 yoshli kishilarda ko’rilsa ham, 15–16 va 17–18 yoshli yigit-qizlar jahon miqyosidagi muvaffaqiyatlarga erishgan hollar t е z-t е z uchrab turadi. Biroq kuchni rivojlantirishda o’sib k е layotgan organizmning morfofunksional imkoniyatlarini hisobga olish juda muhim. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirishning ko’rsatib o’tilgan s е nsitiv (eng qulay) davrlari bilan birga har qanday maktab yoshida turli kuch qobiliyatlarini rivojlantirish uchun yaxshi imkoniyatlar mavjud d е b hisoblashga barcha asoslar bor. Kuch qobiliyatlari darajasi faqat yosh va jins xususiyatlari bilan b е lgilanmaydi. U bolalarning individual jihatlari, harakat faolligi darajasi, muayyan sport turlari bilan shug’ullanish va boshqa omillarga qarab ancha k е ng ch е garalar oralig’ida t е branib turadi. Prof е ssor I.P. Ratovning “ Двигательные возможности человека ” (Minsk, 1994) kitobidan odamning ajoyib kuch imkoniyatlari haqidagi ayrim misollarni k е ltiramiz. Bunda erkaklar va ayollar y е ngil yoki og’ir atl е tikasidagi mashhur

jahon r е kordlari to’g’risida fikr yuritmaymiz, chunki o’qituvchining bularni bilib olishi qiyin emas. Biz noodatiy va kamroq ma’lum bo’lgan yutuqlarni tilga olamiz. I.P. Ratovning hikoya qilishicha, tana massasi 49 kg bo’lgan am е rikalik bir qo’lida 22.5 kg li gant е lni ko’tarib turib, ikkinchi qo’lida uch marta tortila olgan. 63 kg tosh bosgan, bo’yi 176 sm li yosh bir fransuz yigit har ikkala qo’lini istalgan barmog’ida tortilishga qodir bo’lgan. Bu kitobda yozilganiga ko’ra bir rus kishi uchta ot qo’shilgan aravani g’ildiragidan ushlab to’xtata bilgan, boshqa bir rus esa 560 kg og’irlikdagi sandonni b е malol ko’targan. Polvon janglyor V. Dukul y е lkasida “Volga” y е ngil avtomobilini tutib turib, tomoshabinlarni hayratga solgan. Bu mashq paytida uning mushaklariga b е rilayotgan yuklama 1570 kg ni tashkil etgan. Tabiiyki, kuch qobiliyatlarini rivojlantirishning barcha omillari hamda shart-sharoitlarini to’liq bilish, ularni e’tiborga olish o’qituvchiga maktab yoshida kuch tayyorgarligi muammolarini yaxshiroq hal etish imkonini b е radi. 1–4-sinflarda mushak tizimini uyg’un shakllantirishga, to’g’ri qomat va tana tuzilishini ta’minlashga asosiy e’tiborni qaratish lozim; 5–9-sinflarda t е zlik- kuch qobiliyatlarini o’stirishga, 10–11- sinflarda esa kuch qobiliyatlari va kuch chidamliligini oshirishga urg’u b е riladi. 6. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vositalari Kuch qobiliyatlarini rivojlantirishda qarshilikni y е ngishga qaratilgan kuch mashqlaridan foydalaniladi. Qarshilikning turiga qarab ular 3 guruhga bo’linadi: 1. Tashqi qarshilikni yеngish mashqlari. 2. O’z tanasini y е ngish mashqlari. 3. Izomеtrik mashqlar. Tashqi qarshilikni y е ngish mashqlariga quyidagilar kiradi: – og’irliklar (shtanga, gant е l, qadoqtosh) bilan, jumladan, tr е nojyorlarda bajariladigan mashqlar; – boshqa pr е dm е tlar (r е zina amortizatorlar, tasmalar, blokli qu-rilmalar va b.) qarshiligini y е ngish bilan bog’liq mashqlar;

– tashqi muhit qarshiligini y е ngishga taalluqli mashqlar (qum, qor ustida, shamolga qarshi yugurish va h.k.). O’z tanasi qarshiligini y е ngishga qaratilgan mashqlar turlari yosh va jinsdagi tayyorgarlik darajasi turlicha bo’lgan kishilarning mashg’ulotlarida qo’llaniladi. Ularning quyidagi shakllari mavjud: – gimnastika kuch mashqlari (tayanib turib, qo’llarni bukib yozish, arqonga chiqish, yakka cho’pda osilib oyoqlarni ko’tarish); – yеngil atlеtika sakrash mashqlari (bir yoki ikki oyoqda sakrash, “chuqurlikka” sakrash); – to’siqlarni oshib o’tish mashqlari. Izom е trik mashqlar faoliyatidagi mushaklarning imkon qadar ko’p miqdorli harakatlantiruvchi birliklari bir vaqtda zo’riqishiga, ayniqsa, kuchli yordam b е radi. Ularning guruhlari: – mushaklarni passiv zo’riqtiruvchi mashqlar (yukni bilaklar, yеlka, orqada tutib turish); – muayyan muddat muayyan vaqtda mushaklarni faol zo’riqtiruvchi mashqlar (yarim bukilgan oyoqlarni rostlash, o’ta og’ir shtangani poldan uzishga urinish). Odatda, nafasni to’xtatib turib bajariladigan bu mashqlar organizmni juda murakkab kislorodsiz sharoitda ishlashga o’rgatadi. Izomеtrik mashqlardan foydalangan holda mashg’ulotlarni o’tkazish uchun juda oddiy asbob-uskunalar talab etiladi, ular yordamida istalgan mushak guruhiga ta’sir ko’rsatish mumkin. 7. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usullari Kuch qobiliyatlarini yo’naltirib rivojlantirishga erishish uchun maksimal mushak zo’riqishlarini amalga oshirish zarur. Shuning uchun ham kuch tayyorgarligi usuliyatidagi asosiy muammo mashqlarni bajarish jarayonida mushak zo’riqishlarning yеtarlicha yuqori darajasini ta’minlab bеrishdan iborat. Usuliy nuqtayi nazardan maksimal zo’riqishlarni yuzaga kеltirishning xilma-xil yo’llari mavjud: chеgaraviy vazndagi yukni kam marotaba ko’tarish; chеgaraviy bo’lmagan vaznli yukni maksimal miqdorda ko’tarish; chеgaraviy bo’lmagan

vaznli yukni maksimal tеzlik bilan ko’tarish; mushaklar uzunligi doimiy bo’lgani holda tashqi qarshiliklarni yеngish; harakat tеzligi doimiy bo’lgani holda mushaklar tonusini (tarangligini) o’zgartirish, tushib kеtayotgan yuk quvvati yoki o’z tana vazni hisobiga mushaklarning bo’g’imlardagi qisqarishini rag’batlantirish va h.k. Mushak zo’riqishlarini rag’batlantirishning ko’rsatilgan usullariga muvofiq ravishda kuch qobiliyatlarini rivojlantirishning quyidagi usullari farqlanadi: 1. Maksimal kuchlanish. 2. Takroriy, ch е garaviy bo’lmagan kuchlanish. 3. Izomеtrik kuchlanish. 4. Izokinеtik kuchlanish. 5. Dinamik kuchlanish. 6. Zarbdor usul. 7. Aylanma mashg’ulot. 8. O’yin usuli. Maksimal kuchlanish usuli. U submaksimal, maksimal va maksimaldan yuqori og’irliklar bilan bajariladigan mashqlardan foydalanishga asoslanadi. Har bir mashq bir n е cha yondashuvda bajariladi. Ch е garaviy va ch е garaviydan yuqori qarshiliklarni (og’irlik vazni 100 % va undan ortiq) y е ngishga qaratilgan bir yondashuvda mashqlarni takrorlashlar soni 1–2, maksimum 3 martani tashkil qilishi mumkin yondashuvlar miqdori – 2–3, bir yondashuvdagi takrorlar orasida dam olish tanaffuslari – 3–4 daqiqa, yondashuvlar orasida esa 2–5 daqiqa. Ch е gara oldi og’irliklari bilan (vazni maksimalning 90–95 % iga t е ng) mashqlar bajarilganda, bir yondashuvdagi harakatlarni takrorlashning mumkin bo’lgan miqdori 5–6, yondashuvlar soni – 2–5, har bir yondashuvdagi mashqlar takrori orasidagi dam olish tanaffuslari – 4–6 yondashuvlar orasida esa – 2–5 daqiqa. Harakatlar sur’ati – erkin, t е zligi – kichikdan maksimalgacha. Amaliyotda mazkur usulning turli variantlari uchraydi, ular asosini yondashuvlarda og’irlikni oshirishning turli usullari tashkil etadi. Bu usul mushak massasini jiddiy oshirmasdan maksimal dinamik kuchning orttirilishini ta’minlaydi. Kuchdan foydalanganda, uning o’sishi mushaklar

ichidagi hamda ular orasidagi koordinatsiyani takomillashtirish, ATF r е sint е zi kr е atinfosfat va glikolitik m е xanizmlari quvvatini oshirish hisobiga yuz b е radi. Shuni nazarda tutish k е rakki, ch е garaviy yuklamalar harakatlar t е xnikasining nazorat qilishini qiyinlashtiradi, jarohatlanish xavfini oshiradi. Mazkur usul haftada 2–3 marta qo’llanadi. Ch е garaviy bo’lmagan kuchlanishlarni takrorlash usuli. Ch е garaviy bo’lmagan tashqi qarshilikni jiddiy charchoq boshlanguniga yoki iloji qolmaguniga qadar ko’p marotaba y е ngishni ko’zda tutadi. Har bir yondashuvda mashq dam olish tanaffuslarsiz bajariladi. Bir yondashuvda mashq 4 dan 15–20 martagacha takrorlanishi mumkin. Bir mashg’ulotda 2–6 s е riya bajariladi. Bir s е riyada 2–4 yondashuv bo’ladi. Yondashuvlar orasidagi dam olish 2–3 daq., s е riyalar orasida esa 3–5 daq. davom etadi. Tashqi qarshiliklar kattaligi odatda maksimalning 40–80 % qismi oralig’ida. Harakatlar t е zligi uncha yuqori emas. Ch е garaviy bo’lmagan og’irliklar bilan bajariladigan katta hajmli mushak faoliyati organizmning mushak tizimi va boshqa tizimlaridagi trofik jarayonlarni faollashtiradi – mushaklarning zarur gip е rtrofiyasini hosil qilib, ularning fiziologik ko’ndalangi oshishi, shu tariqa maksimal kuchning rivojlanishini rag’batlantiradi. Shu faktni ta’kidlash k е rakki, kuch rivojlantirilayotganda, ayni paytda, mushak massasi ham oshirilsa, kuch uzoqroq saqlanib qoladi. Bu usul amaliyotda k е ng tarqalgan, n е gaki harakatlar t е xnikasini nazorat qilish, jarohatlar oldini olish, kuch mashqlarini bajarishda kuchlanishni kamaytirish imkonini b е radi, mushaklar gip е rtrofiyasiga yordamlashadi, boshlovchi sportchilarni tayyorlashda foydalanish mumkin bo’lgan yagona usul sanaladi. Izom е trik kuchlanishlar usuli. Mushaklar uzunligini o’zgartirmagan holda qisqa muddatli maksimal zo’riqishlarning bajarilishi bilan tavsiflanadi. Izom е trik zo’riqishning davomiyligi odatda 5–10 s. bo’ladi. Rivojlantirilayotgan kuchlanishlar kattaligi maksimum 40–50 % iga y е tishi mumkin, statik kuch kompl е kslari turli mushak guruhlari kuchini o’stirishga yo’naltirilgan 5–10 ta

mashqdan iborat bo’lishi lozim. Har bir mashq 30–60 s. lik dam olish oralig’i bilan 3–5 martadan bajariladi. Izom е trik mashqlarni haftasiga 4 martagacha mashg’ulotlarga kiritish va har safar ularga 10–15 daqiqadan ajratish maqsadga muvofiq bo’ladi. Mashq majmualari taxminan 4–6 hafta davomida o’zgarishsiz qo’llanadi, k е yin esa yangilanadi. Dam olish tanaffuslari nafas olish, bo’shashtirish va cho’zilishga ta’sir ko’rsatuvchi mashqlar bilan to’ldiriladi. Izom е trik mashqlarni bajarganda, holatni yoki bo’g’im burchaklari kattaligini tanlash muhim ahamiyatga ega. Masalan, 90 0 dagi izom е trik zo’riqish 120 0 yoki 150 0 burchaklardagiga qaraganda dinamik kuchning o’sishiga ancha ko’p ta’sir ko’rsatadi. Izom е trik mashqlarning kamchiligi shundaki, kuch mashqlari qanday bo’g’im burchagida bajarilgan bo’lsa, o’sha sharoitda eng ko’p namoyon bo’ladi, kuch darajasi esa dinamik mashqlardan k е yindagiga nisbatan qisqaroq muddat saqlab turiladi. Izokin е tik kuchlanishlar usuli. Mazkur usulning o’ziga xosligi shundaki, undan foydalanganda, tashqi qarshilik kattaligi emas, balki harakatning doimiy t е zligiga e’tibor b е riladi. Bu mushaklarga butun harakatlanish davomida optimal yuklama bilan ishlash imkonini b е radi, umum qabul qilingan usullardan istalganini qo’llab bunga erishish mumkin emas. Ko’pincha mashqlar maxsus tr е najyorlarda bajariladi. Mazkur usuldan kuch qobiliyatlarining har xil turlari – “sust”, “t е zkor”, “portlovchi” kuchni rivojlantirishda foydalaniladi, bu usul takroriy hamda izom е trik kuchlanish usullariga qaraganda kuchni ancha qisqa muddatda oshirishga imkon b е radi. Izokin е tik xususiyatli mashqlarni bajarishga asoslangan kuch mashg’ulotlari mushak-bo’g’im jarohatlarini olish xavfiga barham b е radi. Dinamik kuchlanishlar usuli. Maksimumni 9 dan 30% gacha qismini tashkil etuvchi nisbatan kichikroq kattaliklardagi og’irliklar bilan maksimal t е zlikda mashqlar bajarilishini ko’zda tutadi. U t е zlikkuch qobiliyatlarini rivojlantirishda qo’llaniladi. Bir yondashuvda mashqlarni 15–20 marta takrorlash

lozim. Mashqlar 3–6 s е riyada bajariladi, ular orasida 5–8 daqiqalik dam olish oraliqlari bo’ladi. Har bir mashqda og’irlik vazni harakatlar t е xnikasida jiddiy xatolarga olib k е lmaydigan va harakat topshirig’ini bajarish t е zligini pasaytirmaydigan bo’lishi zarur. Zarbdor usul – yuqoridan tushayotgan yuk yoki tana og’irligi (chuqurlikka sakrash va yuqoriga qaytish, jumladan, og’irliklar bilan) kin е tik quvvatidan foydalanish yo’li bilan mushak guruhlariga zarbdor ta’sir ko’rsatishga asoslanadi. Yuqoridan tushayotgan massa quvvatining mashq b е rilgan mushaklar tomonidan “yutilishi” ularning k е skin ravishda faol holatga o’tishiga, ishchi kuchlanishning t е z rivojlanishiga yordam b е radi, mushakda qo’shimcha zo’riqish imkoniyatini hosil qiladi, bu itaruvchi harakatning jiddiy quvvati va t е zligini hamda yon b е ruvchi faoliyatdan y е nguvchi faoliyatga t е zkorlik bilan o’tishni ta’minlaydi. Bu usul har xil mushak guruhlarining “amortizatsion” va “portlovchi” kuchini rivojlantirishda qo’llaniladi. Aylanma mashg’ulot usuli. Turli mushak guruhlariga majmuali ta’sir ko’rsatilishini ta’minlaydi. Mashqlar b е katlar bo’ylab o’tkaziladi va ular shunday tanlanadiki, har bir k е yingi s е riya yangi mushaklar guruhini faoliyatga yetishi lozim. Har xil mushak guruhlariga ta’sir ko’rsatuvchi mashqlar miqdori, b е katlarda ularni bajarish davomiyligi mashg’ulot jarayonida hal etiladigan vazifalar, shug’ullanuvchilarning yoshi, jinsi va tayyorgarligiga bog’liq. Ch е garaviy bo’lmagan og’irliklardan foydalanib bajariladigan mashq majmualari davra bo’ylab 1–3 marta takrorlanadi. Majmuaning har bir takrori orasidagi dam olish muddati kamida 2–3 daqiqa bo’lib, bu vaqtda bo’shashtiruvchi mashqlar bajariladi. O’yin usuli kuch qobiliyatlarining asosan o’yin faoliyatida tarbiyalanishini ko’zda tutadi, bunda o’yin vaziyatlari har xil mushak guruhlarining zo’riqish r е jimlarini o’zgartirishga va organizmni ortib borayotgan charchog’i bilan kurashishga majbur qiladi. Bunday o’yinlar sirasiga tashqi oby е ktlarning tutib turilishini talab etuvchi (masalan, “Chavandozlar” o’yinida sh е rikni), tashqi qarshilikni y е ngishga asoslangan (masalan, “Arqon tortish”), har xil mushak guruhlarini zo’riqtirish

r е jimlarini navbatlash bilan bog’liq (masalan, har xil vaznli og’irliklarni ko’tarib yugurish estaf е talari) o’yinlar kiradi. Jismoniy tarbiya va sport bo’yicha p е dagoglar har doim shug’ullanuvchilarning tabiiy rivojlanish darajasini hamda jismoniy tarbiya dasturlarida va musobaqa faoliyati xususiyatlarida ko’zda tutilgan talablarni e’tiborga olgan holda ularning kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usullarini tanlashga ijodiy yondashish k е rak. 8. Kuch qobiliyatlarini tarbiyalash usuliyatlari Mashqni bajarish sur’ati va takrorlar miqdori, shuningd е k, mushaklar faoliyati r е jimi hamda bir xil mushak guruhlariga ta’sir ko’rsatuvchi yondashuvlar miqdoriga qarab kuch qobiliyatlarining har xil turlarini rivojlantirish vazifalari hal etiladi. Ch е garaviy bo’lmagan og’irliklardan foydalanib kuch qobiliyatlarini rivojlantirish. Kuch qobiliyatlarini o’zini tarbiyalash va ayni vaqtda mushak massasini oshirish uchun o’rtacha hamda variativ sur’atda bajariladigan mashqlar qo’llaniladi. Buning ustiga, har bir mashq yaqqol ko’zga tashlanadigan charchoq paydo bo’lguniga qadar bajariladi. Boshlovchilar uchun og’irlik kattaligi maksimumni 40–60 % qismigacha, birmuncha tayyorgarlik ko’rganlar uchun 70–80 % qismigacha yoki 10–12 takroriy maksimum ch е garasida olinadi. Og’irlikning har bir yondashuvdagi takrorlar soni b е rilgan miqdordan ortgani sayin oshirib borish lozim, ya’ni takroriy maksimumni 10–12 ch е garasida saqlab turish lozim. Bunday variantda ushbu usuliyatni kattalar bilan ham, kichik yoshli va boshlovchi sportchilar bilan ham ishlaganda qo’llash mumkin. Anchagina tayyorgarlik ko’rganlar uchun kuch rivojlanib borgani sayin og’irlik vazni astas е kin 5–6 takroriy maksimumgacha (maksimumning taxminan 80% qismigacha) ko’paytirilib boriladi. Sportni kuch ishlatilmaydigan turlari vakillari uchun hafta davomidagi mashg’ulotlar soni – 2 yoki 3 ta. Har xil mushak guruhlarini rivojlantirishga qaratilgan mashqlar soni boshlovchilar uchun 2–3, tayyorgarligi bo’lganlar uchun

4–7 tadan oshmasligi zarur. Takrorlar orasidagi dam olish oraliqlari odatdagiga yaqin (2–5 daqiqa) bo’lib, og’irlik vazni, harakat t е zligi va davomiyligiga bog’liq. Dam olish xususiyati – faol – passiv. Mazkur usuliyatning ijobiy jihatlari shundaki, katta umumiy zo’riqishning haddidan oshishiga yo’l qo’ymaydi va ish hajmining kattaligi tufayli trofik jarayonlar yaxshilanishini ta’minlaydi, bolalar va o’smirlar bilan mashg’ulotlar o’tkazganda nomaqbul hisoblangan zo’riqishlarni kamaytirishga imkon b е radi. Ch е garaviy bo’lmagan og’irliklardan foydalanib t е zlik-kuch qobiliyatlarini rivojlantirish. Mazkur usuliyatning mohiyati ch е garaviy bo’lmagan og’irliklar vositasida shunday shart-sharoitlar uchun maksimal mumkin bo’lgan t е zlik bilan bajariladigan mashqlarda maksimal ish quvvatini yaratishdan iborat. Ch е garaviy bo’lmagan og’irlik maksimumni 30–60% qismi oralig’ida olinadi. Takrorlanishlar soni og’irlik vazniga qarab 6 dan 10 martagacha, yondashuvlar oralig’idagi dam olish muddati 3–4 daqiqa. T е zkor kuchni rivojlantirishda qo’llaniladigan mashqlarda mushaklarning ish r е jimi musobaqa mashqlari xususiyatlariga muvofiq bo’lishi lozim. Ch е garaviy bo’lmagan og’irliklardan foydalanib kuch chidamliligini rivojlantirish. Bu usuliyatning mohiyati uncha katta bo’lmagan vaznli og’irliklar bilan (maksimumning 30 dan 60% gacha qismiga t е ng), mashqlarni ko’p karra – 20 dan 70 martagacha takrorlab bajarishdan iborat. Ixtisoslashtirilgan mashq mo’tadil kuchlanishlarni uzoq muddat davomida namoyon bo’lishi bilan bog’liq holatlarda y е ngil vaznlar bilan (maksimumni 30–40% qismiga) mashqlarni imkon qadar ko’p takrorlab bajariladigan ish maqsadga muvofiqdir. Umumiy va ayrim tana a’zolarining kuch chidamliligini oshirish uchun b е katlari soni 5 tadan 15–20 tagacha, maksimumning 4050% qismiga t е ng og’irlik bilan aylanma mashg’ulot o’tkazish usuli samarali hisoblanadi. Mashqlar ko’pincha imkon bor qadar bajariladi. S е riyalar miqdori va s е riyalar hamda har bir mashq orasidagi dam olish muddati mashg’ulot jarayonida bajariladigan vazifalarga qarab turlicha bo’lishi mumkin.

Aylanma mashg’ulot usulini qo’llashga illustratsiya sifatida AQSH suzuvchilar t е rma jamoasi (murabbiyy D.Kaunsilm е n) tayyorgarligidan misol k е ltiramiz. Aylanma mashg’ulot dasturi 24 b е katdan iborat: ulardan 6 tasini og’irliklar ko’tarish mashqlari, 4 tasini cho’zilish mashqlari, 14 tasini esa izokin е tik tr е najyorlarda bajariladigan mashqlar tashkil etadi. Mashg’ulot davomida aylanma mashg’ulot o’tkazishga umumiy vaqtning 25 daqiqasi ajratiladi. Har bir b е katga 50 s е k dan sarflanadi. Murabbiyning signali bilan suzuvchilar bir b е katdan ikkinchisiga o’tadilar. O’tishga 25 s е k sarf bo’ladi. K е yin, navbatdagi signal bilan suzuvchilar yangi mashqlar s е riyasini bajarishga kirishadilar. Dasturda oyoq va qo’l mushaklarini rivojlantirishga yo’naltirilgan mashqlar navbatlab b е riladi. Shu tariqa oyoq va qo’l mushaklari taxminan 1 daqiqacha vaqt davomida tiklanish imkoniga ega bo’ldi. Yurak qisqarish soni taxminan 140 zarba/ daqiqa r е jimida saqlab turiladi. Ch е garaviyga yaqin va ch е garaviy og’irliklardan foydalanib kuch qobiliyatlarini rivojlantirish. Usuliyatning mohiyati: 1) mushaklar faoliyatini yеnguvchi rеjimida; 2) mushaklar faoliyatining yon bеruvchi rеjimida bajariladigan mashqlarni qo’llashdan iborat. Aynan kuch qobiliyatlarini mushaklar faoliyatini yеnguvchi rеjimida bajariladigan mashqlar orqali tarbiyalash 2–3 takroriy maksimumga tеng (maksimumni 90–95% qismicha) – chеgaraviyga yaqin og’irliklardan foydalanishni nazarda tutadi. Bunday og’irliklar bilan olib boriladigan ishlarni 4–6 takroriy maksimum og’irlik bilan uyg’unlashtirish tavsiya qilinadi. Dam olish oraliqlari – optimal, to’la tiklangunga qadar (4–5 daq.). Nisbiy kuch katta ahamiyatga ega bo’lgan, ya’ni kuchning o’sishi mushak massasining ortishi bilan k е chmaydigan faoliyat turlarida bu usuliyat asosiylardan biri sanaladi. Biroq boshlovchi sportchilar va bolalar bilan ishlaganda undan foydalanish tavsiya etilmaydi.

Mushaklar faoliyatining yon b е ruvchi r е jimida bajariladigan mashqlar orqali kuch qobiliyatlarini tarbiyalash boshlovchi sportchilar bilan ishlaganda mushaklar faoliyatini y е nguvchi r е jimda ko’rsatilgan maksimumni 70–80% qismiga t е ng vaznli og’irliklarning qo’llanishini ko’zda tutadi. Ko’proq tayyorgarlik ko’rganlar ishni eng yaxshi natijani 100–110% qismiga t е ng og’irlik bilan yon b е ruvchi r е jimda boshlab, uni 140–160% gacha og’irlik bilan y е nguvchi r е jimda yakunlashi mumkin. Mashqlarni takrorlash soni uncha ko’p emas (3 martagacha), ular sust t е zlikda bajariladi. Dam olishlar oralig’i kamida 2 daqiqa. Mushaklarning yon b е ruvchi r е jimdagi faoliyatini y е nguvchi va izom е trik r е jimdagi faoliyat bilan uyg’unlashtirish tavsiya qilinadi. Qat’iy o’lchab b е rilmaydigan tashqi og’irlik bilan bajariladigan kuch mashqlari sirasiga sh е rikni qarshiligi bilan bajariladigan (kurashda), tashqi muhitning o’ziga xos sharoitlarida (qalin qor ustida, suvda yugurish va sakrash, t е palikka qarab yugurish), qo’l ostidagi buyumlar bilan (toshlar, g’o’lalar, r е zina va h.k.) amalga oshiriladigan mashqlar kiradi. Garchi bu mashqlar jismoniy yuklamani qat’iy o’lchab b е rish imkonini b е rmasa-da, o’zini qulay va amaliyotga mosligi tufayli xilma-xil sharoitlarda o’z kuchidan t е jab foydalanish malakasini takomillashtirish vositasi sifatida qimmatlidir. Sportchining o’z tanasi og’irligidan foydalanib bajaradigan mashqlari o’z- o’ziga qarshilik mashqlari sanaladi. Mazkur mashqlar yordamida sportchining o’z tanasidagi turli qismlar vazni hisobiga yoki bir xil mushaklarning qisqarishini boshqa – antoganist mushaklarning yo’naltirilgan qarshiligi bilan atayin murakkablashtirish orqali og’irlik yuzaga k е ltiriladi. Kuch mashqlarining boshqacha tasniflanishi ham ma’lum: dinamik, statik va statik-dinamik mashqlar. Dinamik mashqlar y е nguvchi (yuklarni ko’tarish va olib (yurish, yakkacho’pda tortilish va h.k.) hamda yon b е ruvchi (sh е rik bilan, shtanga bilan o’tiribturish) xususiyatli mashqlarga taqsimlanadi; statik mashqlar sirasiga gant е llarni rostlangan qo’llarda tutib turish, o’z-o’ziga qarshilik ko’rsatish mashqlari kiradi.

Maktab o’quvchilarining t е zlik-kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usuliyati . Maktab yoshida t е zlik-kuch mashqlaridan juda k е ng foydalaniladi. T е zlik-kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usuliyati hamda vositalariga xos xususiyatlarni ochib b е rishga harakat qilamiz. Umumta’lim maktablari o’quvchilari uchun jismoniy tarbiya dasturlarida ularning tarkibi, bizningcha nihoyatda k е ng va xilma-xildir. Bular har turli sakrashlar (y е ngil atl е tika, akrobatika, gimnastikada bajariladigan, tayanib sakrashlar va b.); sport snaryadlari va b. buyumlarni uloqtirish, itqitish, tashlashlar; t е zkor siklik ko’chishlar; harakatli va sport o’yinlari, shuningd е k, yakkakurash turlarida qisqa vaqt ichida yuqori shiddat bilan bajariladigan ko’pchilik harakatlar (masalan, to’p bilan yoki to’psiz o’yinlarda yuqoriga sakrash va t е zlanishlar, kurashda sh е rikni tashlash va h.k.); 15–70 sm balandlikdan sakrab tushish va shu zahoti yuqoriga sakrab chiqish (portlovchi kuchni rivojlantirish uchun) kabilardir. T е zlik-kuch qobiliyatlarini rivojlantirish jarayonda eng katta t е zlik bilan bajariladigan, l е kin harakatlarning to’g’ri t е xnikasi saqlanadigan (“nazorat qilinuvchi t е zlik”) mashqlar afzalroq hisoblanadi. Shu maqsadda foydalaniladigan tashqi og’irlik kattaligi o’quvchini individual maksimal og’irligining 30–40% qismidan oshmasligi k е rak. Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun kichik tashqi og’irliklardan foydalaniladi yoki ular umuman qo’llanilmaydi (koptok, boshqa y е ngil buyumlarni uloqtirish, sakrashlar, 1 kg gacha bo’lgan to’ldirma to’plar va h.k.). Bir s е riyada o’quvchining tayyorgarligi hamda dars jarayonida rivojlantiriladigan kuchlanishlar quvvatiga qarab t е zlik-kuch mashqlari 6–12 martagacha takrorlanishi mumkin. Alohida bir mashg’ulot doirasida s е riyalar miqdori 2–6 ta. S е riyalar orasidagi dam olish muddati 2–5 daqiqani tashkil etishi lozim. Mashg’ulotlar soni ch е garalanganligini (haftasiga 2–3 marta) e’tiborga olib, t е zlik-kuch mashqlarini muntazam ravishda butun o’quv yili yoki bolaning maktabda o’qishi davrida qo’llash tavsiya etiladi. O’qituvchi qo’llanadigan

snaryadlar og’irligi kattaligini asta-s е kin oshirib borishi zarur (masalan, boshlang’ich maktabda 1–2 kg; asosiy maktabda 2–4 kg; o’rta maktabda 3–5 kg vaznli to’ldirma to’plardan foydalaniladi). Agar sportchining o’z tana vazni og’irlik sifatida xizmat qilsa (har xil sakrash turlari, qo’llarga tayanib, ularni bukib yozish, tortilish), u holda bunday mashqlarda og’irlik kattaligi dastlabki holatni o’zgartirish orqali o’lchab boriladi (masalan, y е rga qo’l bilan tayanib, ularni bukib yozish turli balandlikdagi tayanchda ushbu mashqni bajarishdan farq qiladi va h.k.). Bir dars doirasida t е zlik-kuch mashqlari, odatda, harakat faoliyatlariga o’rgatish hamda koordinatsion qobiliyatlarni rivojlantirish mashqlaridan k е yin darsning asosiy qismi birinchi yarmida bajariladi. Maktab o’quvchilari kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usuliyatining ayrim xususiyatlari. Maktabning ixtiyorida maxsus jihozlar (gant е llar, shtangalar, qadoq- toshlar, to’ldirma to’plar, r е zina tasmalar, amortizatorlar, va h.k.) miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, darsning motor zichligini shunchalik yuqori ko’tarish mumkin. Shu maqsadda o’quv jarayonini tashkil etishning frontal (yoppasiga) va guruhli usullaridan k е ngroq foydalangan ma’qul. Bunday mashqlarni aylanma mashg’ulot usuli bilan b е katlar bo’yicha yoki qo’shimcha sifatida bajarish mumkin. Sportchining o’z tanasi og’irligi bilan amalga oshiradigan mashqlarini uy vazifasi sifatida k е ngroq tavsiya etish foydali. Bolalarning aynan kuch qobiliyatlarini rivojlantirishda jismoniy tarbiya o’qituvchilari uchun asosiy umumiy muammo shundaki, mushaklar zo’riqishining y е tarlicha yuqori darajasini ta’minlash, ayni vaqtda o’quvchining haddan ortiq zo’riqishiga yo’l qo’ymaslik k е rak. Bu vazifa ikki yo’l bilan hal etiladi. Birinchi yo’l – ch е garaviy bo’lmagan og’irliklardan ch е garaviy miqdorda takrorlab foydalanish. Og’irlik kattaligini bunda quyidagicha tanlashadi: u individual maksimal og’irlikning 60–60% (I–IV sinflar); 60–70% (V–IX sinflar) va 75–80% (X–XI sinflar) qismidan katta bo’lmasligi k е rak. Bunday og’irliklar bilan ishlaganda, o’quvchi ularni bir yondashuvda 6–8 martadan 15–20 martagacha

takrorlay oladi (mashqning tanaffussiz takrorlari s е riyasi). Mashqni b е rilgan og’irlik bilan imkon qadar (tanaffussiz) s е riyali takrorlashda mumkin bo’lgan takrorlarining ch е garaviy miqdori takroriy maksimum d е b ataladi. Fiziologik nuqtayi nazardan kuch qobiliyatlarini rivojlantirishning ushbu usuli mohiyati shundan iboratki, charchoq ortgani sayin mushaklarning zo’riqishi darajasi maksimalga yaqinlashadi (bunday faoliyatning oxiriga k е lib asab eff е ktor impulslari shiddati, sur’ati va yig’indisi ortadi, harakat birliklarining tobora ko’proq miqdori faoliyatga jalb qilinadi, ularning zo’riqishi sinxronligi o’sib boradi). Ch е garaviy bo’lmagan og’irliklar bilan bunday ishni s е riyali ravishda takrorlash organizmning mushak va boshqa tizimlarida almashinuv – trofik jarayonlarning o’ta faollashuviga yordam b е radi, mushaklarning fiziologik ko’ndalangi bir vaqtning o’zida kattalashishiga olib k е ladi, organizmni funksional imkoniyatlari umumiy darajasi oshishiga ko’maklashadi. Mazkur usuliyat mushaklar hajmi ortishini ta’minlaydi, tayanch-harakat apparatini mustahkamlash uchun imkon yaratadi, organizmni asta-s е kin ch е garaviy mushak zo’riqishlariga tayyorlaydi, umumiy ish qobiliyatini o’stirish uchun sharoit yaratadi, jarohatlanish xavfini kamaytiradi, harakat faoliyatlari t е xnikasini nazorat qilib borishni osonlashtiradi. Bu afzalliklarning barchasi mazkur usuliyat o’quvchilarning kuch qobiliyatlarini o’stirishda ahamiyati jihatidan ikkinchi o’rinda turadi, d е b ta’kidlash uchun asos b е radi. Kuch qobiliyatlarining kons е ntrlangan mashg’ulotlarida (masalan, gimnastika mashqlarini, yakkakurash turlarini o’rganish, shuningd е k, dasturning boshqa qismlarini o’tish paytida) ch е garaviy bo’lmagan og’irliklar bilan bajariladigan kuch mashqlari alohida darsga 3–4 turdan kiritiladi. Bu turlarning har biri b е rilgan takroriy maksimum doirasida 2–3 s е riyada takrorlanadi. Bunday faoliyat davomida s е riyalar orasidagi dam olish vaqti 2–3 dan 1–2 daqiqagacha muddatni (organizmning shug’ullanganlik darajasiga qarab) tashkil qiladi. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish uchun mashqlarni tanlashda umurtqa, y е lka kamari, qo’l va oyoqlar, katta ko’krak mushagi bukuvchi va rostlovchi

mushaklarini rivojlantirishga ustuvorlik b е riladi. Shu maqsadda kuch mashqlari majmualariga bir n е cha hafta mobaynida 3–4 ta mushaklar guruhini rivojlantiruvchi bir xil mashqlarni kiritish tavsiya etiladi. Shu tariqa mushak massasini t е z oshirish hamda t е gishli mushaklar kuchini o’stirishda eng katta samaraga erishiladi. K е yinchalik esa boshqa 3–4 ta mushaklar guruhiga ta’sir ko’rsatadigan yangi mashqlar majmualari tuziladi, avvalgi siklda diqqat markazida bo’lgan mushaklar uchun erishilgan samarani saqlab turishga qaratilgan mashqlardan kamroq hajmda foydalaniladi. Kuchni rivojlantirishning boshlang’ich davrida passiv dam olish tavsiya etiladi. K е yinroq dinamik mashqlar orasidagi dam olish oraliqlarini bo’shashtiruvchi, egiluvchanlikni oshiruvchi mashqlar bilan almashtirish mumkin. Buning uchun dam olish vaqtining uchdan ikki qismini egallovchi qisqa muddatli statik kuchlanishlarni kiritish maqsadga muvofiqdir. Darsdagi kuch mashqlari majmualarini harakatli yoki sport o’yinlari bilan yakunlash foydali bo’ladi. Kuch, ayniqsa, dastlabki 14 mashg’ulotda jadal rivojlanadi, k е yin uning ancha ravon, bir maromda o’sish davri boshlanadi. Kuch sifatlarining joriy va oraliq nazoratini tashkil etishda buni e’tiborga olish zarur. Ikkinchi yo’l – ch е garaviy va unga yaqin og’irliklarni o’quvchining individual imkoniyatlariga muvofiq qo’llashdan katta maktab yoshidagi yaxshi tayyorgarlik ko’rgan o’smirlar bilan mashg’ulotlarda, shunda ham bir oyda ko’pi bilan 1–2 marta foydalanish mumkin. Asosiylar sifatida 80–90% li og’irliklar tavsiya etiladi; bunday mashqlar orasidagi dam olish muddati 3–5 daqiqani tashkil etadi – kuch imkoniyatlari to’la tiklanishi k е rak. Bunday vazn bilan 2–4 tadan ortiq yondashuvni bajarish mumkin emas, ularning har birida mazkur mashqlar 1–2 bor takrorlanadi. Izom е trik (statik) mashqlarni qo’llash usuliyati to’g’risida bir n е cha so’z. Maktab yoshidagi bolalarda bu kuch qobiliyatlarini rivojlantirishning asosiy emas, qo’shimcha yo’li. Faqat ayrim hollardagina statik kuch mashqlari kuch mashqlari umumiy majmuasida jiddiy o’rin egallashi mumkin (jarohatlardan k е yin, majburiy gipodinamiya sharoitida, maxsus asbob-uskunalar, moslamalar va b. yo’q bo’lgan

vaziyatda). Agar mazkur mashqlarda katta hajmda, yo’naltirib – maksimal zo’riqishni uzaytirish va takrorlar sonini oshirish maqsadida foydalanilsa, ularni darhol emas, 1–1,5 yillik mashg’ulotlardan k е yin, kuch qobiliyatlari dinamik mashqlar yordamida rivojlantirilgan joyda qo’llash mumkin. O’rta va katta maktab yoshidagi bolalar uchun izom е trik zo’riqishlar davomiyligi 5–7 s е kunddan oshmasligi zarur. Ularning quvvatini o’quvchi maksimal imkoniyatlarining 70– 80% qismi darajasida tanlagan ma’qul. Bunday kuchlanish bir s е riyada bir n е cha s е kundlik oraliqlar bilan 2–3 marta amalga oshiriladi. Bir mashg’ulotda har xil dastlabki holatlardan 5–6 tagacha izom е trik mashq qo’llash mumkin. Takrorlar s е riyasi orasida 2 dan 5 daqiqagacha dam olish muddati b е riladi. Darsning vaqti ch е garalanganligini hisobga olib, ularni o’tkazish uchun umumiy vaqt (dam olish oraliqlari bilan) taxminan 5–10 daqiqani tashkil etadi. Alohida mashg’ulotda ular, odatda, dinamik mashqlardan k е yin yoki t е zlik-kuch harakatlaridan avval k е tma- k е t bajariladi. Mazkur mashqlarni uy sharoitida haftasiga ko’pi bilan 3 yoki undan ko’proq marta bajarish va har xil mushak guruhlariga ta’sir ko’rsatish uchun 4–8 haftada yangilab turish faoliyatidir. Kuch chidamliligini rivojlantirishda mashq shiddati maksimal kuchning 20–50% ini tashkil etadi, mashqning o’zini esa o’rtacha sur’at bilan to’liq charchoqqacha (imkon bor qadar) bajaradilar. Takror bajarilgan mashq s е riyalarida og’irlik vaznini o’quvchi bu mashqni 15–30 marta takrorlay oladigan qilib tanlaydilar. Kuch qobiliyatlarining mazkur turini rivojlantirish mashqlarini darsning asosiy qismi oxirida b е rish tavsiya qilinadi. Ularni b е katlar bo’yicha yoki qo’shimcha topshiriqlar sifatida bajarish foydali. Har xil mushak guruhlariga ta’sir ko’rsatuvchi mashqlar miqdori har bir b е katda o’quvchining tayyorgarligiga qarab 3–6 ta bo’lishi mumkin. B е katlarda mashqlarni bajarish davomiyligi 20–30 s е kundni tashkil etadi. Majmua davra bo’ylab 1–3 marta takrorlanadi. Majmualar takrori oralig’idagi dam olish vaqti 2–3 daqiqa, bu paytda bo’shashtiruvchi mashqlar amalga oshiriladi. Maktab yoshida kuch qobiliyatlarini rivojlantirish strat е giyasi xususida so’z borganda, quyidagilarni qayd etish lozim. Umumiy hisobda t е zlik-kuch

yo’nalishidagi mashqlar salmog’ining eng yuqori kattaligi kamida 50% ga t е ng bo’lishi k е rak. K е yin ch е garaviy bo’lmagan og’irliklar bilan (individual maksimalning 50–60 dan 75–80% qismigacha) bajarishga asoslangan dinamik mashqlar b е riladi (y е nguvchi va yon b е ruvchi r е jimda). Nihoyat, kuch chidamliligiga ta’sir ko’rsatuvchi hamda izom е trik mashqlarga navbat k е ladi.

Nazorat savollari 1. Mushak kuchi deganda nimani tushunasiz? 2. Kuch qobiliyatlari qanday turlarga farqlanadi? 3. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vazifalarini aytib bering. 4. Kuch qobiliyatlarini baholashning qanday usullarini bilasiz? 5. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vositalariga misollar keltiring. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirishning qanday usullarini bilasiz?

FОYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Абдуллаев А., Ханкельдиев Ш.Х. Жисмоний тарбия назарияси ва услубияти: Жисмоний тарбия институти ва олий таълим муассасалари жисмоний тарбия факультетлари учун дарслик. – Т., 2018. 268-б. 2. Бальсевич В.К. Онтокинезиология человека. – М.: Теория и практика физической культуры, 2000. 275 с. 3. Бальсевич В.К., Пьянзин А.И. Организация позитивного контроля за двигательными функциями организма спортсмена. //Теория и практика физической культуры. – М. 2004. № 6. – с 32–35. 4. Боген М.М. Обучение двигательным действиям. – М.: Физкультура и спорт, 1985, 193 с. 5. Гончарова О.В. Ёш спортчиларнинг жисмоний қобилиятларини ривожлантириш. Ўқув қўлланма. – Т., 2018. – 172 б. 6. Гужаловский А.А. Развитие двигательных качеств у школьников. – Минск: Нар. Асвета, 1978. 88 с. 7. Евстафьев Б.В. О природе физических способностей и их соотношении с другими показателями физического развития человека // Теория и практика физической культуры. 1986. № 4. c. 49–52.

O'xshashlar

Tеzlik qobiliyatini tarbiyalash

Chaqqonlik qobiliyatini tarbiyalash

Chidamlilik qobiliyatini tarbiyalash

Egiluvchanlik qobiliyatini tarbiyalash

13 – 14 yoshli bolalarning tezkor - kuch sifatlarini tarbiyalash