Pech o’txonasida yoqiladigan yoqilg’i yonish mahsulotlari hajmini hisoblash - Issiqlik texnikasi - Referatlar

Pech o’txonasida yoqiladigan yoqilg’i yonish mahsulotlari hajmini hisoblash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

563 KB

Ko'chirib olish

Pech o’txonasida yoqiladigan yoqilg’i yonish mahsulotlari hajmini hisoblash 1

KIRISH: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 4 oktabrdagi “Yangi turdagi raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish va o’zlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 1623-sonli qarori bilan tasdiqlangan dasturga muvofiq, 2012-2016 yillarda, hisob kitoblar bo’yicha, qiymati 6 milliard 200 million dollar bo’lgan 270 dan ziyod investitsiya loyihasini, shuningdek, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnalogik qayta jihozlash bo’yicha tarmoq dasturlarini amalga oshirish ko’zda tutilmoqda. Mamlakatimizda yoqilg’i-energetika resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish uchun quyidagi yo’nalishlarda chora-tadbirlar amalga oshirishga ustuvor ahamiyat berilmoqda: Yuqori texnologiyaga asoslangan zamonaviy ishlab chiqarishni tashkil etish va ularga innovatsion texnologiyalarni joriy etishga e’tiborini qaratgan Respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov mamlakatimizni 2013 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo‘nalishlariga bog‘langan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida “Biz mamlakatimizdagi ishlab chiqarish korxonalarini modernizatsiya qilish va yangilash, zamonaviy innovatsiyalarga asoslangan va yuksak samarali texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha o‘z oldimizga katta maqsadlar qo‘yganmiz” deb aytdi. Bu yil O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimidagi islohatlar yo’nalishini belgilab bergan “Ta’lim to’g’risidagi qonun . va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilinib, keng miqyosda amalga oshirila boshlaganiga 19 yil to’ldi. Jamiyatimiz jadallik bilan taraqqiy etib, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy va siyosiy tavqim kundan-kunga ortib bormoqda. 2

Respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan texnik yo‘nalishidagi kasb-hunar kollejlarida malakali texnik xodimlar tayyorlanib ular o‘z navbatida ishlab chiqarish korxonalarida zamonaviy innovatsiyalarga asoslangan texnologiyalarni joriy etish va yangilash borasida ulkan muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Uzoq muddatli istiqbolga mo’ljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish-bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infrotuzilma kommunikatsiyalarini rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. [4]. Sanoatda vodorod olishning asosiy manbai suv emas, balki tabiiy gazdir. Kurs ishining maqsadi . Pech o’txonasida yoqiladigan yoqilg’i yonish mahsulotlari hajmini hisoblash va uni havo entalpiyasini aniqlash. Sanoat pechlarida qilinadigan yoqilg’ining xossalari va tarkibi yoqilg’ining yonish issiqligini aniqlash. Kurs ishning vazifalari. 1. Mavzuga doir ilmiy va ilmiy-metodik manbalarni o‘rganish, tahlil qilish. 2. Qattiq suyuq va gazs imon yoqilg’ilarning elementar tarkibini o’rganish. 3.Yoqilg‘ining quyi va yuqori yonish issiqligini hiso blash 4. Pechlar turlari va ularning o’txonalari haqida ma’lumot 5 . Yonish jarayonlarini hisoblash va o’rganish 6. Yonuvchi mahsulotlarning tarkibi va miqdorini hisoblash 7. Yonish mahsulotlari va havo entalpiyasini hisoblash 3

1.Qattiq suyuq va gazsimon yoqi yoqilg‘i sifatida foydalanish mumkin. Elektr, mexanik va issiqlik energiyasini olishni asosiy manbai organik yoqilg‘i hisoblanadi. Hozirgi vaqtda yer yuzida ishlab chiqarilayotgan va iste’mol qilinayotgan energiyaning 70% ni organik yoqilg‘ining kimyoviy energiyasi hisobidan va faqat 30% gina suv, shamol, quyosh va atom energiyasidan foydalanish hisobidan olinadi. Mamlakatimiz yoqilg‘i sanoati qariyb bir asrlik tarixga ega. Bu sanoat yer qa’rida topilgan va qazib olinayotgan ko‘mir, Neft, tabiiy gaz konlari negizida shakllandi va rivojlanib bormoqda. Respublikamizda 159 (zaxirasi sanoat darajasida hisoblangan) neft-gaz koni ochilgan, ularning 115 tasi Buxoro - Xiva geologik provintsiyasida, 27 tasi Farg‘ona vodiysi, 10 tasi Surxondaryo, 7 tasi Ustyurtda joylashgan. Konlarning gaz, gaz-kondensatli, gaz- neft’, neft, gaz-neft kondensatli turlari mavjud. Yoqilg‘i sanoati respublika yoqilg‘i-energetika kompleksining asosiy turlarini tashkil etadi va barcha turdagi yoqilg‘ini qazib olish, tabiiy gazni tozalash va yetkazib berish, Neft maxsulotlari ishlab chiqarish korxonalaridan iborat. Mustaqillik yillarida ko‘rilgan keskin tadbirlar natijasida neft qazib olish xajmi yuqori sur’atlarda o‘sdi. Respublikaning neft mustaqilligi ta’minlandi. Agregat holiga ko‘ra yoqilg‘i qattiq, suyuq va gaz yoqilg‘isiga, kelib chiqishiga yoki olinish usuliga ko‘ra tabiiy va sun’iy yoqilg‘iga bo‘linadi. (1.1- jadval). Organik yoqilg‘ilarning tasnifi. 1. 1-jadval Yoqilg‘i Agregat xolati Qattiq Suyuq Gaz 4

Tabiiy Yog‘och,torf, qo‘ng‘ir va toshko‘mirlar, antratsit, slanetslar Neft ’ Tabiiy gaz Sun ’ iy Koks, briketlar, yog‘och ko‘miri, Mazut, kerosin, benzin, solyar moyi, gazoil Koks gazi, domna gazi, generator gazi, Neft gazi, propan, atsetilen Organik yoqilg‘i energiya manbai bo‘lishi bilan bir qatorda, u kimyo sanoati uchun muhim xom-ashyo hisoblanadi. Organik yoqilg‘ilarni qayta ishlash natijasida ko‘plab muhim kimyoviy maxsulotlar olinadi. Qazib olingan joyi va ishlatilishiga ko‘ra maxalliy yoqilg‘i (torf va slanets) va tashib keltiriladigan yoqilg‘ilar bo‘ladi. Yoqilg‘i tarkibi organik va mineral moddalardan iborat bo‘ladi. Organik moddalarga uglerod (C), vodorod (H 2 ), kislorod (O 2 ), azot (N 2 ) va oltingugurt (S) kiradi. Bu kimyoviy elementlar va ular birikmalarining miqdori turli xil yoqilg‘ida turlicha bo‘ladi. Masalan, neft’ va uning maxsulotlari tarkibi asosan uglerod va vodoroddan tashkil topgan. Yoqilg‘i tarkibiga yonuvchan elementlar, namlik va yoqilganda kulga o‘tadigan minerallar kiradi. Yoqilg‘ining tarkibi kimyoviy elementlarning massaviy foiz miqdori, namligi va kul miqdori bilan tavsiflanadi. Qattiq va suyuq yoqilg‘ining elementar tarkibini quyidagicha yozish mumkin: C+H+S+O+N+A+W=100% (1.1) Yoqilg‘ining yonuvchan qismiga uglerod, vodorod va oltingugurt kiradi. Yoqilg‘ining yonmaydigan qismiga eca, azot, kislorod, namlik W va yoqilg‘i yonganda kulga aylanadigan mineral moddalar A kiradi. Yoqilg‘ining tarkibi ishchi, quruq, yonuvchan va organik massalarga ajratiladi. Xar bir massa tarkibiga 5

mos ravishda quyidagidek indekslar beriladi: ishchi – i; quruq – q; yonuvchan – yo; va organik – o; Yoqilg‘i iste’molchiga qaysi holda berilsa va yondirilsa, shu holdagi yoqilg‘iga ishchi yoqilg‘i, massasi va elementar tarkibi esa, mos ravishda ishchi massa va ish tarkibi deyiladi. Ishchi massaning elementar tarkibini quyidagicha yozish mumkin. % 100       i i i i i i i W A N О S H C (1.2) Yoqilg‘ini yonmaydigan elementlari uning ballastini tashkil etadi. Kislorod va azot yoqilg‘ining ichki ballasti, kul va namlik esa tashqi ballasti hisoblanadi. Yoqilg‘ining quruq massasi tarkibida namlik bo‘lmaydi: % 100      к к к к к к A N О S H C (1.3) Ishchi massadan quruq massani qayta hisoblash formulasi quyidagi ko‘rinishga ega: ; 100 100 ; 100 100 i к i i i i W Н Н W С C     (1.4) Yoqilg‘ining yonuvchan massasi tarkibida tashqi ballast, ya’ni namlik va kul bo‘lmaydi: % 100      yo yo yo yo yo yo A N О S H C (1.5) Bunday tarkibni “yonuvchan massa” deb aytishimiz shartli albatta, chunki uning tarkibidagi faqat C, H va S largina yonuvchan elementlar hisoblanadi. Yoqilg‘ining yonuvchan massasining tarkibi uning o‘zgarmas tavsifi bo‘lib, xajmi va kul miqdori o‘zgarganda ham bu tavsifi o‘zgarmaydi.Qattiq yoqilg‘idagi uglerod miqdori uning geologik yoshi ortishi bilan ko‘payadi. Masalan, torfdagi uglerod miqdori C yo =50  60%, qo‘ng‘ir ko‘mirda C yo =60  75%, toshko‘mirda 6

C yo =75  90% ni tashkil etadi. Quruq va ishchi massadan yonuvchan massani qayta hisoblash quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiriladi. ; 100 100 100 100 i i i к к yo WА С А С C     (1.6) Yoqilg‘ining organik massasi tarkibini quyidagicha yozish mumkin: C  +H  +S  +N  =100% (1.7) Barcha issiqlik texnikasi hisoblarida yoqilg‘ining tarkibi uning ishchi massasi bo‘yicha olinadi. Gaz yoqilg‘isi tarkibini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: CH 4 +C m H n +CO+H 2 +H 2 S+CO 2 +O 2 +N 2 =100% (1.8) Qattiq va suyuq yoqilg‘ining va yonuvchan gazning asosiy tavsiflari (1.1) va (1.2)-jadvalda keltirilgan. Qattiq va suyuq yoqilg‘ining asosiy xossalari (1.2)-jadval Yoqilg‘i turi Yoqilg‘ining yonuvchan massasi % 7

C yo H yo O yo S yo Q4 10  ик , kJ/kg Yog‘och 50 6 43 0 1,05-1,47 Torf 53-62 52,62 32,37 0,1-03 0,84-1,05 Qo‘ng‘ir ko‘mir 62-72 4,4-6,2 18-27 0,5-6,0 0,62-1,09 Toshko‘mir 75-90 4,5-5,5 4-15 0,6,-6,0 2,10—3,00 Antratsit 90,96 1,02,0 1-2 0,5-7,0 2,70-3,10 Neft 83-86 11-13 1-3 0,2-4,0 4,30-4,60 Slanets 72-76 8-10 10-12 - 0,73-1,50 Mazut 84-87 9-11 1 3-3,5 4,00-4,55 Tabiiy gazlarning xossalari (1. 3 ) -jadval Gaz magistrali Gazning tarkibi, xajmga nisbatan, % CH 4 C 2 H 2 C 3 H 8 C 4 H 10 C 5 H 12 N 2 C O 2 4 10 Q  kк kJ/ kg Gazli – Kogon 95,4 2,6 0,3 0,2 0,2 1,1 0,2 3,66 Jarkax- Toshkent 95,5 2,7 0,4 0,2 0,1 1,0 1,0 3,67 Buxoro- Ural 94,9 3,2 0,4 0,1 0,1 0,9 0,4 3,67 8

Saratov- Moskva 91,9 2,1 1,3 0,4 0,1 3,0 1,2 3,61 Uglerod yoqilg‘ining asosiy tarkibiy qismidir. 1 kg sof uglerod to‘la yonganda 33900 kJ issiqlik chiqadi. 1 kg vodorod yonganda 125600 kJ issiqlik chiqadi. Yoqilg‘i tarkibiga kiruvchi vodorodning bir qismi yoqilg‘idagi kislorod bilan birikkan bo‘ladi va yonishda ishtirok etmaydi. Yoqilg‘i yonganda oltingugurt sulpfid angidrid SO 2 ga aylanadi va suv bug‘lari bilan birikib sulpfid kislota H 2 SO 3 hosil qiladi. Oltingugurtning yonishidan hosil bo‘lgan suyuq va gaz maxsulotlar ichki yonuv dvigatelllari hamda qozon agregatlari metall qismlarining zanglashiga sabab bo‘ladi, havoni va o‘simliklarni zaharlaydi va ularni nobud qiladi, qurilish inshootlarini yemirilishini tezlashtiradi. Oltingugurtning zararli xossalarini eptiborga olib, uni ballast qatoriga kiritish mumkin. Kislorod va azot shartli ravishda yonuvchan massa tarkibiga kiritilgan. Ular ichki ballast hisoblanadi, chunki yonuvchan massaning foiz miqdorini kamaytiradi va yonish sohasini sovitadi. Bundan tashqari yoqilg‘ida kislorod miqdori ko‘p bo‘lsa, u yonish sohasida vodorod bilan birikib, suv hosil qiladi. Yoqilg‘i namligi. Yoqilg‘ini qazib olish, tashish, saqlash va shu kabilarga bog‘liq ravishda yoqilg‘i namligi o‘zgarib turadi. Masalan, torf uchun 50%, slanetslar uchun 13-17%, tosh-ko‘mir uchun 5-14%, va antratsit uchun 5-8%. Yoqilg‘idagi namlik yoqilg‘i foydali qismini xajmini kamaytirishi jihatidangina emas, balki yonish sohasida bug‘ga aylanishi jihatidan ham zararlidir. Issiqlikning anchagina miqdori bug‘ hosil bo‘lishiga sarflanmagani holda, chiqib ketayotgan gazlar bilan birga chiqadi. Namlik qattiq yoqilg‘i saqlanganda uning o‘z-o‘zidan yonib va uvalanib ketishiga sabab bo‘ladi. Yoqilg‘i kuli . Yoqilg‘i tarkibida kulning bo‘lishi yonish vaqtida ajralib chiqayotgan issiqlik miqdorini kamaytiradi, uskunalarning metall qismlarini yemiradi, o‘txonalarning ishlashini qiyinlashtiradi. Kul tarkibiga asosan ishqoriy metallar tuzlari, temir va alyuminiy oksidlari hamda oltingugurt sulpfati kiradi. Bundan tashqari kulda CaCO 3 , MgCO 3 bo‘lishi mumkin. Yoqilg‘ilar tarkibida 9

kulning miqdori xar-xil bo‘ladi. Masalan quruq yoqilg‘ilar uchun A q ning qiymati quyidagicha bo‘ladi, %: yog‘och uchun  1, torf uchun  10, toshko‘mir uchun 10-20, qo‘ng‘ir ko‘mir uchun 30, slanetslar uchun 60. Suyuq yoqilg ‘ i ( mazut ) tarkibida ham oz miqdorda (0,2-1%) mineral aralashma bo ‘ ldi . Uchuvchan moddalar va koks . Qattiq yoqilg ‘ i havosiz fazoda 870-1070 K temperaturagacha qizdirilganda undan uchuvchan moddalar ajralib chiqadi . Uchuvchan moddalar tarkibiga azot N 2 , vodorod H 2 , kislorod O 2 , uglerod oksidi CO , uglevodorod gazlari CH 4 , C 2 H 4 va shu kabilar hamda namlikdan hosil bo ‘ lgan suv bug ‘ lari kiradi . Uchuvchan moddalar tarkibi yoqilg ‘ ini qizdirish jarayoniga bog ‘ liq bo ‘ ladi . Uchuvchan moddalar yig ‘ indisi V U xarfi bilan belgilanadi va faqat yonuvchan massaga taaluqli bo ‘ ladi . Uchuvchan moddalar slanetsda (V U =90%) va torfda (V U =75%) eng ko‘p bo‘ladi. Qo‘ng‘ir ko‘mirda 40- 50%, antratsitda esa 4-6% bo‘ladi. Chala kokslash jarayoni maxsus pechlarda (havosiz muhitda) amalga oshiriladi, bunda qayta ishlanadigan yoqilg‘i 770-830 K temperaturaga qodir bir me’yorda qizdiriladi. Yuqori temperatura ta’sirida yoqilg‘ining organik qismi parchalanadi, parchalanish mahsulotlari esa, o‘zaro yana kimyoviy reaktsiyaga kirishadi. 770-830 K temperaturada yoqilg‘ining parchalanishi to‘xtaydi va pechda uglerodga aylangan qattiq qoldiq – chala kokslanishning asosiy maxsuloti bo‘lgan chala koks qoladi. Chala koksda ko‘pgina uchuvchan moddalar qoladi. Undan turmushda va energetika maqsadlarida ishlatiladigan yoqilg‘i sifatida foydalaniladi. Chala kokslanishda hosil bo‘ladigan gazlar – qimmatli yoqilg‘i va keyingi kimyoviy qayta ishlash uchun xom-ashyodir. Masalan, yog‘och va torfni quruq xaydashda olingan suv yana kimyoviy qayta ishlansa, atseton, sirka kislota, metil spirti, formalin va boshqa kimmatli maxsulotlar hosil bo‘ladi. Yoqilg‘ini havosiz muhitda 1275-1375 K temperaturada qizdirib, qayta ishlash jarayoni kokslash deyiladi. Kokslash natijasida 70-80% metallurgiya koksi olinadi, qolgani esa koks gazi, smola va suv bo‘ladi. Koks gazi qayta ishlanib, undan ammiak va boshqa kimyoviy maxsulotlar olinadi. Kokslashda hosil bo‘lgan smola va suv yana qayta kimyoviy ishlanadi. 10

2.Yoqilg‘ining quyi va yuqori yonish issiqligi 1 kg yoki 1 m 3 yoqilg‘i to‘liq yonganda chiqadigan issiqlik miqdori yoqilg‘ining issiqlik ajratishi (yonish issiqligi) deyiladi (Q i , kJ/kg yoki Q i kJ/m 3 ). Yoqilg‘ining issiqlik ajratishi ikki xil: yuqori yonish issiqligi Q i yu va quyi yonish issiqligi Q i k bo‘ladi. Yoqilg‘ining massa birligi to‘liq yonganda chiqqan issiqlik miqdori yoqilg‘ining yuqori yonish issiqligi deyiladi, bunda namlikning bug‘lanishiga sarflangan issiqlik hisobga olinmaydi. Yoqilgining birlik massasi yonganda uning tarkibidagi namlik hamda vodorodning kislorod bilan reaktsiyaga kirishish jarayonida hosil bo‘lgan namlik hisobga olingan xolatda ajralgan issiqlik miqdori quyi yonish issiqligi deyiladi. 1 kg suv bug‘ining atmosfera bosimida kondensatsiyalanish issiqligi taxminan 2500 kJ/kg ga teng. Ishchi yoqilg‘i tarkibidagi suv bug‘lari miqdori W i /100 ga teng. 1 kg vodorod yonganda 9 kg suv bug‘i hosil bo‘ladi (H 2 +0,5O 2 =H 2 O). Demak, suv bug‘ining kondensatsiyalanish issiqligini quyidagi formuladan aniqlanadi: 2500(1009 100 i i H W  )=25W i +225H i , (2.1) u holda iк Q = iyu Q -225H i - 25W i = iyu Q -25(9H i +W i ) (2.2) ya’ni yoqilg‘ining quyi yonish issiqligi uning yuqori yonish issiqligidan bug‘ hosil bo‘lish issiqligini ayirib tashlanganiga teng. Yoqilg‘ining yonish issiqligi laboratoriya sharoitida kalorimetrik bomba yordamida aniqlanadi. Kalorimetrli bomba, bosimi 3 MPa bo‘lgan kislorod bilan to‘ldirilgan germetik idish 1 dan iboratdir. Idishda massasi 1 g bo‘lgan yoqilg‘i yondiriladi. Bombani suvli idish 2 ga joylashtiriladi va suv temperaturasini ortishi orqali yoqilg‘ining yonish issiqligi aniqlanadi. Qattiq va suyuq yoqilg‘ining yonish issiqligini D.I.Mendeleev emperik formulasidan yetarli aniqlik bilan topiladi: 11

  kg kJ S О Н С i i i i iyu / 109 1260 340 Q     (2.3)   kg kJ W S О Н С i i i i i i / 25 109 1035 340 Qk      (2.4) Quruq gazning qo‘yi yonish issiqligi quyidagiga teng: 3 2 2 12 5 10 4 8 3 6 2 4 kk / 234 5, 107 5, 126 1465 1190 915 640 358 Q m kJ S H H CO Н С Н С Н С Н С СН          (2.5) Yuqori yonish issiqligi: 3 2 2 12 5 10 4 8 3 6 2 4 kyu / 257 5, 127 5, 126 1575 1285 995 700 398 Q m kJ S H H CO Н С Н С Н С Н С СН          (2.6) Shartli yoqilg‘i . Issiqlik ajratish xususiyati turlicha bo‘lgan yoqilg‘ilarni taqqoslash uchun «shartli yoqilg‘i» tushunchasidan foydalaniladi. Yonish issiqligi 29300 kJ/kg yoki  30000 kJ/kg bo‘lgan yoqilg‘i shartli yoqilg‘i deyiladi. Berilgan yoqil-g‘ini shartli yoqilg‘iga aylantirib hisoblashda va aksincha shartli yoqilg‘ini berilgan yoqilg‘iga aylantirib hisoblashda yoqilg‘i ekvivalenti deyiladigan kattalikdan foydalaniladi. 29300 Qик Э  (2.7) 12

Qattiq yoqilg‘i. Qattiq yoqilg‘ilar jumlasiga yog‘och, torf, yonuvchan slanetslar va qazib olinadigan ko‘mirlar kiradi. Har qanday qattiq yoqilg‘ining boshlang‘ich materiali yog‘ochdir. 2.1-rasm. Kalorimetrik qurilma. 1-kalorimetrik bomba; 2- suvli idish; 3-termostat; 4-aralashtirgich; 5-termometr; 6-aralashtirgichning uzatma mexanizmi. 13

Qazib olinadigan qattiq yoqilg‘i yonuvchan massasining tarkibi uning paydo bo‘lish sharoitlariga va geologik yoshiga bog‘liq. Geologik yoshining ortib borishi tartibida qattiq yoqilg‘ini shunday joylashtirish mumkin: yog‘och, torf, yonuvchan slanetslar, qo‘ng‘ir ko‘mir, toshko‘mir, antratsit. Torf suv ostida havosiz sharoitda botqoqlik o‘simliklaridan hosil bo‘ladi. U yer sirtidan unchalik chuqur bo‘lmagan joyda qalinligi 10 m gacha qatlamlar hosil qiladi. Yonuvchan slanetslar oson o‘t oladi va uzun tutaydigan alanga hosil qilib yonadi. Ular quruq haydalganda koks, smola va qo‘shimcha mahsulotlarga parchalanadi. Yonuvchan slanetslar qimmatli mahalliy yoqilg‘i va kimyoviy hom ashyo hisoblanadi. Tabiiy qattiq yoqilg‘ining asosiy turi qazib olinadigan ko‘mirlardir. Ular uzoq toshko‘mir davrida daraxt va o‘simliklardan hosil bo‘ladi. Qazib olinadigan ko‘mirlar geologik yoshiga ko‘ra qo‘ng‘ir ko‘mir, toshko‘mir va antratsementga bo‘linadi. O‘zbekistonda ko‘mirni sanoat usulida qazib olish 1930 yillar oxiridan boshlangan. Toshkent viloyatida (Angren) qo‘ng‘ir ko‘mir, Surxondaryo viloyatida SHarg‘un, Boysuntog‘ toshko‘mir konlari bor. Mamlakatimiz xalq xo‘jaligida har yili 8 – 9 mln t ko‘mir iste’mol qilinadi. Suyuq yoqilg‘i. Tabiiy suyuq yoqilg‘i neftdir. Lekin, u odatda tabiiy holda yoqilg‘i sifatida ishlatilmaydi. Suyuq yoqilg‘i asosan neftni 300 – 370 0 S temperaturaga qizdirishdan hosil bo‘lgan bug‘ni har xil fraktsiyalarga ajratish va ularni kondensatsiyalash yo‘li bilan olinadi. Karbyuratorli dvigatellar uchun benzin, ligroin, kerosin; dizel dvigatellari uchun gazoylp va solyar moyi; reaktiv dvigatellar uchun kerosin – gazoilli fraktsiyalar olinadi. Qozon agregati va sanoat pechlari o‘txonalarida asosan mazut ishlatiladi. Mazutning asosiy tavsiflaridan biri uning qovushoqligidir. O‘txonalarda asosan M40, M100 va M200 markali mazut ishlatiladi. Mazut markasi uning 353 K temperaturadagi qovushoqligi orqali aniqlanadi. Mazut tarkibidagi oltingugurt miqdoriga qarab: kam oltingugurtli (0,5 % gacha), oltingugurtli (2 % gacha) va ko‘p oltingugurtli (3,5 – 4,3 % ) mazutlarga ajratiladi. 14

O‘zbekistonda dastlabki Neft koni 1904 yilda ochilgan (Farg‘ona vodiysidagi Chimyon Neft konida 278 m chuqurlikdan kuniga 130 t Neft olingan). O‘sha yili Vannovskda (hozirgi Oltiariq) neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirildi. O‘zbekiston Neft sanoatining paydo bo‘lishi shu sanadan boshlanadi. Bugungi kunda Respublika Neft sanoati xalq xo‘jaligining neftga bo‘lgan talabini to‘liq qondirish imkoniyatlariga ega. Gaz yoqilg‘isi. Tabiiy gaz yer kurrasining juda ko‘p joylarida uchraydi. U faqat maxsus gaz quduqlaridangina emas, balki Neft qazib chiqarishda qo‘shimcha mahsulot sifatida ham olinadi. Neft bilan birga chiqadigan tabiiy gaz yo‘lakay gaz deyiladi. Tabiiy gazning asosiy tarkibiy qismini metan С N 4 (98% gacha) tashkil etadi. Bundan tashqari uning tarkibida etan С 2 H 6 , propan С 3 H 8 , butan С 4 H 10 , etilen С 2 H 4 va propilen С 3 H 8 bo‘ladi. O 2 va N 2 lar odatda oz miqdorni tashkil etadi. Gaz sanoati – yoqilg‘i – energetika majmuasining eng rivojlangan tarmog‘i. Uning Respublikada qazib olinayotgan yoqilg‘i balansidagi hissasi 87,2 % ni tashkil etadi. 1955 yilda Jarqoq, 1956 yilda Gazli Neft konlarining ochilishi natijasida gaz sanoatining moddiy bazasi yaratildi. 1995 yili Respublika gaz sanoatida 48,6 mlrd m 3 tabiiy gaz, 7600,6 ming tonna Neft va gaz kondensati olishga erishildi, 3053, 7 ming tonna ko‘mir qazib olindi. 15

3. Pechlar turlari va ularning o’txonalari. Sanoat pechlarida yonish mahsulotlari – gazlar issiqlik tashuvchi vazifasini bajaradi. Ularning issiqligi energetik maqsadlar da emas, balki, texnologik maqsadlarda ishlatiladi. Pechlar maishiy va sanoat pechlariga bo‘linadi. Sanoat pechlarining asosiy vazifasi – materiallar va buyumlarga termik ishlov (materiallarni qizdirish va eritish, kulolchilik buyumlarini pishirish, non yopish, quritish va sh.k.) berishdir. Ular yuqori temperaturali jarayonlar kechadigan qurilmalar qatoriga kiradi. Masalan, metallarni marten pechlarida eritish uchun 1800-2000  S temperatura zarur bo‘ladi. Temirchilik pechlarida po‘latlar 1300 – 1500  S temperaturada qizdiriladi, o‘tga chidamli materiallar esa, 1500 – 1800  S temperaturalarda pishiriladi. Pechlar ishlab chiqarishning ko‘p sohalarida (metallurgiya, mashinasozlik, oziq – ovqat va kimyo sanoati, qurilish materiallari va boshqalar) keng ko‘lamda ishlatiladi. Sanoat pechlarida asosiy issiqlik manbai – organik yoqilg‘idir. Elektr pechlari ham hozirgi vaqtda keng qo‘llanilmoqda. Bugungi kunda sanoat pechlarining umumiy qabul qilingan aniq bir tasnifi yo‘q. Masalan, ularni quyidagicha tasniflash mumkin: Texnologik vazifasiga ko‘ra: Eritish pechlari – bularda metallar , minerallar , shisha va shu kabilar ( domna va marten pechlari , rangli metallar eritish pechlari va shu kabilar ) eritiladi ; Qizdirish pechlari – bularda metallarga ishlov berishdan oldin ular qizdiriladi ( temirchilik pechlari ), termik pechlar – bularda materiallarga termik ishlov berish maqsadida ular qizdiriladi ; kuydirish ( pishirish ) pechlari – bularda turli hil materiallar ( sopol , oxak , tsement ) kuydiriladi ; quritish pechlari - bularda materiallardan namlik chiqarib yuboriladi , bo ‘ yalgan buyumlar quritiladi . Energiya ta’minotiga ko‘ra: 16

yoqilg‘i pechlari – bular ham o‘z navbatida qattiq, suyuq va gaz yoqilg‘i pechlariga bo‘linadi. Elektr pechlari – bularda elektr energiyasi isiqlik energiyasiga aylanadi . Bu pechlar ham quyidagicha ajratiladi : elektr qarshilik pechlari , yoy , induktsion , kontakt , elektron hamda yuqori chastotali pechlar . Ishlash vaqtiga qarab : uzluksiz ishlaydigan davriy ishlaydigan . Ishchi yuzaning shakliga qarab : kamerali tonnelli ; xalqasimon (2- rasm ) – bu pechlar pishiq g ‘ isht ishlab chiqarishda keng qo ‘ llaniladi . 3.1-rasm. Sanoat pechining umumiy sxemasi. 1-yoqilg‘ini uzatish; 2- yoqilg‘i qatlami; 3-panjara; 4-o‘txona (qatlamli) 5- puflash ventilyatori; 6- regenerativ havo isitkich; 7-birlamchi havo; 8-ikkilamchi havo; 9-termik ishlov berilayotgan buyum; 10-buyumni tashish qurilmasi; 11- pechning ishchi yuzasi; 12-ta’minot nasosi; 13-qaynoq issiqlik tashuvchi (suv, bug‘); 14-qozon utilizator uzatish; 15-so‘rish ventilyatori; 16-mo‘ri; 17- kul va shlakni chiqarib yuborish. 17

Shaxta pechlar – bular bo‘yi cho‘zilgan, ko‘ndalang kesimi yumaloq, yassi yoki to‘g‘ri burchakli bo‘lgan inshootdir. Bunday pechlarga domna pechlari misol bo‘ladi. 3,2-rasm. Xalqasimon pechning sxemasi. 1- yuklash ; 2- tushurish ; 3- yoqilg ‘ i ; 4- havo ; 5- kuydirish sohasi ; 6- sovutish soxasi ; 7- toblash sohasi ; 8- isitish sohasi ; 9- quritilish sohasi ; 10- puflash . 18

Sanoat pechi tuzilishini kamerali pech misolida ko‘rib chiqaylik (3 - rasm) Bu yerda issiqlik manbai sifatida panjarali cho‘g‘donda yondiriladigan qattiq yoqilg‘idan foydalaniladi. Lekin, bizga ma’lumki eng qulay yoqilg‘i gaz yoki suyuq yoqilg‘i hisoblanadi. Qatlamli o‘txona 4 dagi panjarali cho‘g‘don 3 ostiga puflash ventilyatori 5 orqali birlamchi havo 7 o‘tkaziladi. Ikkilamchi havo 8 ni o‘tkazish bilan pechning ishchi yuzasi 2 dagi temperatura boshqarilib turiladi. Qurilmaning F.I.K.ni oshirish maqsadida qozon utilizator 14 o‘rnatiladi. Qozonga pechda ishlab bo‘lgan qaynoq tutun gazlari keladi. Qozonga ta’minot nasosi 12 orqali ta’minot suvi uzatiladi. Olingan bug‘ yoki qaynoq suv 13 isitish va elektr energiyasi olish uchun ishlatilishi mumkin. Sanoat pechining asosiy ko‘rsatkichlariga pechning F.I.K.,  p, yoqilg‘ining solishtirma sarfi B p , issiqlikning solishtirma sarfi q p va issiqlik unumdorligi Q p lar kiradi:];т [ Q Q ]; / [ Q/ Q 3 В В s m B ik P P P ik f P     P ik P P G B q / Q  , bu yerda G P – pechning maxsuloti, kg/s; Q f – foydalanilgan issiqlik. Sanoat pechlari uchun yuqoridagi ko‘rsatkichlarning o‘rtacha qiymati quyidagiga teng: % 70 5 P ; с кг GP / 3,0 0003,0   ; V P =0,0030,03 m 3 / s ; q P =1000  10 000 J / kg . Yoqilg ‘ ining yonish jarayoni kechadigan qurilma o ‘ txona deyiladi . Yonish jarayonining borishini ta ’ minlaydigan va boshqaradigan uskunalar majmui o ‘ txona qurilmasi deyiladi . Har qanday o ‘ txonani yondirish qurilmasi bilan o ‘ txona bo ‘ shlig ‘ i ( kamerasi ) ning qo ‘ shilmasidan iborat deb qarash mumkin . Qattiq yoqilg ‘ ini yoqishda yoqilg ‘ i bo ‘ laklarini tutib turadigan panjarali cho ‘ g ‘ don yondirish qurilmasi bo ‘ lib xizmat qiladi . Suyuq va gaz holatidagi yoqilg ‘ ini yoqishda o ‘ txonaga to ‘ zitilgan yoqilg ‘ ini va yonish uchun zaruriy havoni purkab 19

beradigan forsunka yoki gorelkalar yondirish qurilmasi bo ‘ ladi . O ‘ txona va uning yo ‘ llarida qozonni isish sirtlari joylashadi , ular o ‘ txonada yoqilg ‘ i yonganda hosil bo ‘ ladigan issiqlikni o ‘ ziga oladi . Hozirgi o ‘ txonalarda yoqilg ‘ i shunchalik yuqori temperaturada yonadiki , yoqilg ‘ ining yonishi natijasida hosil bo ‘ lgan kul suyuqlanib shlakka aylanadi . O ‘ txonaning yuqori temperaturasi va o ‘ txona devoriga o ‘ tirib qolgan suyuqlangan shlak ta ’ sirida o ‘ txonaning ichki qoplamasi tez yemirilishi mumkin . Bundan tashqari , tutun gazlar bilan birga chiqib ketayotgan kulning suyuq zarralari isitish sirtlariga o ‘ tirib , issiqlik uzatilishini yomonlashtiradi . Shu sababli o ‘ txona devorlari ekranlanadi , ya ’ ni ularning oldiga ichida suv aylanib yuradigan metall quvurlar o ‘ rnatiladi . Yoqilg ‘ ini yoqish usuliga qarab o ‘ txonalar qatlamli va kamerali o ‘ txonalarga bo ‘ linadi . Qatlamli o ‘ txonalarda qattiq yoqilg ‘ i qatlam usulida yoqiladi . Kamerali o ‘ txonalar changsimon holidagi qattiq yoqilg ‘ i , suyuq va gaz holidagi yoqilg ‘ ini yoqishga mo ‘ ljallangan . Kamerali o‘txonalar mash’alali va uyurmali o‘txonalarga bo‘linadi. Qatlamli o‘txonaning asosini panjarali cho‘g‘don tashkil etadi. Panjarali cho‘g‘don ustiga ma’lum qalinlikda qattiq yoqilg‘i teng joylashtiriladi va panjara ostidan yonish uchun zarur bo‘lgan havo tabiiy ravishda yoki majburan uzatiladi. Panjarali cho‘g‘don yoqilg‘ini tutibgina qolmasdan yoqilg‘iga havoni o‘tkazish, kul va shlakni kulxona tomonga uzluksiz o‘tkazib turish vazifalarini ham bajaradi. Cho‘g‘dondagi hamma teshik va tirqishlarni ko‘ndalang kesimlari yig‘indisi panjaraning jonli kesimi deyiladi. Panjarali cho‘g‘don o‘lchamlari yoqilg‘i turi va uning bo‘laklarining katta kichikligiga mos ravishda tanlanadi. Cho‘g‘don asosan cho‘yandan quyib ishlanadi va yuzasi katta bo‘lganda, u bir necha bo‘lakdan tashkil topadi. Qatlamli o‘txonalarning quyidagi turlari mavjud: Qo‘zg‘almas cho‘g‘donli va qo‘zg‘almas qatlamli o‘txonalar yoqilg‘i qatlamini aralashtirib harakatlanadigan cho‘g‘donli o‘txonalar Qo‘zg‘almas cho‘g‘don ustida harakatlanuvchi qatlamli o‘txonalar Hozirgi paytda qo‘lda xizmat ko‘rsatiladigan o‘txonalar juda kam uchraydi. Ulardan unumdorligi kam (1-2m/soatgacha) bo‘lgan qozonlarda foydalaniladi. 20

Faqat ba’zi jarayonlar mexanizatsiyalashgan o‘txonalar yarim mexanizatsiyalashgan deyiladi. Bunday o‘txonalarda mexanizatsiyalashgan tashlagichlar ishlatiladi, ular juda mashaqqatli ishdan - yoqilg‘ini cho‘g‘donga qo‘lda tashlashdan ozod qiladi . Bunday o‘txonalarni qo‘llash qozon unumdorligini 6,5 – 10m/soatgacha oshirish imkonini beradi. Mexanizatsiyalashgan zanjirli cho‘g‘donni qo‘llash qozonning bug‘ unumdorligini 150 m/soat gacha oshirish imkonini beradi Zanjirli cho‘g‘don yoqilg‘i qatlam – qatlam qilib yoqiladigan hozirgi zamon kuchli o‘txona uskunalarining asosiy qismi hisoblanadi. Yoqilg‘i bunker 1 dan harakatlanayotgan zanjirli cho‘g‘don 4 ga tushadi. U bir – biriga parallel joylashgan uzluksiz ikkita zanjirdan iborat bo‘lib,ularga cho‘g‘donlar mahkamlangan. 3,3 -rasm. Qatlamli o‘txonalar sxemasi 21

a-gorizontal panjarali o‘txona; b-tashlagichli o‘txona; v-zanjirli o‘txona; g-zanjirli teskari yo‘lli va tashlagichli o‘txona; d-tebranib turadigan cho‘g‘donli o‘txona; ye- qiya cho‘g‘donli o‘txona; j-jadal yonadigan o‘txona (V.V.Pomerantsov sxemasi); 1-bunker; 2-zanjirli cho‘g‘don; 3-shlak bunkeri; Yoqilg‘i uchun zarur havo cho‘g‘don ostidan kiritiladi. Cho‘g‘donni boshlanish qismida yoqilg‘i qizdiriladi. Qizigan yoqilg‘i ozgina ortiqcha havo bilan yonadi. Cho‘g‘donni oxirida kuygan shlak shlak bunkeri 3 ga to‘kiladi. Teskari yo‘lli zanjir - panjarali o‘txonalarda toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mirlarni yoqish mumkin. Yoqilg‘ini aralashtirish va kul hamda shlakni qisman yo‘qotib turish uchun o‘txonaga tebranib turadigan cho‘g‘donlar o‘rnatiladi. Bu cho‘g‘donlar vaqti – vaqti bilan tebranib, shlakning oralarini bo‘shatib uni kulxonaga tushiradi. Cho‘g‘don tebranganda yoqilg‘i aralashib yonish yaxshilanadi. Qiya cho‘g‘donli o‘txonalar bug‘ unumdorligi 2,5 – 20 m/soat bo‘lgan qozonlarda yog‘och chiqindilarini yoqish uchun mo‘ljallangan. Jadal yonadigan o‘txonalar bug‘ unumdorligi 6,5 t/soat gacha bo‘lgan qozonlarda torflarni yoqish uchun qo‘llaniladi. Qatlamli o‘txonalarning asosiy kamchiligi yonish yuzasi kichikligi tufayli uning quvvatini cheklanganidadir. Kamerali o‘txonalar (mash’alali) changsimon, suyuq va gaz holidagi yoqilg‘ini yoqishga mo‘ljallangan. Qattiq yoqilg‘i maxsus tegirmonlarda kukun holiga keltirilib, havo oqimi bilan birgalikda o‘txonaga uzatiladi. Kamerada yoqilg‘i muallaq holatda yonadi (3.4-rasm). Kamerada yoqilg‘i bilan birga kiradigan havo birlamchi havo deyiladi. 22

3,4 – rasm. Kamerali (mash’alali) o‘txonalar sxemasi. a – qattiq shlakli changsimon yoqilg‘sh uchun bir kamerali o‘txona; v – suyuq va gaz yoqilg‘isi yoqish uchun o‘txona; i yoqish uchun bir kamerali o‘txona; b – suyuq shlakli changsimon yoqilg‘i yoqi g – changsimon yoqilg‘i yoqish uchun ikki kamerali o‘txona; Yoqilg‘ini to‘liq yonishi uchun zaruriy havoning bir qismi kameraga qo‘shimcha ravishda beriladi. Bu havo ikkilamchi havo deyiladi. O‘tga chidamli g‘ishtdan ko‘tarilgan o‘txona kamerasi 1 ga gorelkalar 2 orqali yoqilg‘i va havo aralashmasi uzatiladi. Bu yerda aralashma alangalanadi va yonib tomom bo‘lib, yuqori temperaturali mash’alani hosil qiladi. O‘txonadan chiqishda yonish mahsulotlari temperaturasi pasayadi, chunki mash’ala radiatsiya tufayli issiqlikni jadal ravishda isish sirtlariga (quvurlar to‘plamiga) beradi. Ko‘mir changini yoqish uchun mo‘ljallangan kamerali o‘txonalar asosan gorelkalarning joylanishi va shlakni chiqarib tashlash usuliga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Shlakni chiqarib tashlash usuliga ko‘ra o‘txonalar shlak quruq va suyuq holda chiqarib 23

yuboriladigan o‘txonalarga bo‘linadi. Shlak quruq holda chiqarib yuboriladigan o‘txonalarda ko‘mir changining yonishidan hosil bo‘lgan kulning 80-85% i tutun gazlar bilan chiqib ketadi. Qolgan 15-20% i shlakka aylanadi va o‘txonaning pastki qismiga shlak varonkasi 3 ga tushadi. Suyuqlangan shlak zarralari sovuq varonkaning sirtiga tegib qotadi va shlak shaxtasiga to‘kiladi. Shlak suyuq holda chiqarib tashlanadigan o‘txonalarda kulning 90% ga yaqin asosiy qismi suyuq shlakka aylanadi va shlak vannasiga oqib tushadi. Suyuq va gaz xolidagi yoqilg‘ini yoqishga mo‘ljallangan kamerali o‘txonalardan shlakni chiqarib tashlash qurilmalari bo‘lmaydi. shuning uchun uning osti gorizontal yoki sal-pal qiya qilinadi. 3.5-rasmda kamerali o‘txonada gorelkalarning joylashtirish sxemalari ko‘rsatilgan. 3,5-rasm. Gorelkalarning joylashish sxemasi. O‘rtacha quvvatli qozon qurilmalari uchun asosan gorelkalar o‘txonaning old tomoniga va qarama-qarshi ikki tomonga yirik qozon qurilmalarida esa 24

burchagiga joylashtiriladi. Gorelkalar o‘txonaning shipiga kamdan-kam hollarda o‘rnatiladi. Uyurmali o‘txonalar maydalangan ko‘mirni hamda mazutni yoqish uchun mo‘ljallangan . Maydalangan ko‘mir havo bilan birga uyurmali kamera 1 ga beriladi. Kameraga yana yon tomondan ikkilamchi havo beriladi, u 100 m/s tezlik bilan kiradi. Kamerada yonish mahsulotlarining aylanuvchan oqimi hosil bo‘lib, bu oqim yoqilg‘ining yirik donalarini kamera devorlariga otadi va ular bu yerda qizigan havo oqimlari ta’sirida gazga aylanadi. 3,6– rasm. Uyurmali o‘txonaning sxemasi. a – gorizontal uyurmali o‘txona; b – vertikal uyurmali o‘txona. Uyurmali kameradan yonish mahsulotlari yoqilg‘ining yonib bo‘lmagan zarralari bilan birga butunlay (oxirigacha) yonish kamerasi 2 ga, keyin radiatsion soha 3 ga o‘tadi. Suyuq shlak tomchilari shlak tutib qoladigan to‘plam 4 ga yopishib qoladi va undan oqib shlak vannasi 5 ga o‘tadi. Uyurmali o‘txonalarning afzalliklari quyidagilardir: 25

1. Yoqilg‘ining kam ortiqcha havo (1,05–1,1) bilan yonishi, bu hol issiqlikning chiqib ketayotgan gazlar bilan isrof bo‘lishini kamaytiradi; 2. Maydalangan ko‘mirda (changsimon ko‘mir o‘rniga) ishlash mumkin; 3. Yoqilg‘ini kuli o‘txonada 80 – 90 % ushlab qolinadi. Kamchiliklariga quyidagilar kiradi: 1. Namligi ko‘p bo‘lgan ko‘mirlarni va uchuvchan moddalar kam chiqadigan ko‘mirlarni yoqish qiyin. 2. Puflash uchun energiya ko‘p sarf bo‘ladi. O‘txona qurilmalarining issiqlik-texnikaviy ko‘rsatkichlari. O‘txona bo‘shlig‘ining solishtirma issiqlik kuchlanishi o‘txona ishini tavsiflaydigan asosiy kattalik hisoblanadi. Shu kattalikka asosan o‘txonani loyixalash va qurish masalalari yechiladi, hamda uning ishining samaradorligi aniqlanadi. Bu kattalik Q/V o‘ nisbat bilan ifodalanadi va 1m 3 o‘txona bo‘shlig‘ida vaqt birligi ichida ma’lum bir miqdorda yoqilg‘i yoqilganda ajralib chiqqan issiqlik miqdoriga teng. Q V = Q/V o‘ =Q q  /V O‘ [ V t/m 3 ] (3.1) Bu yerda  -yoqilg‘ining sarfi, kg/s; Q q i -quyi yonish issiqligi,kJ/kg. Agar Q v ning qiymati amalda aniqlangan ma’lum bir qiymatdan katta bo‘lsa, u holda o‘txonadagi yoqilg‘i to‘liq yonmaydi. Qozon qurilmalarini ishlatish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, turli xil yoqilg‘i, va yondirish usullari va o‘txona turlari uchun Q v ning qiymati keng oraliqda o‘zgaradi. Masalan, qo‘lda xizmat ko‘rsatiladigan qatlamli o‘txonalar uchun Q v =290350 kVt/m 3 , mexanizatsiyalashgan qatlamli o‘txonalar uchun Q v =290465 kVt/m 3 , kamerali o‘txonalarda ko‘mir changi yoqilganda Q v =145230 kVt/m 3 , Q v =230460 kVt/m 3 , qatlamli o‘txonalar uchun o‘txona ishining jadalligini tavsiflovchi yana bir kattalik cho‘g‘donning solishtirma issiqlik kuchlanishi kiritiladi: 26

Q R =Q/R=Q q i 2 / / M R T  , (3.2) Bu yerda Q R -cho‘g‘donning to‘liq yuzasi, m 2 . Bu kattalik, 1 m 2 yonish yuzasida vaqt birligi ichida ma’lum bir miqdordagi yoqilg‘i yonganda ajralib chiqqan issiqlik miqdoriga teng. Q R kattalik yoqilg ‘ i turiga , uning bo ‘ laklari kattaligiga , kul miqdoriga va shu kabilarga bog ‘ liq bo ‘ ladi va keng oraliqda – 3501100 kVt / m 2 o ‘ zgaradi . 4. Yonish jarayonlarini hisoblash. Yonishning kimyoviy formulalari asosida 1 kg yoqilg‘i to‘liq yonishi uchun zarur bo‘lgan havoning nazariy miqdorini (V o ) aniqlaymiz. 1 kg qattiq yoki suyuq yoqilg‘ida uglerod C i / 100kg , vodorod H i / 100kg, oltingugurt S i / 100kg, kislorod O i / 100kg bo‘ladi. 1 kg yoqilg‘i to‘liq yonishi uchun quyidagicha kislorod zarur :  1.4 100 1008 1003 8 i i i S Н C M     1 kg yoqilg‘ida O i /100 kg kislorod borligini va havoda kislorod 23% (massa bo‘yicha) ekanligini e’tiborga olib, 1 kg yoqilg‘i to‘liq yonishi uchun zarur bo‘lgan havoning nazariy miqdorini hisoblab topish mumkin:   , 043,0 342,0 375,0 115,0 100 100 1008 100 3 8 23 100 0 i i i i i i i i О Н S С O S Н C L                (4.2) bunda L o -zarur bo‘lgan havoning nazariy miqdori, kg/kg. Standart fizik sharoitda (t=0  S, p=1  10 5 Pa) . 1m 3 havo 1,293 kg bo‘ladi. 1 kg yoqilg‘i uchun havoning nazariy miqdori (m 3 ) quyidagiga teng. 27

i i i i O H S С L V 033,0 265,0 ) 375,0 ( 0889,0 293,1 0 0     (4.3) Gaz yoqilg‘isi uchun havo sarfi V 0 yonuvchan elementlarning hajmiy ulushlaridan kelib chiqqan holda va quyidagi yonish reaktsiyalari asosida aniqlanadi: H 2 +0,5O 2 =H 2 O CO+0,5O 2 =CO 2 (4.4) CH 4 +2O 2 =CO 2 +2H 2 O H 2 S+1,5O 2 =SO 2 +H 2 O 1m 3 gaz yoqilg‘isi to‘liq yonishi uchun zarur bo‘lgan xavoning nazariy miqdori (m 3 / m 3 ) quyidagi formuladan aniqlanadi:                 2 4 2 2 0 4 2 5,1 5,0 5,0 0476,0 О H C n m СН S Н Н CО V n m Ma’lumki, to‘liq yonishdagi yoqilg‘i maxsulotlari CO 2 , SO 2 , H 2 O larning aralashmasidan iborat. Bulardan tashqari yonish maxsulotlari tarkibida N 2 va yonishda qatnashmagan havoning kislorodi bo‘ladi. Yoqilg‘i to‘liq yonmasa, (chala yonsa) yonish maxsulotlari tarkibida uglerod oksidi, vodorod, metan va boshqa yonuvchan elementlar bo‘lishi mumkin. Yonish mahsulotlari tarkibida ularning miqdori, odatda juda ozligi uchun bular deyarli xisobga olinmaydi. Yonish mahsulotlari hajmi V yo ikki qismdan iborat: Quruq gazlar V q.g va suv bug‘lari V H2O V yo =V qg + V H2O (4.5) U holda V yo =V CO2 + V SO2 + V N2 =V O2 (4.6) 28

Tarkib foizi CO 2 + SO 2 + N 2 +O 2 =100% (4.7) Bunda CO 2 =гк CO V V . 2  100%; SO 2 = гк SO V V . 2  100% va hokazo. Hisoblashni soddalashtirish uchun quruq yoqilg‘i mahsulotlari tarkibidagi uch atomli gazlar miqdorini birgalikda hisoblaymiz va RO 2 bilan belgilaymiz, ya’ni CO 2 + SO 2 =RO 2 U holda  8.4 2 2 2 . O N RO гк V V V V    Shunday qilib, qattiq va suyuq yoqilg‘i uchun yonish maxsulotlari hajmi (m 3 /kg) quyidagi ifodadan aniqlanadi: Uch atomli gazlar miqdori quyidagiga teng:  9.4 , 1002 100 3 11 2 2 2 SO i CO i RO S C V      Bunda  CO2 =1,977 va  SO2 = 2,927 – mos ravishda CO 2 va SO 2 larning zichliklari. U holda 2 RО V 0,0186(S i +0,375S i ) (4.10) Havoning tarkibida 79% (hajm bo‘yicha)azot bo‘lgani uchun, yonish mahsulotlari tarkibida quyidagicha azot bo‘ladi. (m 3 /kg): V N2 =0,79  V 0 (4.11) Kislorod yonish mahsulotlari tarkibiga faqat ortiqcha havo bo‘lsagina, kirib qoladi, u xavoda 21% (hajm bo‘yicha) bo‘lgani uchun uning miqdori quyidagiga teng (m 3 /kg) 29

      12.4 1 21,0 21.0 0 0 02 V V V V     yonish maxsulotlaridagi quruq gazlar miqdori (m 3 /kg) quyidagiga teng:     13.4 79,0 ) 21,0 ( 375,0 0186,0 0 0 V V S С V i i kg         Yoqilg‘i tarkibidagi azot butunlay yonish maxsulotlariga o‘tishini hisobga olsak, u holda:     4.14 008,0 ) 21,0 ( 375,0 0186,0 0 i i i kg N V S С V       1 kg yoqilg ‘ i yonganda xosil bo ‘ lgan suv bug ‘ lari miqdori yoqilg ‘ idan chiqqan suv bug ‘ lari va havo bilan kirgan suv bug ‘ lari yig ‘ indisiga teng :   15.4 100 100 9 1 2 2           c i i OH OH W W H V  bu yerda O H2  =0,804m 3 /kg -suv bug‘i zichligi; W c - havo bilan o‘txonaga kirayotgan suv bug‘i massasi (8-10g/kg ga teng deb xisoblanadi); O H2  va W c qiymatlarini (4.15) formulaga qo‘yib suv bug‘i hajmini (m 3 /kg) aniqlaymiz.     16.4 0161,0 9 0124,0 0 2 V W H V и и OH     Agar mazutni yoqishda bug‘ forsunkalari qo‘llanilsa, u holda forsunka orqali uzatilayotgan suv bug‘i miqdorini ham hisobga olish zarur. Yonish maxsulotlarining umumiy miqdori (4.16) va (4.14) formulalarni hisobga olgan holda (4.8) formuladan aniqlanadi. Gaz yoqilg‘isi uchun yonish maxsulotlari miqdori (m 3 / m 3 ) quyidagiga teng:     17.4 1 2 2 2 OH O N RO yo V V V V V       bu yerda 30

2NV =0,79 V o +0,01 N ( 4.18 )     19.4 01,0 2 4 2 2      n m OR H mC S H CH CO CO V   20.4 ) 124,0 016,0 5,0 2 ( 01,0 0 2 4 2 2        r n m OH d V H nC S H CH H V bu yerda d r gaz yoqilg‘isining namligi,g/m 3 . Yoqilg‘i chala yonsa, yonish maxsulotlari tarkibida yuqorida keltirilgan komponentlardan tashqari yana uglerod oksidi CO bo‘ladi. U holda yonish maxsulotlari tarkibi (xajm bo‘yicha) quyidagicha bo‘ladi:  21.4 % 100 2 2 2 2      O H O N CO RO yonish reaktsiyasiga asosan:     22.4 100 375,0 86,1 2 i i CO RO S C V V        23.4 375,0 86,1 2 CO RO S C V i i kg    gaz yoqilg‘isi uchun (m 3 /m 3 ) 4 2 4 2 CH CO СO H mC CH CO СO V n m kg        (4.24) Issiqlik qurilmalarini hisoblash uchun gazlarning entalpiyasini bilish kerak. Qurilmaga kirishdagi va chiqishdagi entalpiyalar farqi foydali ishlatilgan issiqlikka teng bo‘ladi. Gazlar entalpiyasini 1kg yondirilgan yoqilg‘iga nisbatan olinadi va quyidagi formuladan aniqlanadi:         OH p OH N p N p O RO k p t C V t C V Ot C V V t Vc h 2 2 2 2 2 2 2      (4.25) bu yerda (c p ) k -yonish maxsulotlarining o‘zgarmas bosimdagi o‘rtacha issiqlik sig‘imi J/(m 3  K). 31

5. Yonuvchi mahsulotlarning tarkibi va miqdorini hisoblash Yoqilg’ining kimyoviy formmulalari asosida 1kg yoqilg’I to’liq yonish uchun zarur bo’lgan havoning nazariy miqdorini (V 0 ) aniqlaymiz. 1 kg qattiq yoki suyuq yoqilg’iga uglerod C i /100kg, vodorod H i /100kg, oltingugurt S i /100kg, kislorod O i /100kg bo’ladi. 1kg yoqilg’i to’liq yonish uchun quydagicha kislorod zarur. M=100 1008 100 3 8 i i i S H C    (5.1) 1kg yoqilg’ida O i /100kg kislorod borligini va havoda kislorod 23% (massa bo’yicha) ekanligini e’tiborga olib, 1kg yoqilg’I to’liq yonish uchun zarur bo’lgan havoning nazariy miqdorini hisoblab toppish mumkin.   i i i i i i i i O H S C O S H C 043.0 342.0 375.0 115.0 100 100 1008 100 3 8 23 100 0                (5.2) Bunda oi zarur bo’lgan havoning nazariy miqdori kg/kg. Standart fizik sharoitda (t=O 2 S, P=1.10 5 Pa) 1m 3 havo 1.293kg bo’ladi 1kg yoqilg’I uchun havoning nazariy miqtodi (m 3 ) quydagiga teng: Gaz yoqilg’I uchun havo sarfi V 0 yonuvchi elementlarning hajmiy ulushlaridan kelib chiqqan holda va quydagiga teng reaksiyalari asosida aniqlanadi: H 2 +0.50O 2 =H 2 O (5.3) CO+0.50 O 2 = CO 2 (5.4) CH 4 +2O 2 =CO 2 =CO 2 +2H 2 O (5.5) H 2 S+1.5 O 2 =SO 2 +H 2 O (5.6) 32

1m 3 gaz yoqilg’I to’liq yonish uchun zarur bo’lgan havoning nazariy miqdori (m 3 /m 3 ) quydagi formuladan aniqlanadi: V 0 =0.0476 [0.5CO+0.5H 2 +1.5H 2 S+2CH 4 +2 4 O H C n m n m        (5.7) Ma’lumki to’liq yonishda yoqilg’I mahsulotlari CO 2 ,SO 2 , H 2 O larning aralashmalaridan iborat. Bulardan tashqari yonish mahsulotlari tarkibida N 2 va yonishda qatnashmagan havoning kislorodi bo’ladi. Yoqilg’I to’liq yonmasa (chala yonsa) yonish mahsulotlari tarkibida uglerod oksidi vodorod va metan boshqa yonuvchan elementlar bo’lishi mumkin. Yoqi lg‘ i yonganda ma’ lum miqdor dagi issi ql ik ener giyasi ajraladi va tutun gazlari hamda qoldiq kul ho s i l b о ‘ l a d i . T u t u n g a z l a r i ( s o d d a r o q q i l i b a y t g a n d a tutun) va kul yonish mahsulotlari deyiladi. Yonish mahsulotining tarkibi va uning miqdori yoqilg‘i t u r i g a v a s i f a t i g a q a r a b t u r l i c h a b о ‘ l i s h i m u m k i n . Amalda yonish kamerasi (о‘txona)ga kiritilgan yoqil g‘i massasi bilan havo (oksidlovchi) massasining yig‘ indisi yonish mahsuloti massasiga teng bо‘lishi kerak. Yonish mahsulotidagi tutun qismining hajmi V t . q q uruq gazlar hajmi V q . g bilan yoqilg‘i tarkibidagi vo dorodning reaksiyaga kirishi va namlikning bug‘lanishi dan hosil bо‘lgan suv bug‘ining hajmi V s . b yig‘indisiga teng, ya’ni V t . g = V q . g + V s . b ( 5 . 8 ) Quruq gazlarga CO 2 + CO + SO 2 + O 2 + N 2 kiradi va ular ning yig‘indisi 100 foiz deb qabul qilinadi. C O 2 + SO 2 = RO 2 uch atoml i gazl ar yig‘ indi si deb belgil a nadi. Yuqorida aytib о‘tganimizdek, yoqilg‘ining tо‘liq yoni shini ta’minlash uchun nazariy hisoblab topilgan ha voning V h . n h ajmi haqiqiy zarur bо‘lgan V h hajmdan kichik bо‘ladi. Shuning uchun ham V h . n > V h sharti asosi da ayrim hisob-kitoblarni 10—25% xatolik bilan amalga oshirish mumkin. Demak, V t . g hajmni quyidagicha yozish mumkin: h h h H RO t.g V 1) - 0,23( + 0,79V + V + V = V 2 2  O ( 5 . 9 ) 33

bunda 0,79 h V h - atmosfera havosi tarkibidagi, reaks i y a g a k i r m a g a n « t r a n z i t » - о ‘ t k i n c h i , a z o t m i q d o r i ;  h - ortiqcha havo koeffitsiyenti; V h - haqiqiy havo miqdorining hajmi; 0,79 - azotning havodagi ulushi; 0,23 - quruq havoning hajm birligidagi kislorod ulu s hi ; 0 ,2 3(  h – 1 ) V h – r e ak si ya ga ki r m a sd an t ut un ga q о‘shilib atmosferaga chiqib ketadigan havodagi ortiq cha о‘tkinchi kislorod miqdori. Normal sharoitda ideal gazning 22,4 m 3 hajmini 1 k m o l ga z eg al l a yd i . Uc h at om l i g az l a r V R O 2 h aj m i q uyidagi ifodadan hisoblab topiladi: ) 375,0 ( 0168,0 4, 22 10 32 10 12 22 2 2 2 koii кoi SOCORO S C S С V V V                (5.10) bunda i кoS  — yonuvchi oltingugurtning organik va kolchedon qismi; 12 va 32 - uglerod va oltinguturtning molyar massalari. Suv bug‘ini ideal gazga yaqinroq deb qabul qilinsa, uning zichligi (normal sharoitda)  = 18 / 22,4 = 0,805 kg/m 3 bо‘ladi. Agarda atmosfera havosidagi suv bug‘i zichligi (normal sharoitda)  s.b = 0,01 kg/m 3 ham hisobga olin sa, yokilg‘ining yonishida hosil.bо‘lgan suv bug‘i hajmini q uyidagi ifodadan hisoblab topish mumkin: i i i i OH W N W H V 012,0 111,0 10 5, 80 10 5, 80 9 01,0 2 2 2          ( 5.11 ) Demak, yonish mahsulotni tarkibini nazariy hisoblab aniqlash ham mumkin. Lekin amalda RO 2 , O 2 , CO, CH 4 , H 2 hajm birligidagi miqdorlari maxsus gaz analiza torlari yordamida о‘lchanadi. Ichki yonuv dvigatellari siklidagi yonish jarayonin ing normal о‘tayotganligini CO, CO 2 , SO 2 va boshqa gaz larning miqdorlarini о‘lchash yо‘li bilan baholash va ularni, zarur bо‘lganda, rostlash mumkin. Masalan, In- fralit-1100 asbobi yordamida CO miqdorini yuqori aniqlikda о‘lchash mumkin Issiq suv va bug‘ ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan inshoot va qurilmalar majmui qozon qurilmasi deb aytiladi. Qozon qurilmasi qozon agregati bilan qo‘shimcha qurilmalardan tashkil topadi. 34

O‘txonada yoqilgan yoqilg‘idan ajralgan issiqlik hisobiga bosim ostida issiq suv va bug‘ hosil qiladigan uskunalar majmui qozon agregati deyiladi. Qozon agregati tarkibiga quyidagilar kiradi: o‘txona qurilmasi (gorelkalar bilan kamera); qozon agregatining asosiy qismlaridan biri bo‘lgan bug‘ qozoni, unda bug‘ hosil bo‘ladi; bug‘ berilgan parametrgacha qizdiriladigan bug‘ qizdirgich; bug‘ qozoniga beriladigan suvni isitish uchun mo‘ljallangan suv ekonomayzeri va yoqilg‘ini yoqish uchun o‘txonaga beriladigan havoni isituvchi havo isitkich. Qozon qurilmasining yordamchi qurilmalari jumlasiga mo‘ri, shlak va kul chiqaradigan qurilmalar, kulni tutib qolish qurilmalari, karkas, ichki qoplama va boshqalarni kiritish mumkin. Qozon qurilmasi ishlab chiqargan mahsulot turiga ko‘ra bug‘ qozonlari, suv isitadigan qozonlar va bug‘-suv isitadigan qozonlarga bo‘linadi. Bug‘-suv isitadigan qozonlarda bir vaqtning o‘zida yoki har xil vaqtda bug‘ va issiq suv ishlab chiqariladi, lekin bunday turdagi qozonlar kam qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda sanoatda qozon-utilizatorlar keng qo‘llaniladi. Bunday qozonlarda issiqlik manbai sifatida texnologik jarayonlarning ikkilamchi energiya manbalari (masalan, sanoat pechlarining chiqib ketayotgan gazlari), metallurgiya zavodlaridan va domna pechlaridan chiqqan tutun-gaz aralashmalari ishlatiladi. Qozon qurilmasining asosiy ish tavsiflariga quyidagilar kiradi: 1. Bug‘ unumdorligi (qozonning quvvati), bu vaqt birligida hosil bo‘lgan bug‘ miqdori bilan aniqlanadi. 2. Bug‘ning parametrlari (bosim va o‘ta qizish temperaturasi). 3. Qozon agregatining F.I.K. Qozon qurilmalarini quyidagi belgilariga ko‘ra tavsiflash mumkin: 1. Bug‘ unumdorligiga ko‘ra: a) bug‘ unumdorligi past -(0,01-5,5 kg/s); b) bug‘ unumdorligi o‘rtacha-(30 kg/s gacha); v) bug‘ unumdorligi yuqori -(500-1000 kg/s gacha); 2. Bug‘ bosimiga ko‘ra: a) past bosimli -(P=0,8  1,6 MPa); 35

b) o‘rta bosimli -(P=2,4  4 MPa); v) yuqori bosimli- (P=10  14 MPa); g) o‘ta yuqori bosimli -(P=25  31 MPa) 3. Ishlatilishiga ko‘ra: a) Energetik qozon qurilmalari, bular issiqlik elektr stantsiyalarining bug‘ turbinalarini bug‘ bilan ta’minlaydi; b) Sanoat qozon qurilmalari, bular sanoat ehtiyojlari (issiqlik apparatlari, issiqlik almashinuv apparatlari, mashinalarning bug‘ uzatmalari va shu kabilar) uchun bug‘ ishlab chiqaradi; v) Isitish qozon qurilmalari, bular mahalliy qozon qurilmalari bo‘lib, qozon qurilmasi yaqinida joylashgan binolarni issiq suv bilan ta’minlaydi. g) Issiqlik–energetik qurilmalar, bularda issiqlikning asosiy qismi elektr energiyasi olishga sarflanadi, kamroq qismi isitish va turli-tuman texnologik jarayonlarni bajarish uchun yuboriladi. Suv isitadigan qozonlarning issiqlik unumdorligi 4  180 Gkal/soat bo‘lishi mumkin. Issiqlik unumdorligi 30 Gkal/soat bo‘lgan qozonlarda, suvning qozondan chiqishidagi temperaturasi 423 K, suvning qozonga kirishdagi bosimi 1,6 MPa bo‘ladi. Issiqlik unumdorligi 30 Gkal/soat va undan yuqori bo‘lgan qozonlarda, chiqishdagi eng yuqori temperatura 450-470 K, suvning kirishdagi bosimi 2,5 MPa bo‘ladi. Qozon agregatlari1-rasmda ko‘rsatilgan ketma-ketlikda takomillashib bordi. Takomillashtirishdan asosiy maqsad metal sarfini kamaytirish, qozonning tejamliligini va bug‘ unumdorligini oshirish, hamda parametrlari yanada ham yuqoriroq bo‘lgan bug‘ olishdir. 6.Yonish jarayonida ajralgan uch atomli gazlar hajmi va havo entalpiyasini hisoblash 36

Qizdirish qurulmasida yoqilg’ining yonishi jaroyoni kechadigan o’txonada bo’ladi. Yonish jarayoning borishini ta’minlaydigan va boshqaradigan uskunalar majmuasi o’txonada ko’rilmas bo’lib hisoblanadi. O’txonada yoqiladigan gazning tarkibi quyi CO 2 =0.39%: CH 4 87.8%: C 2 H 6 =1.8%: C 3 H 8 =0.31%: C 4 H 10 =0.39%: N 2 =9.9%: O’txona qurulmasida tashqaridagi havoning tempuraturasi t x =30C 0 O’txona yuboriladigan qizigan havoning tempuraturasi t kk =250C 0 Ortiqcha havo koeffinsenti a=1.15 va qurulmaga havoning surulishi 15.1  Ta Yoqilg’ining ximyoviy to’la yonmasidan issiqlikni yuqotilishi q=1%: Yoqilg’ining ichki massaning quyi yonish issiqligini quydagi formuladan aniqlaymiz. Q C H =358CH 4 +638C 2 H 6 +913C 3 H 8 +1187C 4 H 10 (6.1) Son qiymatlarini (6.1) ga quyib quydagiga ega bo’lamiz: Q C H =358CH 4 +638C 2 H 6 +913C 3 H 8 +1187C 4 H 10 =358 39.0 1187 31.0 913 8.1 638 8. 87        =7552.4kj/m 3 Kerak bo’lgan nazari havo miqdorini quydagi formula orqali aniqlaymiz. V 0 =0.0478[0.5(CO+H 2 )+1.5H 2 S+2CH 4 +  (m+n/4)C m H n -O 2 ] (6.2) Qiymatlarini (6.2) ga qo’yib quydagiga ega bo’lamiz: V 0 =0.0478[0.5(CO+H 2 )+1.5H 2 S+2CH 4 +  (m+n/4) 3 3 2 / 6.8 )3 5.6 2.0 5 8.1 5.3 8. 87 2( 478.0 m m O H C n m           Qizdirish qurulmasidan tashqarida qizdirilgan havo orqali o’txonaga keladigan issiqlik quydagiga teng bo’ladi: B B T BBH t C V a Q     0 (kj/m 3 ) (6.3) V 0 -ni hisoblangan qiymatini va boshqa qattiqliklar qiymatini (6.3) ga qo’yib quydagiga ega bo’lamiz. B B T BBH t C V a Q     0 (kj/m 3 ) = 2893 220 33.1 6.8 15.1     kj/m 3 Ega bo’lingan issiqlikni quydagi formula orqali aniqlaymiz: Q P P =Q C H +Q BBH (kj/m 3 ) (6.4) 37

Formulalar orqali hisoblab aniqlangan qiymatlarini (6.4) ga quyib quydagiga ega bo’lamiz. Q P P =Q C H +Q BBH =33254+2893=36147 kj/m 3 Yonish mahsulotlari entalpiyasining aniqlangan qiymatlari bo'yicha J-V diagrammani tuzatamiz. Bu diagramma bo’yicha o’txonada ajralgan foydali issiqliklar Q T2 =J T2 =33349kj/m 3 ga to’g’ri kelgan V T =1940C 0 va V T2= 1795C 0 Tempuraturalarini aniqlaymiz. Hisoblashlar o’txonada gorelkasiga havoni qizdirib hisobiga yonishning nazariy tempuraturasi:0 145 1795 1940 2 1 C V V V T T T       ga aylanishni ko’rsatdi. Uch atomli gazlar miqdori quyidagiga teng: , 1002 100 3 11 2 2 2 SO i CO i RO S C V      (6.5) Bunda  CO2 =1,977 va  SO2 = 2,927 – mos ravishda CO 2 va SO 2 larning zichliklari. U holda 2 RО V 0,0186(S i +0,375S i ) (6.6) Havoning tarkibida 79% (hajm bo‘yicha)azot bo‘lgani uchun, yonish mahsulotlari tarkibida quyidagicha azot bo‘ladi. (m 3 /kg): V N2 =0,79  V 0 (6.7) Kislorod yonish mahsulotlari tarkibiga faqat ortiqcha havo bo‘lsagina, kirib qoladi, u xavoda 21% (hajm bo‘yicha) bo‘lgani uchun uning miqdori quyidagiga teng (m 3 /kg) 38

   0 0 0 1 21,0 21.0 2 V V V V      (6.8) yonish maxsulotlaridagi quruq gazlar miqdori (m 3 /kg) quyidagiga teng:   0 0 79,0 ) 21,0 ( 375,0 0186,0 V V S С V i i kg        (6.9) Yoqilg‘i tarkibidagi azot butunlay yonish maxsulotlariga o‘tishini hisobga olsak, u holda:   i i i kg N V S С V 008,0 ) 21,0 ( 375,0 0186,0 0      (6.10) 1 kg yoqilg‘i yonganda xosil bo‘lgan suv bug‘lari miqdori yoqilg‘idan chiqqan suv bug‘lari va havo bilan kirgan suv bug‘lari yig‘indisiga teng:           c i i OH OH W W H V 100 100 9 1 2 2  (6.11) bu yerda O H2  =0,804m 3 /kg -suv bug‘i zichligi; W c - havo bilan o‘txonaga kirayotgan suv bug‘i massasi (8-10g/kg ga teng deb xisoblanadi); O H2  va W c qiymatlarini (4.11) formulaga qo‘yib suv bug‘i hajmini (m 3 /kg) aniqlaymiz.   0 0161,0 9 0124,0 2 V W H V и и OH     (6.12) Agar mazutni yoqishda bug‘ forsunkalari qo‘llanilsa, u holda forsunka orqali uzatilayotgan suv bug‘i miqdorini ham hisobga olish zarur. Yonish maxsulotlarining umumiy miqdori (6.12) va (6.11) formulalarni hisobga olgan holda (6.10) formuladan aniqlanadi. Gaz yoqilg‘isi uchun yonish maxsulotlari miqdori (m 3 / m 3 ) quyidagiga teng:   OH O N RO yo V V V V V 2 2 2 1       (6.13) bu yerda 39

2NV =0,79V o +0,01N (6.14)        n m OR H mC S H CH CO CO V 2 4 2 01,0 2 (6.15)        ) 124,0 016,0 5,0 2 ( 01,0 0 2 4 2 2 r n m OH d V H nC S H CH H V (6.16) bu yerda d r gaz yoqilg‘isining namligi,g/m 3 . Yoqilg‘i chala yonsa, yonish maxsulotlari tarkibida yuqorida keltirilgan komponentlardan tashqari yana uglerod oksidi CO bo‘ladi. U holda yonish maxsulotlari tarkibi (xajm bo‘yicha) quyidagicha bo‘ladi: % 100 2 2 2 2      O H O N CO RO (6.17) yonish reaktsiyasiga asosan:   100 375,0 86,1 2 i i CO RO S C V V    (6.18) 40

XULOSA: 1. Qattiq suyuq va gazsimon yoqilg’ilarning elementar tarkibi. Yonganda ko’p miqdorda issiqlik chiqadigan tevarak atrofidagilarga zarali ta’sir qilmaydigan issiqlik olish maqsadga muvofiq. Elektr mehanik va issiqlik energiyasini olishni asosiy manbai organik yoqilg’i hisoblandi. Bu sanoatda yer qarida toplangan qazib olinayotgan ko’mir neft tabiiy gaz konlari negizida shakllanadi va rivojlanib bormoqda. 2. Yoqilg‘ining quyi va yuqori yonish issiqligi labarotoriya sharoitida kolometrik bomba yordamida aniqlandi. 3.Pechlar turlari va ularning o’txonalari. O’txonaning yuqori tempuraturasi va o’txona devoriga o’tirib qolgan suyuqlangan shlak tasirida o’txona ichki qoplamasi tez yemirilishi mumkin. 4. Yonish jarayonlarini hisoblash. Yonishning kimyoviy formulalari asosida 1 kg yoqilg’i to’liq yonishi uchun zarur bo’lgan havoning nazariy miqdorini (V 0 ) aniqlandi. Yonish jarayonlarini hisoblashda suv bug’ini ham hisobga olish zarurligi keltirildi. 5. Yonish jarayonida ajralgan uch atomli gazlar hajmi va havo entalpiyasini hisoblashda ajralgan foydali issiqliklar to’g’ri kelganligi aniqlandi. 6. Yonish jarayonida ajralgan uch atomli gazlar hajmi va havo entalpiyasini hisoblash Yonish jarayoni borishini ta’minlaydigan va boshqaradigan uskunalar majmuasi o’txonada ko’rinmas bo’lib hisoblanadi. 41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyati barpo etish- ustivor maqsadidir-O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi. 27-yanvar 2010 yil. “XXI asr” gazetasi №4, 28-yanvar 2010 yil. 2. Karimov I.A. 2014 yil Yuqori o‘sish su‘ratlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish o‘zini oqlagan islohatlar stratigiyasini izchil davom ettirish yo‘li bilan. O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti I.A.Karimovning Mamlakatimizning 2013 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishi yakunlari va 2014 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. “Ma’rifat” № 6 (86- 55), 18 yanvar, 2014 yil 3. Isroilov J. Sanoat ishlab chiqarishi texnologiyasi asoslari. Toshkent, O ‘qituvchi, 1984 yil . 4. Лебедев П.Д., Шукин А.А. Теплоиспoльзующие установки промышленных предприятий. Москва, Энергия, 1970 г. 5. S.X.Yakubov Materialshunoslik va konstruksion materiallar texnalogiyasi.- T.: “Fan”, 2010.-216 bet. 6. Б.В. Кнорозов и др. Техналогия металлов и материаловедение. М. : Металлургия, 1986-800 с. 7. Б.Н.Арзамасов и др. Материаловедение.-М. : Машиностроение, 1986.- 384.с 8. Ю.М.Лахтин, В.П.Леонтьева Материаловедение.-. : Машиностроение, 1990.-528с. 9. Р.Циммерман, К.Гюнтер Металлургия и материаловедение.- Металлургия, 1982-480с. 42

10. E.O’. Madaliev “Issiqlik texnikasi”. Ikkinchi nashri to’ldirilgan va qayta ishlangan, “Farg’ona” Nashryoti -2009 yil 11. Зуев В.М . Ме tallarga termik ishlov berish. Toshkent -“ Fan ”, 2003 yil 12. Хаузен Х . Теплоп е р е дача.-М. : Энергоиздат, 1981 г. 13. Шорин С.Н. Теплоп е р е дача –М.:В ысшая школа, 1964г. 14. Хзмолян Д.М, Качан Я.А Теория горения и топочные устройства, М.: Энергия, 1976г. 15. Телегина А.С. Теплотехнические расчёты металлургичеасих печей М “ Металлургия ” 1982 г. 16. R. A. Zohidov va boshqalar. Issiqlik texnikasi . Toshkent , 2010, 200 b . 17. Аверин С.И. идр. Расчеты нагревательных печей. Издво “Техника”, Киев, 1969, 540с. 18. http :// www . qmii , uz / e - lib / f 3 muhandis - texnika /312. html 19. www.pedagog.uz MUNDARIJA: Kirish......................................................................1 43

1.Qattiq suyuq va gazsimon yoqilg’ilarning elementar tarkibi…………………………………3 2.Yoqilg‘ining quyi va yuqori yonish issiqligi..................................................................10 3.Pechlar turlari va ularning o’txonalari……………………………………......15 4. Yonish jarayonlarini hisoblash………………..27 5. Yonuvchi mahsulotlarning tarkibi va miqdorini hisoblash ……………………………..32 6. Yonish jarayonida ajralgan uch atomli gazlar hajmi va havo entalpiyasini hisoblash………...37 7.Xulosa…………………………………………41 8.Foydalanilgan adabiyotlar…………………..43 44

O'xshashlar

Regeneratorlik pechni issiqlik balansini hisoblash

Yuqori haroratli qurilmalardagi issiqlik almashuvi jarayonlarining qo’llanilishi

Metallurgik pechlarning issiqlik balansi

Sanoat pechlarining texnik xarakteristikasi

Metallarga ishlov beradigan yonilg’i pechlarning ishlash printsiplari