Ideal gazlarning termodinamik jarayonlari - Issiqlik texnikasi - Referatlar

Ideal gazlarning termodinamik jarayonlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

290.5 KB

Ko'chirib olish

I deal gazlarning termodinamik jarayonlari Reja: 1. Termodinamik jarayonlarni o‘rganish yo‘llari 2. Izoxorik jarayon 3. Izobarik jarayon Izotermik jarayon 6. Politrop jarayon

1. Termodinamik jarayonlarni o‘rganish yo‘llari Termodinamikaning birinchi qonuni issiqlik miqdori, ichki energiyaning o‘zgarishi va tashqi kuchlarga qarshi bajarilgan foydali ish o‘rtasidagi munosabatni belgilaydi. Jismga uzatilayotgan yoki undan olib ketilayotgan issiqlik miqdori jarayonning turiga bog‘liq bo‘ladi. Asosiy termodinamik jarayonlar quyidagilardan iborat: 1. O‘zgarmas hajmda kechadigan izoxorik jarayon. 2. O‘zgarmas bosimda kechadigan izobarik jarayon. 3. O‘zgarmas temperaturada kechadigan izotermik jarayon. 4. Tashqi muhit bilan issiqlik almashmagan holda kechadigan adiabatik jarayon. 5. Yuqoridagi termodinamik jarayonlarni umumlashtirgan politrop jarayon. Politrop jarayonda tizimning issiqlik sig‘imi o‘zgarmas bo‘ladi. Barcha jarayonlarni o‘rganishda umumiy uslub qo‘llanilib, uning mohiyati quyidagidan iborat: 1. Jarayonning p va Ts diagrammadagi egri chiziq tenglamasi keltirib chiqariladi; 2. Ishchi jismning holat parametrlari orasidagi bog‘lanish aniqlanadi. 3. Quyidagi formulalar orqali ichki energiyaning o‘zgarishi aniqlanadi: 1 1 2 2 1 2 0 / 0 / 2 1 t t c t t c dtc u u u vm vm t t v         yoki sig‘im o‘zgarmas bo‘lganda: ) ( 1 2 1 2 t t c u u v    4. Tizimning kengayish ishi quyidagi tarzda aniqlanadi:   2 1    рd 

5. Termodinamik jarayonning issiqlik miqdori quyidagi formula orqali hisoblanadi:; 0 / 0 / 1 1 2 2 21 2 1 t t c t t c dtc q xm mx t t x      6. Jarayonda entelpiyaning o‘zgarishi quyidagi formuladan aniqlanadi: , 0 / 0 / 1 1 2 2 1 2 t t c t t c h h pm pm    yoki o‘zgarmas sig‘im uchun ); ( 1 2 1 2 t t c h h p    7. Ideal gazning entropiyasini o‘zgarishini quyidagi formulalar yordamida aniqlaymiz: 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 / ln / ln / ln / ln p p R T T c s s R T T c s s p v         Tekshirilayotgan barcha jarayonlar, qaytar jarayonlar ekanligini ta’kidlab o‘tamiz. 2. Izoxorik jarayon Izoxorik jarayonga yopiq idishda gazning isishi yoki sovishi misol bo‘la oladi. O‘zgarmas hajmda kechadigan jarayonga izoxorik jarayon (d  =0, yoki  =const) deb aytiladi. Jarayon egri chizig‘i izoxora deb aytiladi. 1-rasmda jarayonning p  - va Ts- diagrammalari tasvirlangan. Ideal gazning holat tenglamasi: p  =RT dan v=const uchun p/T = R/  =f(  )=const

Izoxorik jarayonda bosimlar nisbati absolyut temperaturalar nisbatlariga teng bo‘ladi, ya’ni bosim o‘zgarishi bu jarayondagi absolyut temperatura o‘zgarishiga to‘g‘ri proportsionaldir. p 1 / p 2 =T 1 /T 2 (1) 1-rasm. Gaz holatini izoxorik jarayonda o‘zgarishining Pv - va Ts - diagrammalari Izoxorik jarayonda gaz hajmining o‘zgarishi d =v 2 -  1 =0 , bo‘lganligidan    2 1 0 v v pdv  (2) Ya’ni, izoxorik jarayonda gaz ish bajarmaydi. Termodinamikaning birinchi qonunini d  =0. hol uchun yozamiz: dtc du dq v v v   (3) Sig‘im o‘zgarmas bo‘lganda: 1 2 1 2 21, ) ( 2 1 u u t t c dtc q v t t v v       (4) Demak, tizimga berilgan dq issiqlik miqdori shu tizim ichki energiyasining o‘zgarishiga sarflanar ekan. Sig‘im o‘zgaruvchan bo‘lganda:        1 2 01 0 2 1 2 21, t vm t vm v t c t c u u q (5)

1-rasmdan ko‘rinib turibdiki, izoxorik jarayon bosim ortishi bilan kechsa, demak tizimga issiqlik keltiriladi va ishchi jismning ichki energiyasi va temperaturasi ortadi. Agar izoxorik jarayonda bosim kamaysa, u holda issiqlik olib ketiladi va ichki energiya hamda temperatura kamayadi. Izoxorik jarayon uchun entropiyaning o‘zgarishini quyidagi tenglamadan aniqlaymiz.1 2 1 2 1 2 / ln / ln v v R T T c s s v    lekin v=const uchun ln v 2 /v 1 =0. Shuning uchun 1 2 1 2 1 2 / ln / ln p p c T T c s s v v    (6) Demak, izoxorik jarayonda gaz ish bajarmaydi. Unga uzatilgan dq issiqlik miqdori termodinamik tizim ichki energiyasining o‘zgarishiga sarflanadi. 3. Izobarik jarayon O‘zgarmas bosim ostida kechadigan termodinamik jarayonlarga izobarik jarayon (p=const) deyiladi. Jarayonnng grafigi 2-rasmda tasvirlangan. Jarayon egri chizig‘i izobara deb aytiladi. Har ikkala holat uchun jarayonning holat tenglamalarini yozamiz: p 1 v 1 =RT 1 ; p 2 v 2 =RT 2 p=const uchun v 1 /v 2 =T 1 /T 2 (7) Bundan shu narsa kelib chiqadiki, gaz temperaturasi qanchalik yuqori bo‘lsa, uning solishtirma hajmi shunchalik katta bo‘ladi (ya’ni zichligi shunchalik kichik bo‘ladi). Izobarik jarayonda tizimning kengayish ishi quyidagi tarzda aniqlanadi: ) ( 1 2 2 1 2 1           p d р pd v v v v p (8) yoki

Т R T T R p     ) ( 1 2 (9) Oxirgi tenglamadan ko‘rinib turibdiki, agar  T=1  bo‘lsa,  p =R bo‘ladi. 2-rasm. Gaz holatini izobarik jarayonda o‘zgarishining Pv - va Ts - diagrammalari Shundan ko‘rinib turibdiki, agar temperaturalar farqi 1  bo‘lsa, universal gaz doimiysi izobarik jarayonda tizimning bajargan ishini tavsiflar ekan. Izobarik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonunini (p=const, yoki dp=0) yozamiz: dq p =c p dt=dh (10) Demak, izobarik jarayonda tizimga keltirilgan issiqlik miqdori (p=const) quyidagiga teng: , ) ( 1 2 1 2 21, 1 2 h h t t c dt c q p p t t P        (11) Sig‘im o‘zgaruvchan bo‘lsa: 1 2 1 1 2 2 21, 0 / 0 / h h t t c t t c q pm pm P      (12) Izobarik jarayonda tizimga uzatilgan issiqlik miqdori entalpiyaning o‘zgarishiga teng ekan. Demak, izobarik jarayonda termodinamik tizimga

uzatilgan issiqlik miqdori asosan shu tizim ichki energiyasining ortishiga va oz qismi tashqi mexanik ish bajarishga sarf bo‘lar ekan. Izobarik jarayon uchun sig‘im o‘zgarmas bo‘lganda entropiyaning o‘zgarishi quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: s 2 -s 1 =c p lnT 2 /T 1 -Rlnp 2 /p 1 lekin, p=const uchun ln p 2 /p 1 =0. Shuning uchun1 2 1 2 1 2 / ln / ln ) / ( 2 1 v v c T T c dT T c s s P P P T T      (13) (6) va (13) tenglamalarni taqqoslashdan ko‘rinib turibdiki, agar temperaturalar T 1 dan T 2 gacha o‘zgarganda  s p >  s v bo‘ladi, chunki s p > s v . Shu sababli izoxora grafigi izobaraga nisbatan tikroq bo‘ladi (3-rasm). Demak, termodinamik tizimlarga bir xil miqdorda issiqlik energiyasi berilsa ham, entropiyaning o‘zgarishi izoxorik jarayonda izobarik jarayonga nisbatan tezroq o‘zgaradi. Izotermik jarayon O‘zgarmas (T=const) temperaturada sodir bo‘ladigan termodinamik jarayon izotermik jarayon deyiladi. Boyl-Mariott qonuniga asosan T=const. Izotermik jarayonning Pv koordinatalari diagrammasi giperboladan, Ts –koordinatadagi diagrammasi obtsissa o‘qiga parallel chiziqdan iborat (4-rasm). Tizim xolatlarining tenglamalarini quyidagicha yozish mumkin. p 1 v 1 =RT 1 ; p 2  2 =RT 2 . T=const bo‘lganligi uchun T 1 =T 2 .3-rasm. Izoxorik va izobarik

Boyl-Mariott qonunining ifodasi tizim holat tenglamalarining nisbatidan topiladi. p 1 /p 2 =v 2 /v 1 yoki p 1 v 1 =p 2 v 2 …p n v n =const (14) Demak, o‘zgarmas temperaturadagi berilgan gaz massasi bosimining hajmiga ko‘paytmasi o‘zgarmas kattalikdir. Jarayonning ishini gazning kengayish ishi pdv v v 2 1  orqali aniqlash mumkin. Gazning holat tenglamasidan p=RT/  . U holda 21 1 2 lnln p p RT vv RT T  (15) Termodinamik tizimga uzatilgan issiqlik miqdorini termodinamikaning birinchi qonunini yozib, uning tahlilidan aniqlaymiz. dq T =c v dt+pdv Izotermik jarayonda T= const bo‘lganligi uchun dT=0. Shu sababli du=c v dt ekanligidan, izotermik jarayonda ichki energiyaning o‘zgarishi nolga teng, ya’ni 4-rasm. Gaz holatini izotermik jarayonda o‘zgarishining Pv - va Ts -

du=0 (16) Demak, tizimga uzatilgan issiqlik miqdori tashqi ta’sir kuchiga qarshi mexanik ish bajarishga sarflanadi. dq T =d (17) Issiqlik miqdori Ts-diagrammada balandligi T va asosi  s t ga teng to‘rtburchak yuziga teng, ya’ni q T =T  s. Izotermik jarayonda entropiyaning o‘zgarishini quyidagi formuladan aniqlanadi. 2 1 1 2 ln ln p p R v v R sT    (18) U holda 2 1 1 2 ln ln p p RT v v RT s T q T T     (19) 5. Adiabatik jarayon Ish moddasi tashqi muhit bilan issiqlik almashmagan holda kechadigan termodinamik jarayon adiabatik jarayon deyiladi. Jarayonning egri chizig‘i adiabata deyiladi (5- rasm). Tashqaridan tizimga issiqlik uzatilmaydi va undan chiqarilmaydi, ya’ni dq=0. Real sharoitda real jarayonlar muvozanatda bo‘la olmaydi, shuning uchun adiabatik jarayon bo‘lishi mumkin emas. Ammo tez kechadigan jarayonlarni adiabatik jarayon deb qarash mumkin. Tashqaridan tizimga kiritilgan issiqlik miqdori dq A =0 bo‘lganligi uchun, shu tizim entropiyasining o‘zgarishi ds=dq A /T=0 bo‘ladi. Demak, tizimda5-rasm. Gaz holatini adiabatik jarayonda

kechadigan jarayon adiabatik bo‘lsa, bunday termodinamik tizimning entropiyasi o‘zgarmasdir, ya’ni s=const. Adiabata tenglamasini keltirib chiqaraylik. Termodinamikaning birinchi qonuni tenglamasidan dq=0 bo‘lganda: c p dT-vdp=0 va c v dT+pdv=0. Birinchi tenglamani ikkinchisiga bo‘lib, quyidagini hosil qilamiz:pdv vdp dTc dT c v p   yoki p dp v dvk   Oxirgi tenglamani k=const (c p =const va c v =const) deb hisoblab integrallaymiz: p dp p p v dv v v k / / 1 2 1 2    va 2 1 1 2 / ln / ln p p v v k  yuqoridagi tenglamani potentsirlasak: (v 2 /v 1 ) K =p 1 /p 2 yoki p 1 v 1 K =p 2 v 2 K hosil bo‘ladi. U holda adiabata tenglamasi quyidagicha bo‘ladi: pv k =const. (20) Bunda k=c p /c v – izobarik solishtirma issiqlik sig‘imini izoxorik solishtirma issiqlik sig‘imidan necha marta kattaligini ko‘rsatuvchi koeffitsient bo‘lib, u adiabata ko‘rsatkichi deyiladi. (20) munosabat Puassonning adiabata tenglamasi deb aytiladi. Adiabata tenglamasi (20) dan gaz holatining parametrlari orasidagi bog‘lanishni ifodalovchi adiabatik jarayon tenglamalarini keltirib chiqarish mumkin: p va v o‘rtasida

, ) ( 2 1 1 2 K v v p p (21) T va v o‘rtasida: , ) ( 1 2 1 1 2   K v v T T (22) p va T o‘rtasida KK p p T T 1 1 2 1 2 ) (   (23) Adiabatik jarayonda gazning bajargan ishi ichki energiyaning o‘zgarishiga teng, ya’ni du+pdv=0 yoki du= –pdv (24) Gaz hajmining ortishi natijasida uning bosimi va temperaturasi kamayadi, siqilganda esa aksincha. Bunday jarayon faqat gaz ichki energiyasining ortishi yoki kamayishi hisobiga sodir bo‘la oladi. Adiabatik jarayonda bajarilgan ishni termodinamikaning birinchi qonunidan keltirib chiqarish mumkin. q=  u+  =0. c v =const da  = –  u=c v (T 1 -T 2 ) yoki ) ( 22 11 v p vp R cv   (25) c v /R =c v (c p -c v )=1/(k-1) ekanligidan ) (1 1 22 11 v p vp k    hosil qilamiz. (26) Ushbu tenglamada p 1 v 1 =RT 1 va p 2 v 2 =RT 2 ekanligidan ) 1(1 11 22 11 vp v p k vp    (27)

lekin K K p p p p v v 1 1 2 1 2 1 1 2 ) ( ) (   u holda          KK p p k vp 1 1 2 11 ) ( 1 1  (28) Endi Pv- va Ts- diagrammalarda izoterma va adiabataning joylashuviga e’tibor beraylik (5-rasm). Izotermik jarayon bo‘yicha gaz kengaysa, uning bosimi adiabataga nisbatan sekinroq, gaz siqilganda esa, adiabatik jarayondagiga nisbatan yana ham sekinroq o‘zgaradi. Adiabatik jarayon grafigining tikligiga asosiy sabab, o‘rganilayotgan gaz kengayganda uning ichki energiyasi va temperaturasi kamayadi, agar gaz siqilsa, uning hajmini kamayishi natijasida ichki energiyasi va temperaturasi ortadi. 6. Politrop jarayon Tizim (ideal gaz) ning solishtirma issiqlik sig‘imi (c=const) o‘zgarmas bo‘lgan termodinamik jarayon politrop jarayon deyiladi. Jarayon egri chizig‘i politropa deyiladi (6-rasm). Termodinamik jarayon ta’rifidan ko‘rinib turibdiki, asosiy termodinamik jarayonlar: izotermik, izoxorik, izotermik va adiabatik jarayonlar o‘zgarmas sig‘imda kechsa, ular politrop jarayonning xususiy holi bo‘ladi. Politrop jarayonning issiqlik miqdori jarayon issiqlik sig‘imi c va boshlang‘ich hamda oxirgi holat temperaturalari farqi t 1 -t 2 ko‘paytmasi orqali ifodalanishi mumkin. q=c(t 2 – t 1 ) va dq=cdt (29) Politrop jarayonning tenglamasini termodinamikaning birinchi qonuni tenglamasidan keltirib chiqarish mumkin: dq=cdt= c p dT –vdp va dq=cdT=c v dt+pdv shu tenglamalardan:

(c-c p ) / (c-c v )= –vdp/pdv Tenglamaning chap tomonini n deb belgilasak, quyidagini hosil qilamiz: (c-c p ) / (c-c v )=n va ndv/v=-dp/p Сиыилиш Кенгайиш 6-rasm. Gazlar holati o‘zgarish jarayonlarining Pv - va Ts - diagrammalardagi birlashgan grafigi hosil bo‘lgan tenglamani integrallab quyidagi ko‘rinishga keltiramiz: n lg v 2 /v 1 =lg p 1 /p 2 yoki pv n =const (30) Hosil bo‘lgan (30) tenglama politrop jarayon tenglamasi deyiladi.v p c c c c n    politrop ko‘rsatkichi. Demak, politrop jarayondagi tizimning holat parametrlari o‘zgarsa ham uning politrop ko‘rsatkichi o‘zgarmasdan qolar ekan. Politrop jarayonni yuqorida qarab chiqilgan jarayonlarning umumlashgan holi deb qarash mumkin. Chunki, politrop ko‘rsatkichi qiymatini   dan +  gacha oraliqda o‘zgartirib, izoxorik (n=+  ), izobarik (n=0) , izotermik (n=1) va adiabatik (n=k) jarayonlar tenglamalarini hosil qilish mumkin. Politrop jarayon tenglamasi adibatik jarayon tenglamasidan faqatgina n ning qiymati bilan farqlanishi tufayli, parametrlar orasidagi bog‘lanish adiabat jarayon kabi bo‘ladi:

n n n n p p T T v v T T v v p p 1 1 2 1 2 1 2 1 1 2 2 1 1 2 ) / ( / ; ) / ( / ;) / ( /      (31) Politrop jarayonning issiqlik sig‘imini (31) formuladan aniqlaymiz:  )1 /() (    n k n c c v (32) (32) tenglama n ning har qanday qiymati uchun jarayon isiqlik sig‘imini aniqlash imkonini beradi. (32) tenglamaga yuqorida ko‘rib chiqilgan jarayonlar uchun n ning qiymatini qo‘ysak, u holda shu jarayonlarning issiqlik sig‘imlarini aniqlash mumkin: izoxorik jarayonda n=+  , c=c v ; izobarik jarayonda n=0, c=kc v =c p ; izotermik jarayonda n=1, c=+  ; adiabatik jarayonda n=k, c=0 ; Politrop jarayonda kengayish ishi tenglamasi adiabatik jarayondagiga o‘xshash bo‘ladi: ) (1 1 22 11 v p vp n    (33) ) (1 2 1 T T n R    (34) va          nn p p n vp 1 1 2 11 ) ( 1 1  (35) Politrop jarayonda ichki energiyaning o‘zgarishi va issiqlik quyidagi formulalardan aniqlanadi.  u=c v (t 2 -t 1 )   ) ()1 /() ( ) ( 1 2 1 2 t t n k n c t tc q v       (36) Entropiyaning o‘zgarishi ds esa quyidagicha aniqlanadi:

T dT n k n c T cdT T dq ds v 1     T dT n k n c ds s s ds v         2 1 2 1 1 2 1 1 2 ln1 T T n k n c ds v   (37) Politrop jarayonda entalpiyaning o‘zgarishi: ) ( 1 2 1 2 t t c h h p    (38) Ts – diagrammada (6-rasm) politrop jarayon n ning qiymatiga bog‘liq ravishda turli xil egri chiziqlar bilan tasvirlanadi. Politrop jarayonda ichki energiya qanday o‘zgarishini ko‘rib chiqaylik. Izotermik jarayonda (n=1) ichki energiya o‘zgarmaydi, ya’ni u 2 =u 1 Izobarik kengayishda (n=0) ichki energiya ortadi. Izoxorik jarayonda (n=  ) issiqlik keltirilganda ichki energiya ortadi. Demak, izotermadan yuqorida joylashgan barcha kengayish jarayonlari, n<1 va n>1 bo‘lgan siqish jarayonlari ichki energiyaning ortishi bilan kechadi. Izotermadan pastda joylashgan politrop jarayonlar, n>1 da va n<1 bo‘lgan siqish jarayonlari ichki energiyaning kamayishi bilan kechadi. Politrop jarayonlarda issiqlik ishorasi qanday o‘zgarishini ko‘rib chiqaylik. n ko‘rsatkichiga q,  u va c ishoralarining bog‘liqligi. 3-jadval. Guruh n Gazlarning kengayishi Gazlarning siqilishi c  u q  u 1 q 1 Birinch i 0  n  1  u>0 q>0  u 1 < 0 q 1 <0 c>0

Ikkinch i 1<n  k  u<0 q>0  u 1 > 0 q 1 <0 c <0 Uchinc hi k<n   u<0 q<0  u 1 > 0 q 1 >0 c >0 Adiabatik jarayonda issiqlik keltirilmaydi va olib ketilmaydi. Izotermik (n=1), izobarik (n=0) kengayish jarayonlarida va izoxorik jarayonda (n=  ) issiqlik keltiriladi. Demak, adiabatadan yuqorida joylashgan kengayish jarayonlarida (k>n>  ) va  >n>k bo‘lgan siqish jarayonlarida ishchi jismga issiqlik keltiriladi.  >n>k bo‘lgan kengayish jarayonlarida va  <n<k bo‘lgan siqish jarayonlarida ishchi jismdan issiqlik olib ketiladi. Adiabata va izoterma orasida joylashgan jarayonlarda issiqlik sig‘imi manfiy bo‘ladi, chunki shu jarayonlarda dq va du lar ishorasi har xil. Chunki du=c v dT dan, du ning ishorasi dT ga bog‘liq (du>0; dT>0 va du<0, dT<0). U holda issiqlik sig‘imi ifodasidan (s=dq/T) ko‘rinib turibdiki, haqiqatan ham uning ishorasi manfiy. Buning mohiyati shundan iboratki, bunday jarayonlarda ishchi jismga issiqlik keltirilganda uning temperaturasi pasayadi va issiqlik olib ketilganda esa temperatura ortadi. Yuqoridagi tekshirish natijalarini jadval holiga keltirish mumkin (3-jadval).

O'xshashlar

Gaz turbina qurilmalari

Termodinamika Termodinamika asoslari

Suv bug‘i

Regenerativ issiqlik almashinish qurilmalari va moslamalari

Yuqori haroratli qurilmalardagi issiqlik almashuvi jarayonlarining qo’llanilishi