Жисмоний шахслар томнидан тўланадиган солиқ ва йиғимларни ҳисоблаш ва тўлаш тартиби - Iqtisodiyot - Referatlar

Жисмоний шахслар томнидан тўланадиган солиқ ва йиғимларни ҳисоблаш ва тўлаш тартиби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123 KB

Ko'chirib olish

Жисмоний шахслар томнидан тўланадиган солиқ ва йиғимларни ҳисоблаш ва тўлаш тартиби Режа: 1. Жисмоний шахслар томонидан тўланадиган солиқлар. 2. Жисмоний шахслар томнидан тўланадиган солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаш ва тўлаш тартиби. 1

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 100-моддасида (тўртинчи хатбошиси) маҳаллий ҳокимият органларининг маҳаллий солиқлар ва йиғимларни белгилаш ва бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилиш ҳуқуқи мустаҳкамланган. Маҳаллий солиқлар ва йиғимларни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий манбаларига ЎзР Солиқ кодекси, ЎзР MB ва ДСҚнинг 1998 йил 23 февралдаги 07/97-17-сонли "Маҳаллий солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқиш ва бюджетга тўлаш тартиби тўғрисида"ги Йўриқномаси киради. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар гуруҳига солиқ-нинг беш тури ва тўрт турдаги йиғимлар киритилган. Қатор маҳаллий солиқларни жорий этиш ҳамда уларнинг ундирилишини ташкил қилиш масаласи маҳаллий хокимият органларининг ваколатига киритилган. Шунингдек бу органлар мазкур солиқлар бўйича имтиёзларни ҳам белгилашади. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлардан тушган тушумлар ҳудудларнинг маҳаллий эҳтиёжлари учун фойдаланилади. Солиқларни бундай гуруҳинингўзига хос хусусияти яна шундаки, улар бюджетга бириктирилган даромад сифатида ўтказилади. Юридик шахслорнинг мол-мулкиго солинадиган солиқ - бу маҳаллий, аниқ, бириктирилган ва мунтазам солиқдир. Солиқ солишдан мақсад мол- мулк (асосий во-ситалар) ва номоддий активлардан самарали фойдаланишни рағбатлантиришдан иборат. Мазкур солиқ XIX аср ўрталарида Ғарбий Европа, АҚШ ва Канадада қўлланила бошлади. Унинг икки варианти маълум - мол-мулкни жорий бозор нархининг муайян фоизи сифатидаги солиқ ва мол-мулк билан тузилган битим суммасининг муайян фоизи сифатидаги солиқ. Корхоналар мол-мулкига солинадиган солиқни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий манбалари ЎзР Солиқ кодекси (VI бўлим), ЎзР MB ва ДСҚнинг 1997 йил 10 ноябрдаги 34/97-90-сонли Корхоналар мол-мулкига со- линадиган солиқни ҳисоблаб чиқиш ва бюджетга тўлаш тартиби тўғрисидаги йўриқномасидан иборат. 2

Солиқ солинадиган мол-мулкка эга бўлган юридик ва жисмоний шахслар мол-мулк солиғи тўловчилардир. Ягона солиқни тўловчи кичик корхоналар мол-мулк солиғининг тўловчилари ҳисобланмайди. Корхона балансида турган асосий воситалар, шу жумладан, лизинг шартномаси бўйича сотиб олинган асосий воситалар ва номоддий активларнинг ўртача йиллик ба ланс қиймати эскириш чегирма қилинмаган ҳолда солиқ солиш объекти бўлиб хизмат қилади. Илгари юридик шахсларнинг мол-мулки 4 фоиз став ка бўйича солиқ солинар эди (ЎзР Солиқ кодексининг 91-моддаси, қонуннинг 1997 йил 24 апрелдаги тахририда). 1998 йил 25 декабрдан бошлаб ҳукумат норматив муддатда ўрнатилмаган ёки фойдаланилмаётган ускуналар учун солиқнинг оширилган ставкаларини белгилаш хуқуқини қўлга киритди (ЎзР Солиқ кодекси 91-моддасининг иккинчи қисми, Қонуннинг 1999 йил 2 декабрдаги тахририда). 1997 йил 10 ноябрдаги 34/97-90-сонли Йўриқномага 1-иловада бундай мол-мулк солиғини икки марта оширилган ставка бўйича тўлаш тартибини белгилади. 2001 йил 12 майдаги қонун билан ЎзР Солиқ кодексига ўзгартириш ва қўшимчаларнинг киритилиши билан ушбу солиқ бўйича ставкаларни белгилаш хуқуқи Вазирлар Махкамасининг ихтиёрига топширилди. Ҳозирда мазкур ставка оширилган ва 5 фоизга тенг (."Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар тахмини ва 2001 йилга мўлжалланган Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг кўрсаткичлари тўғрисида" 2000 йил 26 декабрдаги 500-сонли қарорнинг 6-банди). Бироқ шуни таъкидлаш жойзки, хукумат ушбу ставкани юридик шахсларнинг мол- мулкига солинадиган солиқ сгавкасини белгилаш хуқуқини қўлга киритг у нга қадар белгилаб қўйди: мазкур хуқуқ фақат 2001 йил 4 июндан бошлаб амалга оширилиши мумкин, ставка эса 2001 йил 1 январдан бошлаб амал қилиш даври билан 2000 йил 26 декабрда белгиланган. УзР Солиқ кодексида мол-мулк солиғини тўлаш бўйича кенг имтиёзлар назарда тутилган. Имтиёзлар: а ) қиймати солиқ солиш базасидан чиқариб ташланадиган муайян мулкдан фойдаланувчи барча юридик шахсларга, б) 3

хусусиятидан қатъи назар, балансида мол-мулкка эга бўлган алохида юридик шахсларга берилади. Мол-мулки уларнинг ҳудудида бўлган солиқ тўловчиларга махаллий хокимият органлари томонидан хам кўшимча имтиёзлар берилиши мумкин. Бироқ, бизнинг фик-римизча, мазкур хуқуқ фақат 2000 йил 14 декабрдаги "Меъёрий-хуқуқий хужжатлар тўғрисида ” ЎзР Қонуни қабул қилинганидан кейин юридик кучга кирди. Ушбу қонуннинг 5- ва 6-моддалари жойлардаги давлат хокимияти органларининг қарорини меъёрий-ҳуқуқий хужжатлар турига ва ўз навбатида қонунчилик хужжати жумласига киритди. Гап шундаки, кенг талқин этилиши мумкин бўлмаган ЎзР Солиқ кодекси 7- моддасининг 3-қисми мазкур солиқни фақат республика қонунчилиги хужжатлари асосида киритилишини ва ундирилишини белгилаб қўйди. Бу қоида шуни англатар эдики, барча масалалар, шу жумладан, ушбу солиқ бўйича имтиёзлар билан боглиқ масалалар илга ри махаллий давлат хокимияти органларининг ҳужжати билан хал этилиши мумкин эмас эди, чунки бу хужжат меъёрий хусусиятдаги хужжатлар жумласига кирмаган эди. Ҳисоблаб чиқилган солиқ суммаси бюджетга мажбурий тўловлар сифатида киритилади ва давр харажатларида хисобга олинади. Юридик шахслар мустақил равишда бюджетга жорий тўловларнинг суммасини хисобот йили мол-мулкининг ўртача йиллик амалдаги қийматидан келиб чиққан холда ортиб борувчи якун билан белгилайди хамда уни хисоботлар ва балансларни тақдим этиш учун белгиланган муддатларда солиқ хизмати органларига топширадилар. Жорий тўловлар бюджетга хар ойнинг 20-кунидан кечиктирилмай, йиллик тўлов суммасининг ўн иккидан бир бўлим. Ўзбекистон Республикасида солиқлар қисми миқдорида тўланади (ЎзР Солиқ кодексининг 94-моддаси). Ер солиғи - бу ердан фойдаланганлик учун тўловнинг шаклларидан биридир (УзР Ер кодексининг 28-моддаси). Ушбу солиқнинг мақсади табиатдан, шу жумладан, ер ресурсларидан оқилона фойдаланишни 4

рағбатлантириш, турли сифатли ерларда хўжалик юритишнинг ижтимоий- иқтисодий шарт-шароитларини тенглаштириш, а ҳоли пунктларида инфратузилмаларни ривожлантириш ва ҳ .к. ҳисобланади. Ер солиғи ундирилишини тартибга солувчи асосий ҳужжатлар ичидан ЎзР Солиқ кодекси (Vll-бўлим, 30-32-мод-далар), Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси-нинг 2000 йил 26 декабрдаги 500-сонли "Асосий макро- иқтисодий кўрсаткичлар тахмини ва 2001 йилга мўлжал-ланган Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг кўр-саткичлари тўғрисида"ги қарори, ЎзР MB ва ДСҚнинг 1997 йил 28 ноябрдаги 39/97-101-сонли "Ер солиғини ҳисоб-лаб чиқиш ва тўлаш тартиби тўғрисида"ги Йўриқномаси. Ўз мулкида, эгалигида ёки фойдаланишида ер участка-ларига эга бўлган юридик ва жисмоний шахслар (мулк-дор, ер эгаси, ердан фойдаланувчи) ер солиғи туловчилар-дир. Шуни таъкидламоқчимизки, кўп квартирали турар жой биноларида яшовчи оддий фуқаролардан ер солиғи ундирилмайди. Кўп қаватли турар жой биноларининг бир қисмини эгаллаган юридик шахслар ер солиғини эгаллаб турган умумий майдондан ва ушбу юридик шах с фойдаланадиган ишлаб чиқариш биносининг улушидан келиб чиққан ҳолда ҳисоблаб чиқади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари қарорига кўра, ер участкаларини ижарага олган юридик ва жисмоний шахслар ер солиғи ўрнига бюджетга ижара ҳа қ и тулайди-лар. Ижара ҳақи тарафларнинг келишувига биноан бел-гиланади, лекин бу ҳақ қонун ҳужжатларида белгиланган ер солиғининг бир ставкасидан кам ва уч ставкасидан кўп бўлмаслиги, ерлардан қишлоқ хўжалик эҳтиёжлари учун фойдаланилган тақдирда эса - бир ставкаси миқдорида бўлиши лозим (ЎзР Солиқ кодексининг 100-моддаси). Соддалаштирилган солиқ солиш тизимига ўтган кичик корхоналар ер солиғини тўламайдилар. Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкатлар), фермер хўжаликлари, агрофирмалар ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар 5

(деҳқон хўжаликлари, ўрмон, бопщ, овчилик хўжаликлари, илмий-тадқиқот таш-килотлари ва илмий муассасаларнинг тажриба-экспериментал ва ўқув- тажриба хўжаликлари, мустақил юридик шахс бўлмаган ёрдамчи қишлоқ хўжаликлари дан ташқа-ри),ягона ер солиғи тўловчилардир (батафеилроқ берилган, 15-мавзу). Ер участкалари солиқ солинадиган объект ҳисобланади. Жисмоний шахслар учун бу 1) қонун ҳ ужжатларида белгиланган тартибда мулк қилиб олинган ер участкала ри; 2) қишлоқ ёки ўрмон хўжалигини юритиш учун эгалик қилишга берилган ер участкалари; 3) корхоналар, бинолар ва иншо а тлар қуриш учун ёки қишлоқ хўжалигига тааллуқи бўлмаган бошқа мақсадларда фойдаланиш учун берилган ер участкалари; 4) корхоналар, бинолар ёки иншо а тларга бўлган мулк ҳуқуқи ўтиши билан бирга эга лик қилиш ва фойдаланиш ҳуқуқи ҳам ўтган ер участка лари (ЎзР Солиқ кодексининг 97-моддаси). Жисмоний шахслар учун бу 1) турар жойлар этагида ва жамоат ерларида шах с ий ёрдамчи хўжалик юритиш учун мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилишга бе рилган ер участкалари; 2) якка тартибда уй-жой қурилиши учун мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилишга берилган ер участкалари; 3) жамоа боғдорчилиги, узумчилиги ва полизчилигини юритиш учун берилган ер участка лари; 4) хизмат юзасидан қонун ҳужжатларига мувофиқ берилган чек ерлар; 5) мерос бўйича, ҳадя қилиниши ёки сотиб олиниши натижасида уй-жой, дала ҳов л и билан биргаликда эгалик қилиш ҳуқуқи ҳам ўтган ер участкалари; 6) қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда мулк қилиб олин ган ер участкалари; 7) тадбиркорлик фаолиятини юритиш учун доимий фойдаланишга ёки ижарага берилган ер участкалари (ЎзР Солиқ кодексининг 98-моддаси). Ер солиғининг ставкалари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. ЎзР Солиқ кодекси умумий қоидалардан қуйидаги истисноларни белгилади: шаҳарлар ва шаҳар посёлкаларининг маъмурий чегараларида жойлашган қишлоқ хўжалик аҳамиятига молик ерлар 6

учун ер солиғи қишлоқ хўжалик ерларига белгиланган ставкаларнинг икки баравари миқдорида ундирилади; б) берилган ерлардан икки йил давомида фойдаланмаган жисмоний шахслардан ер солиғи уч баравар миқдорда ундирилади (УзР Солиқ кодексининг 99-моддаси). Қонун ҳужжатларида ер солиғига нисбатан оширувчи коэффициентлар белгиланган. Масалан, қишлоқ жойлари учун ер участкаларининг маъмурий ва саноат марказларига нисбатан жо й лашган жойини инобатга олган ҳолда белгиланган ер солиғи ставкаларига; фуқаролардан қишлоқ жойларида жойлашган ер участкаларидан фойдаланганлик учун тупроқнинг бонитетига қараб ундириладиган ер солиғи ставкаларига, шунингдек шаҳарлар ва шаҳар посёлкаларининг маъмурий чегараларида жойлашган, конлар ва карьерлар билан банд ерлар ҳ а қида гап кетганда ҳам коэффициентлар қўлланилади. УзР Солиқ кодексида ер солиғи бўйича имтиёзлар назарда тутилган. Улар ер дон фойдоланишнинг ижтимоий а ҳ а мияти би л а н боғлиқ бўлиши мумкин, чунончи, табиатни муҳофаза қилиш аҳамиятига молик ерлар (давлат қўриқоналари, миллий ва дендрология боғлари, ботаника боғлари, заказниклар, ов қилишга мўлжалланганлари бундан мустасно, табиат ёдгорликлари), шаҳарлар, шаҳар посёлкалари ва қишлоқ аҳоли пунктларининг умумий фойдаланишдаги ерлари (майдонлар, кўчалар, тор кўчалар, йўллар, соҳил бўйлари ва ҳ.к), тарихий-маданий аҳамиятига молик ерлар (тарихий-маданий қўрикҳоналар, хотира боғлари, сағаналар, археология ёдгорликлари, тарих ва маданият ёдгор ликлари эгаллаган ерлар) ва б.га солиқ солинмайди. Имтиёзлар юридик ш а хс ла рнинг алоҳида м а қоми билан ёки ижтимоий- м а д а ний му а сс а с а л а рни молиявий қўлл а б-қувв а тл а ш з а рур а ти билан белгиланиши мумкин. Масалан, нотижорат ташкилотлар; маданият, маориф, соғлиқни сақлаш ва ижтимоий таъминот муассасалари, бўйсунишидан қатъи назар, ўз зиммаларига юкланган вазифаларни амалга ошириш учун ажратилган ер участкалари учун; деҳқон (фермер) хўжаликлари давлат рўйхатидан 7

ўтказилган пайтдан эътиборан икки йил муддатга; чет эл инвестициялари иштирокидаги, ишлаб чиқариш фаолияти билан шуғулланувчи юридик шахслар рўйхатан ўтказилган пайтдан эътиборан икки йил муддатга; Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ва унинг му ассасалари ва б. ушбу солиқни тўлашдан озод этилган. Ниҳоят, ерлор сиф а тини яхшил а шни р а ғб а тл а нтирувчи имтиёзлар: янги ўзлаштирилаётган ва суғориладиган ерлар, шунингдек уларда капитал режалаштириш, суғориш тармоқларини таъмирлаш, ернинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ишлари олиб борилаётган суғориладиган қишлоқ хўжалик ерлари - лойиҳада назарда тутилган муддатга, лекин ишлар бошланганидан эътиборан купи билан беш йилга ер солиғи тўлашдан озод этилади. Бундан ташқари, ер солиғини тўлашдан жисмоний шахслар (яйлов чарвочилигининг чўпонлари, йилқибоқарлари, механизаторлари, ветеринар врачлари ва техниклари, бошқа мутахассислари ва ишчилари; "Узбекистан Қаҳрамони", "Совет Иттифоқи Қаҳрамони", Меҳнат Қаҳрамони унвонларига сазовор бўлганлар, учала даражали Шуҳрат ордени билан тақдирланганлар, 1941-1945 йиллардаги уруш ногиронлари ва қатнашчилари; хизматни Афғонистон Республикасида ва жанговар ҳаракатлар олиб борилган бошқа мамлакатларда вақтинча бўлган қўшинларнинг чекланган контингенти таркибида ўтаган ҳарбий хизматчилар ҳамда ўқув ва синов йиғинларига чақирилган ҳарбий хизматга мажбурлар; I ва II гуруҳ ногиронлари; ёлғиз пенсионерлар ва б. ҳам озод қилинади (УзР Солиқ кодексининг 102- моддаси). Имтиёз фақат ер участкалари уларга якка тартибда уй-жой қуриш ва шахсий ёрдамчи хўжалик юритиш учун ( қ онун ҳужжатларида белгиланган меъёрлар доирасида берилган жисмоний шахсларга нисбатан татбиқ этилади. Ер солиғи ҳар йили тўланади ва юридик шахслар томонидан ) л ар йилнинг 1 январ ҳолатига кўра мустақил равишда ҳисоблаб чиқилади, ҳисоб-китоб жорий йилнинг 1 январигача тақдим этилади. 8

Жисмоний шахслар учун ер солиғини давлат солиқ органлари ҳисоблаб чиқади ва уларга солиқни тўлаш ҳақидаги тўлов хабарномасини жорий йилнинг 1 майидан кечиктирмай топширади. Солиқ тўлаш муддатлари ҳар хил. Қишлоқ хўжалик корхоналари ер солиғини бир йилда бир марта - ҳисобот йилининг 15 декабригача тўлайдилар. Бошқа юридик шахслар томонидан солиқ йилнинг ҳар чорагида, тенг улушларда чоракдаги иккинчи ойнинг 15-кунигача тўла нади. Фуқаролар ер солиғини жорий йилнинг 1 ноябригача тўлайдилар. Ер солиғи солиқ тўловчининг турар жойидан қатъи назар, ер участкаси жойлашган ҳудуддаги туман ёки шаҳарнинг маҳаллий бюджетига ўтказилади. Жисмоний шахсларнинг мол-мулкига солинадиган соли қ ; - бу бевосита солиқ бўлиб, у ўзининг ушбу сифати билан моддий бойликларни олиш ва жамғариш жараёнида ундирилади. Бу реал солиқдир ("реал" атамаси (инглизча real - мул к айни ушбу солиқ биринчи галда фуқаро эгалик қиладиган мол-мулкка солиниши билан боғлиқ). Бу мунтазам солиқ ҳисобланади, яъни у ярим йилда бир марта мунтазам равишда ундирилади. Ниҳоят, бу ҳудудий солиқ бўлиб, у Ўзбекистон Республикаси ҳудудида бўлган ва унда рўйхатга олинган кўчмас мулк ва транспорт воситалари учун тўланади. Мол-мулк солиғи мутаносиб (пропорционал) ва м едулярдир. Жисмоний шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқни ҳ уқуқий тартибга солишнинг асосий манбаларига ЎзР Солиқ кодексининг (27-29- боблар), Ўзбекистон Рес публикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 29 декабрдаги 478-сонли "Жисмоний шахсларга мулк ҳуқуқида тегишли бўлган бино ва иншо а тларни ба ҳ олаш ва қайта баҳолаш тўғрисидаги низомни тасдиқлаш тўғрисида"ги қарори, ЎзР MB ва ДСҚнинг 1997 йил 25 декабрдаги 4597-114-сонли Жисмоний шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқни ҳисоблаб чиқиш ва бюджетга тўлаш тартиби тўғрисидаги йўриқномаси (Адлия вазирлиги то монидан 1998 йил 13 январда 392-рақам билан рўйхат га олинган) киради. 9

Республика фуқаросими, бошқа давлат фуқаросими ёки фуқаролиги бўлмаган шахсми, Ўзбекистоннинг резидентими ёки норезидентими - бундан қатъи назар, мол-мулкнинг эгаси мазкур солиқни тўловчи ҳисобланади. ЎзР Солиқ кодексининг 89-моддасига мувофиқ солиқ солинадиган мол- мулкка, жум л адан: 1 )уй-жойл а р , 2) кв а ртир а л а р, 3) боғдорчилик в а узумчилик ширк а тл а ри а ъзол а рининг чорбоғ в а боғ уйл а ри 4) г а р а жл а р в а бошқ а имор а тл а р, бинолар в а иншо а тл а р, шунингдек а втом а билл а р, моторли қайи қла р, вертолетл а р, с а тов а ретл а р в а бошқ а тр а нспорт восит а л а риг а (пневм а тик юришг а а сосл а нг а н а втом а билл а р, мотоциклл а р ҳ а мд а бошқ а ўзи юр а р м а шин а л а р в а мехонизмл а р бунд ан муст а сн о ) эга бўлган жисмоний шахслар мол-мулк солиғи тўловчилардир. Цивилистика нуқтаи назаридан санаб ўтилган мол-мулк "фуқоролик ҳуқуқл а рининг объекти"сифатида кўриб чиқилади, бунда дастлабки тўртта банд д а кўрсатилган мол-мулк кўчмас мулкка киради (ЎзР Фуқаролик кодексининг 83-моддаси), бошқаси эса кўчар мулк ҳисобланади. Ушбу барча "фуқоролик ҳуқуқл а рининг объектл а ри “ ЎзР Фуқаролик кодексининг 89- моддасига мувофиқ ” истеъмол қилинмайдиган ашёлар ҳисобланади. Буни билиш муҳим, қонун чиқарувчи белгилаганидек (ЎзР Фуқаролик кодексининг 83-84-моддалари), кўчмас мулк давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим; кўчар мулкка нисбатан ҳуқуқни рўйхатга олиш эса, бу қонунда бевосита кўрсатилган вақтда талаб этилади. ЎзР Солиқ кодексининг 90- моддасида санаб ўгилган транспорт воситалари рўйхатдан ўтказилиши лозим. Солиқ ҳуқуқи нуқтаи назаридан "солиқ солиш объек ти" ва "солиқ солиш предмети" тушунчаларини фарқлаш зарур. Бу фарқ айни жисмоний шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиққа нисбатан янада я ққол намоён бўлади, у солиқнинг субъектини аниқлайди ва у билан маълум ҳуқуқий алоқада, жумладан мулк ҳуқуқий му-носабатларда бўлади. Шунга эътиборни қаратамизки, 1998 йил 13 январдаги 392-сонли Йўриқнома (2- банди)да ЎзР Солиқ кодексидан (89-мод д а) фарқли ўлароқ, шундай 10

бегиланади, солиқ У ўз ихтиёрид а ... г а эг а бўлг а н жис моний ш а хсл а р томонид а н тўл а н а ди" (нуқталар ўрнида солиқ солиш предметлари санаб ўтилади). Мазкур Йўриқноманинг 5.3-банди шуни белгиладики, солиқ бўйича имтиёзлар фақат товар-мулк имтиёз олувчининг уз мулки бўлг а н ҳоллардагина берилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 29 декабрдаги 478-сонли қарори билан тасдиқланган Жисмоний шахсларга мулк ҳуқуқида тегишли бўлган бино ва иншо а тларни баҳолаш ва қайта баҳолаш тўғрисидаги низомнинг 4-бандида шундай дейилади:" Фо й дал а ниш учун қобул қилинг а н в а м а ҳ а ллий техник рўйх а тд а н ўтк а зиш идор а сид а рўйх а тг а олинг а н, жисмоний ш а хсл а рг а мулк ҳуқукид а тегишли бўлг а н уй-жойл а р, кв а ртир а л а р, боғдорчилик в а узумчилик ширк а тл а ри а ъзол а рининг чор-боғ в а бог уйл а ри, г а р а жл а р в а бошк а имор а тл а р, бинол а р в а иншо а тл а р соли қ солиш учун б а ҳол а ш объекти ҳисобл а н а ди" Солиқ ҳуқуқи назариясида иккита муҳим атама қўлланилади. Солиқ солиш объекти - бу субъектнинг солиқ тўлаш мажбуриятини шарт қилиб қўювчи юридик далиллардир (мазкур ҳолатда мулкчилик ҳуқуқида мол-мулкка эгалик қилиш бундай юридик далил ҳисобланади). Солиқ солиш предмет (атама мазмунига кўра солиқ солиш объектига яқин) - бу тегишли солиқнинг ундирилишини асослаб берувчи далилий хусусиятдаги белгилардир. Масалан, уй, квартира каби мол-мулк учун мулкчилик ҳуқуқи объект бўлади, уй ёки квартиранинг ўзи эса солиқ солиш предмети ҳисобланади ва ҳ.к. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 29 декабрдаги 478-сонли қарорига мувофиқ жисмоний шахсларга мулк ҳуқуқида тегишли бўлган уй-жойлар, квартиралар (шу жумладан, хусусийлаштирилган квартиралар), гаражлар, бошқа иморатлар, биноларни баҳолаш ва қайта баҳолаш учун ягона функционал кўрсаткич - иморат, бино умумий майдонининг квадрат метри белгиланади. Бу эса солиқ солиш бирлигидир 11

ЎзР Солиқ кодексининг 93-моддаси солиқ бўйича имтиёзларга эга бўлган шахслар доирасини тартибга солади. Унинг таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, қонун чиқарувчи ҳар қандай мол-мулк солиғидан озод этиладиган жисмоний шахсларнинг қатор тоифаларини ажратди, жис моний шахсларнинг бошқа гуруҳларига эса, фақат имо ратлар, бинолар ва иншоотлар учун солиқ тўлаш бўйича имтиёзлар берди. Юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқдан фарқли равишда ЎзР Солиқ кодексида маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг ушбу солиқнинг тўловчилари бўлмиш жисмоний шахслар учун қўшимча имтиёзларни бериш ҳуқуқи назарда тутилмаган. Қонун чиқарувчи мол-мулк солиғини тўлаш бўйича имтиёзлар берган жисмоний шахсларнинг тоифалари ичида - Совет Иттифоқи Қаҳрамони унвонига сазовор бўлган шахслар, учала даражадаги Шуҳрат ордени билан тақдирланган шахслар, 1941-1945 йиллардаги уруш қатнашчилари ва партизанлари, уларга тенглаштирилган шахслар, ички ишлар ва давлат хавфсизлиги органлари таркибида хизмат қилган шахслар, 1941-1945 йилларда ги уруш даврида ҳаракатдаги армия таркибига кирган ҳарбий қисмлар, штаблар ва муассасаларда штатдаги лавозимларни эгаллаган шахслар, Ленинград шаҳри қамалида бўлганлар ва концентрацион лагерларнинг собиқ ёш тутқунлари, байналмилал жангчилар; "Қаҳрамон она'' унвонига сазовор бўлган шахслар, шунингдек ўн нафар ва ундан ортиқ фарзандни тарбиялаган оналар; пенсионерлар, I ва II гуруҳ ногиронлари ва бошқалар бор. Имтиёзлардан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган шахс лар солиқ инспекциясига зарур ҳужжатларни мустақил равишда топширадилар. Шундай қилиб, имтиёзлар берилиши учун Республика қонун чиқарувчиси жисмоний шахснинг муайян ижтимоий гуруҳга мансублиги ёки машғулотнинг алоҳида тури ёхуд унинг алоҳида хизматлари тамойилини асос қилиб олди. 12

Иқтисодиёт ривожланишининг ўтиш босқичида бу асосан ижтимоий хусусиятдаги сабабларга эга, бироқ, бизнинг фикримизча, солиқ солишдаги (мазкур солиқ ҳам назарда тутилади) имтиёзларнинг берилишида ўлпон тенглиги ёки шахсга унинг мулкий аҳволи асосида солиқ со лиш тамойили асос бўладиган солиқ солиш тизимининг юридик ва иқтисодий асосларини ишлаб чиқишга киришиш лозим. Айни ушбу солиқнинг субъекти бўлмиш жис моний шахснинг моддий аҳволи имтиёзлар берилиши учун асос бўлиши мумкин. Имтиёзлар берилиши учун бошқа асоспарга келсак уларнинг ичида, одатда, жисмоний шахсда мукофотлар, унвонларнинг мавжудлиги, унинг алоҳида хизматлари ва ҳ.к., шунингдек машғулотлар тури -С.ГЛепеляевнинг фикрига қўшиламиз, улар (имтиёзлар берилишининг асослари сифатида) қонун чиқарувчилар ва жамиятни алоҳида муҳокамасининг мавзуси бўлиши керак. Айни пайтда шуни таъкидлаш жоизки, "машғулотлар тури" имтиёзлар берилишининг асоси сифатида кўпинча жисмоний шахснинг мулкий аҳволи билан ўзаро боғланган ва унинг даражасини аниқлашда муҳим аҳамиятга эга. УзР Солиқ кодекси солиқ тўловчига мулк ҳуқуқида бир вақтнинг ўзида бир неча солиқ солиш предметлари тегишли бўлган вазиятлар билан боғлиқ масалани ҳал этди. УзР Солиқ кодексининг 93-моддасида белгилаб қўйилдики, бундай мол-мулк эгасига унинг хоҳишига кўра фақат бир предмет (объект)га имтиёз берилади. Жисмоний шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқни тўлаш усули -кадастрли. Солиқни бундай усул билан тўлашнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, мол-мулкка унинг ташқи белгилари, мўлжалланаётган даромад асосида солиқ солиниши боис, солиқни тў лаш вақти даромадни олиш вақти билан ҳеч қанақа боғ лиқ эмас ва шу муносабат билан мол-мулк солиғини тў лаш учун қатъий муддат белгиланади. Жум л адан, мол-мулк солиғи тенг улушларда икки муддатда - 15 июн ва 15 декабрдан кечиктирмай тўланади (ЎзР Солиқ кодек сининг 95-моддаси). Жисмоний шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ солиқ солиш предмети жойлашган (рўйхатга олинган) жойдаги солиқ органи томонидан 13

ҳисоблаб чиқилади, бунда солиқ органи томонидан ёзиб бериладиган тўлов хабарномаси тўловчиларга ҳар йили жорий йилнинг 1 майидан кечиктирилмай топширилади (ЎзР Солиқ кодексининг 95-моддаси саккизинчи қисми). Шундай қилиб, солиқ тўловчининг роли гуёки пассивдир. Солиқлар бўйича тўловлар фақатгина солиқ солиш предмети жойлашган ( рўйхатга олинган ) жойдаги махҳаллий бюджетга ўтказилади . Жисмоний шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ унинг ҳар йилнинг 1 январ ҳолатига кўра рўйхатга олиш (инвентаризация) қийматига нисбатан фоиз ҳисобида ҳисоблаб чиқилади. Агар иморатлар, бинолар ва иншо а тларнинг рўйхатга олиш қиймати ҳақидаги маълумотлар бўлмаса, у ҳолда солиқ ушбу мулкнинг давлат мажбурий суғуртаси бўйича суммаларни ҳисоблаш учун белгиланган қийматидан, шунингдек ҳар йилнинг 1 январ ҳолатига кўра баҳоланишидан келиб чиққан ҳолда ҳисоблаб чиқилади. Бироқ 1999 йилда схема ўзгартирилди. ЎзР Солиқ кодекси 91-моддасининг 2-қисмида кўрсатилганки, жисмоний шахсларнинг мол-мулкига солинади ган солик ставкаларининг миқдори республика ҳукумати томонидан белгиланади. Жисмоний шахсларнинг мол-мул кига солинадиган соликнинг ставкалари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 25 декабрдаги 500-сонли қ арори билан белгиланган. Масалан, жисмоний шахсларнинг ихтиёрида бўлган уй-жойлар, квартиралар, боғдорчилик ва узумчилик ширкатлари аъзоларининг чорбоғ ва боғ уйлари, гаражлар ва бошка иморатлар, биноларга солинадиган солик ставка лари уларнинг қайта баҳолаш қийматига нисбатан 0,3 фоиз миқдорида ва уларнинг қайта баҳоланмайдиган қийматига нисбатан 4,8 фоиз миқдорида белгиланган. Бундай баҳолашлар мавжуд бўлмаган ҳолларда солиқни ундириш учун мол-мулкнинг шартли қиймати қабул қилинган. Бу қиймат кейинчалик улар қайта баҳоланганда қайта ҳисоб-китоб қилиниш шарти 14

билан Тошкент шахрида ва вилоятлар марказларида 1500,0 минг сўмга, бошқа шаҳарлар ва қишлоқ жойларида 700,0 минг сўмга тенг. Шундай қилиб мол-мулк солиғининг базаси кўчмас мулк нинг рўйхатга олиш қиймати бўйича, транспорт воситаларига нисбатан эса, ҳар бир от кучи асосида ёки қувватнинг ҳар бир киловатти асосида ҳисоблаб чиқиладиган двигателнинг қуввати бўйича аниқланган. Ижтимоий инфротузилмаларни ривожлантириш солиғи дастлаб 1998 йил 1 январдан бошлаб ундирила бошланди. Бу аҳолини ҳамда халқ таълими, соғлиқни сақлаш ва коммунал хизмат кўрсатиш муассасаларини хизматлар билан таъминлашда маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органларининг ролини ошириш, улар фаолиятига ягона ташкилий-услубий раҳбарликни амалга оши риш, ноишлаб чиқариш харажатларини қисқартириш ҳисобидан ишлаб чиқариш чиқимларини камайтириш ва ушбу вазифаларни молиявий таъминлашнинг зарурати билан боғлиқ эди. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган ва тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи юридик шахслар, шу жумладан, чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар ижтимоий инфр а тузилмаларни ривожланти риш солиғи тўловчилардир. Барча солиқлар тўланганидан к ейин корхоналарнинг ихтиёрида қоладиган соф фойда (даромад) ижтимоий ин фр а тузилмаларни ривожлантириш солиғини ҳисоблашда солиқ солиш объекти ҳисобланади. Мазкур солиқнинг энг юқори ставкаси даражаси Ўз бекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 5 декабрдаги 540-сонли қ арори билан белгиланган. У солиқ солиш объектига нисбатан 6 фоизга тенг ва 2001 йилда ҳам амал қилмоқда. Ўз маблағлари ҳисобидан ижтимоий инфратузилма объектлари (соғлиқни сақлаш, болалар мактабгача тарбия муассасалари ва умумтаълим мактаблари)ни сақлаб турмаган барча корхоналар учун солиқ ставкаси Қорақалпоғистон Республикаси давлат ҳокимияти органи, вилоятлар ва Тошкент шаҳрининг ҳокимият вакиллик органлари томонидан белгиланади. 15

Ижтимоий инфратузилма объектлари (соғлиқни сақлаш, болалар мактабгача тарбия муассасалари ва умум-таълим мактаблари)ни бюджет маблағлари ҳисобидан молиялашга босқичма-босқич ўтилишини амалга ошираётган корхоналар ушбу солиқни Ўзбекистон Республи каси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 26 сентябрдаги 453-сонли қ арорига 1-3-иловаларга мувофиқ махсус равишда ишлаб чиқилган тартибда тўладилар. Мазкур солиқни тўлаш муддати қуйидагича: барча тў ловчилар ушбу солиқ бўйича бюджетга жорий тўловларни йилнинг ҳар чорагида амалга оширадилар. Жорий тўловларни ҳисоблаб чиқиш ва тўлаш учун солиқ тўлов - чилар ўтган чоракдаги солиқ суммасининг ҳисоб-китоби бўйича амалда ҳисобланган суммадан келиб чиқадилар. Жорий тўловлар ҳар ойнинг 25- кунидан кечиктирмай, чорак учун белгиланган солиқ суммасининг учдан бир қисми миқдорида амалга оширилади. Ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш солиғи бўйича ҳисоб- китоблар солиқ органларига чорак лик ва йиллик молиявий ҳисоботларни топшириш муддатларида амалда юзага келган солиқ солинадиган базадан келиб чиққан ҳолда, ортиб борувчи якун билан тақдим этилади. Ҳисоб-китоб бўйича ҳисоблаб чиқилган ижтимоий ин фратузилмаларни ривожлантириш солиғининг суммаси тўловчилар томонидан бюджетга чораклик ва йиллик молиявий ҳисоботларни тақдим этиш учун белгиланган кундан бошлаб 5 кун мобайнида тўланади. Ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш солиғи маҳаллий бюджетга ўтказилади. Бошқа маҳаллий солиқлар ва йиғимлар ичида фақат Тошкент шаҳар ҳокимияти томонидан жорий этилганларига тўхталамиз. Совдо-coтиқ қилиш ҳуқуқи учун тўлов (ЎзР Солиқ кодекси 7- моддасининг 5-банди). Мулкчилик шаклидан қатъи назар, Тошкент шаҳри ҳудудида савдо нуқталари орқали савдо-сотиқни амалга оширувчи жисмоний ва юридик шахслар ушбу йиғимнинг субъектларидир. Бир ой савдо-сотиқ қилиш учун йиғимнинг энг юқори ставкаси 2000 йил 1 январдан бошлаб энг 16

кам иш ҳақининг 3,5 бараварига тенг (илгари йиғим ставкаси савдо нукдасининг майдонига қараб белгиланар эди). Йиғимни тўлаш савдо-сотиқнинг субъектлари томони дан савдо-сотиқ қилиш учун сертификат (гувоҳнома)нинг харид қилиниши йўли билан амалга оширилади. Айрим турлардаги товарларни сотиш ҳуқуқини берувчи лицензия йиғими (ЎзР Солиқ кодекси 7-модда сининг 5-банди) вино-ароқ ва тамаки маҳсулотлари учун киритилди. Мулкчилик шаклидан қатъи назар, Тошкент шаҳри ҳудудида ушбу маҳсулотлар билан савдо-сотиқ қилувчи жисмоний ва юридик шахслар ушбу йиғимнинг субъектларидир. Йиғимни тўлаш йиғим субъекти томо нидан лицензиянинг харид қилиниши йўли билан амалга оширилади. Йиғим ставкаси бир ой савдо-сотиқ қилиш учун энг кам иш ҳақининг 5 баравари миқдорида белги ланган. Мазкур лицензия йиғимини ундиришдан тушган пул маблағлари маҳаллий бюджетга ўтказилади. Автотронспорт воситолорини олиб-сотг а нлик учун соли қ (ЎзР Солиқ кодекси 7-моддасининг 4-банди). Ав тотранспорт воситалари (енгил ва юк автомобиллари, автобуслар, микроавтобуслар, барча турдаги мотоцикллар ва б.)ни олиб-сотувчи жисмоний шахслар - Ўзбекистон Республикаси ва бошқа давлатларнинг фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар мазкур солиқнинг субъектларидир. Авт о мобил воситаларини олиб сотишдан олинган битим суммаси солиқ солиш объекти ҳ исобланади. Автотранспорт воситаларини олиб-сотганлик учун солиқнинг энг юқори ставкаси сотув нархининг 17 фоизи миқдорида белгиланган. Автотранспорт воситаларини олиб-сотувчи жисмоний шахслар солиқни маблағларни жамғарма банклар муассасалари орқали Тошкент шаҳри бюджетининг ҳисоб-рақамига ўтказиш йўли билан тўлайдилар. Мазкур солиқ бўйича имтиёзлар назарда тутилган бўлиб, улар олди- сотди бити м ларини эр-хотинлар, ота-оналар, болалар ва набиралар ўртасида, туғишган ака-укалар ва опа-сингиллар ўртасида расмийлаштириш пайтида қўлланилади. Фашизмга қарши уруш қатнашчилари ва уларга 17

тенглаштирилган шахслар, шунингдек аравачали мотоцикллар ва қўлда бошқариладиган автомобилларга эга бўлган ногиронлар солиқ тўлашдан озод этилган. Тошкент ша ҳ рида, шунингдек айрим бошқа мақаллий солиқлар ва йиғимлар амал қилмоқда. 18

O'xshashlar

Юридик шахслар томонидан тўланадиган солиқларнинг ҳуқуқий тавсифи. Жисмоний шахслар томонидан тўланадиган солиқларнинг ҳуқуқий тавсифи

Юридик шахслардан олинадиган солиқлар турлари ва уларни ҳисоблаш тартиби

Солиқ ҳуқуқий муносабатлари тушунчаси ва объектлари. Солиқ ҳуқуқий муносабатлари иштирокчилари. Солиқ юридик таркибининг элементлари

Давлат даромадларини ҳуқуқий тартибга солиш. Солиқлар моҳияти ва уларнинг давлат ҳаётида тутган ўрни. Солиқ ҳуқуқи предмети, усули ва тизими

Дивидендлар, уларни аниклаш, хисоблаб ёзиш ва тўлаш тартиби