Ўзбекистонда бозор иктисодиётига ўтиш даври ва унинг хусусиятлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Ўзбекистонда бозор иктисодиётига ўтиш даври ва унинг хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

158.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистонда бозор иктисодиётига ўтиш даври ва унинг хусусиятлари Режа: 1. Ўзбекистонда бозор иКтисодиётига ўтишнинг тамойиллари ва хусусиятлари 2. Республикада бозор ислоҳотларини амалга ошириш ва унинг асосий йўналишлари 3. Бозор муносабатларига ўтиш жараёнида макроиКтисодий барКарорликка эришиш вазифалари

Бу мавзу ўтиш даври назарияси, хусусан бозор иКтисодиётига ўтиш йулларини баён Килиш билан бошланади. Кейин Ўзбекистонда бозор иКтисодиётига ўтишнинг тамойиллари ва хусусиятлари, республикада бозор ислоҳатларини амалга ошириш ва унинг асосий йўналишлари кўрсатиб берилади. Мавзу бозор муносабатларига ўтиш, иКтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳатларни чуКурлаштириш жараёнида макроиКтисодий барарорликка эришиш вазифаларини таҳлил Килиш билан якунланади. Ўзбекистонда бозор иКтисодиётига ўтишнинг тамойиллари ва хусусиятлари. Бозор иКтисодиётининг олдинги мавзуда тилга олинган белгилари узоК давр давомида шаклланиб, пировард натижада яхлит ижтимоий тизимни ташкил Килади. Бунда бозор иКтисодиётига ўтиш йўллари (моделлари) хилма-хил бўлиб, уларнинг умумий ва хусусий томонлари фарКланади. Жаҳон тажрибасида бозор иКтисодиётига ўтишнинг барча йўллари умумлаштирилиб, Куйидаги учта асосий моделга бўлинади: I. Ривожланган мамлакатлар йўли; II. Ривожланаётган мамлакатлар йўли; III. СобиК социалистик мамлакатлар йўли. Бу йўлларнинг умумийлиги шундаки, уларнинг ҳаммаси бозор иКтисодиётига ўтишни маКсад Килиб Кўяди ва мазкур иКтисодиётнинг Конун-Коидалари, амал Килиш механизми кўп жиҳатдан умумий бўлади. Шу билан бирга ҳар бир йўлнинг ўзига хос хусусиятлари ҳам бор, бу эса бозор муносабатларини шакллантиришнинг ижтимоий-иКтисодий, тарихий, миллий шароитлари ҳар хил бўлишидан келиб чиКади. Масалан, бозор муносабатларига ўтишнинг ғарбча модели (ривожланган мамлакатлар йўли)да оддий товар хўжалигидан эркин раКобатга асосланган

классик ёки эркин бозор иКтисодиётига ва ундан маданийлашган бозор иКтисодиётига ўтилади. Мустамлакачиликдан озод бўлиб, мустаКил ривожланаётган мамлакатларнинг бозор иКтисодиётига ўтиш йўлининг хусусияти - бу КолоК, анъанавий иКтисодиётдан эркин бозор иКтисодиётига ўтишдир. Ниҳоят, собиК социалистик мамлакатлар йўлининг муҳим белгиси марказлаштирилган, маъмурий – буйруКбозликка асосланган иКтисодиётдан ҳозирги замон ривожланган бозор тизимига ўтишдан иборатдир. Бу йўлнинг бошКа йўллардан фарКи шундаки, тоталитар иКтисодиётнинг бозор иКтисодиёти билан умумийлиги йўК, улар батамом бир-бирига зид. Шу билан бирга учинчи йўлда бозор муносабатларига ўтаётган мамлакатларнинг ўзи ўтиш шароитлари, иКтисодий ривожланиш даражаси, мулкчилик ва хўжалик юритиш шакллари билан бир-бирларидан фарКланади. Буларнинг ҳаммаси бозор иКтисодиётига ўтишнинг мазкур йўлининг ўзига хос хусусиятларидир. Марказлашган маъмурий-буйруКбозликка асосланган иКтисодиётдан бозор иКтисодиётига ўтишда маКсад бир хил бўлса-да, турли мамлакатлар турли йўлларни танлашлари мумкин. Ҳаммага маълумки, бир тизимдан иккинчи тизимга ўтишда икки йўл, яъни революцион ва эволюцион йўллар мавжуд. Польша, Чехословакия, Россия ва бошКа айрим мамлакатлар бозор иКтисодиётига ўтишнинг революцион йўлини, бирданига катта тўнтаришлар Килиш йўлини танладилар. БошКача айтганда улар «карахт Килиб даволаш» деган усулни Кўлладилар. Бу йўлни амалга ошириш учун Россияда «300-кун», «500-кун» деган ўтиш дастурлари ишлаб чиКилди. Бу дастурларни тезкорлик билан амалга ошира бошладилар. Бунда улар бир тизимдан иккинчи тизимга ўтишда анча узоК муддатли ўтиш даври бўлишини унутдилар. Натижада бу мамлакатларда ишлаб чиКариш ҳажми кескин тушиб кетди, кўплаб корхоналар ёпилиб, ишсизлар сони кўпайди, пулнинг Кадри кескин пасайиб кетди, иКтисодиёт эса ҳамон карахтликдан чиККани йўК, одамларнинг аҳволи оғирлашди.

Шунинг учун Ўзбекистон бу йўлдан бормай бошКа йўл танлади. Бу йўл Ўзбекистоннинг ўзига хос маданий, тарихий, иКтисодий ва табиий хусусиятларини ҳамда бу йўлдаги жаҳон тажрибасини ҳисобга олган ҳолда революцион тўнтаришларсиз, ижтимоий тўКнашувларсиз, ижтимоий ҳимояни кучайтирган ҳолда аста-секинлик, лекин Катъиятлилик билан босКичма-босКич ривожланган бозор иКтисодиётига ўтишдан иборатдир. «Бизнинг бозор муносабатларига ўтиш моделимиз Республиканинг ўзига хос шароитлари ва хусусиятларини, анъаналар, урф-одатлар ва турмуш тарзини ҳар томонлама ҳисобга олишга, ўтишдаги иКтисодиётни бир ёКлама, бесўнаКай ривожлантиришнинг мудҳиш меросига барҳам беришга асосланади» 1 , деб ёзади мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов. Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтиш йўли ижтимоий-йўналтирилган бозор иКтисодиётини шакллантиришга Каратилган. Бу йўлни амалга оширишга, иКтисодиётни тубдан ислоҳ Килишга Президентимиз И.Каримов томонидан ишлаб чиКилган бешта муҳим тамойил асос Килиб олинган. Биринчидан, иКтисодиётни мафкурадан холи Килиш, унинг устунлигини таъминлаш. Иккинчидан, ўтиш даврида давлатнинг ўзи бош ислоҳотчи бўлиши. Учинчидан, бутун янгиланиш ва тараККиёт жараёни Конунларга асосланмоғи, Конунларнинг устунлиги таъминланмоғи лозим. Тўртинчидан, бозор муносабатларига ўтиш билан бир Каторда аҳолини ижтимоий ҳимоялаш соҳасида кучли чора-тадбирларни амалга ошириш. Ниҳоят, бешинчидан, бозор муносабатларини босКичма-босКич Карор топтириш. Бозор муносабатларига ўтишда бу принципларнинг ҳаммаси ҳам муҳим аҳамиятга эгадир, лекин уларнинг ичида бозор иКтисодиётига босКичма-босКич ўтиш принципи алоҳида эътиборга лойиК. Чунки тегишли ҳуКуКий негизни, бозорнинг инфратузилмаларини яратиш, одамларда бозор кўникмаларини ҳосил Килиш, янги шароитларда ишлай оладиган кадрларни тайёрлаш учун ваКт керак бўлади. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.: Ўзбекистон, 1998. 101-102 бетлар.

Бундан ташКари, бозор муносабатларига ўтиш фаКатгина иКтисодиёт соҳаларини ўзгартириш билан чекланмайди. У ижтимоий ҳаётнинг бир- бирлари билан узвий боғлиК бўлган барча соҳаларини, шу жумладан сиёсий, маънавий-ахлоКий, маиший ва бошКа соҳаларни ҳам тубдан ўзгартиришни таКозо Килади. Буларнинг ҳаммаси бозор иКтисодиётига босКичма-босКич, эволюцион йўл билан ўтиш ҳаКидаги ғоя жуда муҳим ва афзал эканлигини кўрсатади. Бозор муносабатларига босКичма-босКич ўтиш тамойилини амалга ошириш иКтисодиётни ислоҳ Килишнинг асосий босКичларини аниК фарКлаш, бу босКичларнинг ҳар бири учун аниК маКсадларни, уларга эришиш воситаларини белгилаб олишни талаб Килади. Президентимиз И.А.Каримовнинг асарларида бозор иКтисодиётига ўтишнинг биринчи босКичида Куйидаги иккита вазифани бирданига ҳал Килиш маКсад Килиб Кўйилганлиги таъкидланади: - тоталитар тизимнинг оғир оКибатларини енгиш, тангликка барҳам бериш, иКтисодиётни барКарорлаштириш; - Республиканинг ўзига хос шароитлари ва хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда бозор муносабатларининг негизларини шакллантириш. 1 Шу вазифаларни ҳал Килиш учун биринчи босКичда ислоҳ Килишнинг муҳим йўналишлари аниКлаб олинди ва бажарилди. Биринчидан, ўтиш жараёнининг ҳуКуКий асосларини шакллантириш, ислоҳотларнинг Конуний-ҳуКуКий негизини мустаҳкамлаш; Иккинчидан, маҳаллий саноат, савдо, маиший хизмат корхоналарини, уй- жой фондини хусусийлаштириш, КишлоК хўжалигида ва халК хўжалигининг бошКа соҳаларида мулкчиликнинг янги шаклларини вужудга келтириш. Учинчидан, ишлаб чиКаришнинг пасайиб боришига барҳам бериш, молиявий аҳволнинг барКарорлашувини таъминлаш. Республика иКтисодиётини бозор муносабатларига ўтказиш бўйича биринчи босКичда Кўйилган вазифаларни амалга ошириш жараёнида 1 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: «Ўзбекистон», 1995, 19 бет.

иКтисодиёт соҳасига тегишли бўлган, иКтисодий муносабатларни шакллантиришнинг ҳуКуКий негизини барпо этадиган 100 га яКин асосий Конун – ҳужжатлар Кабул Килинди. Биринчи босКичда кичик хусусийлаштириш амалда тугалланди, давлат мулкини бошКариш ва уни мулкчиликнинг бошКа шаклларига айлантириш учун зарур бўлган муассасалар тизими тузилди. КишлоК хўжалигида аграр ислоҳот жараёнида бозор иКтисодиёти талабларига мос келадиган янги хўжалик тизими шаклланди ва иКтисодиётнинг давлатга Карашли бўлмаган Кисми кенг ривожланди. ХалК хўжалигини, тармоКлар ва ҳудудларни бошКаришнинг энг маКбул ва мавжуд шароитларга мос бўлган тизимлари ишлаб чиКилди. Нархлар тўлиК эркинлаштирилди, бозор инфратузилмасининг асосий Кирралари шакллантирилди, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш тизими амалга оширила бошлади, иКтисодий ва молиявий барКарорликка эришилди. Республикада бозор муносабатларига ўтишнинг биринчи босКичида иКтисодиётда ва ижтимоий соҳада юз берган туб ўзгаришлар унинг ўз тараККиётида кейинги сифат жиҳатдан янги босКичга ўта бошлаш учун мустаҳкам шарт-шароит яратди. Шу билан бирга ислоҳ Килишнинг биринчи босКичи натижалари кейинги босКичнинг стратегик маКсадлари ва устун йўналишларини аниК белгилаб олиш имконини берди. Иккинчи босКичда инвестиция фаолиятини кучайтириш, чуКур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш ва шунинг негизида иКтисодий ўсишни таъминлаб, бозор муносабатларини тўлиК жорий Килиш маКсад Килиб Кўйилади. Шу маКсаддан келиб чиКиб И.А. Каримов асарида бу босКич учун бир Катор вазифалар ажратиб кўрсатилади 1 . Биринчи вазифа – давлат мулкларини хусусийлаштириш соҳасида бошланган ишни охирига етказиш. Бунда давлат мулкини хусусийлаштириш, тадбиркорлик фаолиятини кенг Кўллаб-Кувватлаш, кичик хусусий корхоналар 1 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.: Ўзбекистон, 1998. 332-333 бетлар.

ташкил Килишни рағбатлантириш ҳисобига ишлаб чиКаришда давлатга Карашли бўлмаган Кисмнинг улушини ошириш кўзда тутилади. Иккинчи вазифа – ишлаб чиКаришнинг пасайишига барҳам бериш ва макроиКтисодий барКарорликни таъминлаш. Бу ҳам корхоналар ва тармоКларнинг, умуман давлатнинг иКтисодий ва молиявий барКарорлигига эришиш имконини беради. Учинчи вазифа – миллий валюта-сўмни яна ҳам мустаҳкамлашдан иборат. Бу эса сўмнинг конвертацияси, Катъий валюталарга эркин суръатда алмаштириш лаёКати демакдир, унга пулнинг Кадрсизланишига Карши таъсирчан чораларни Кўллаш, истеъмол моллари ишлаб чиКаришни кўпайтириш ҳамда ички бозорни шундай моллар билан тўлдириш, корхоналарнинг четга мол чиКаришини кенгайтириш ҳисобига валюта заҳираларини мустаҳкамлаш йўли билан эришилади. Тўртинчи вазифа – иКтисодиётнинг таркибий тузилишини тубдан ўзгартириш, хом ашё етказиб беришдан тайёр маҳсулот ишлаб чиКаришга ўтиш. Бунда таркибий ўзгаришларда Республика учун энг асосий ҳисобланган тармоКларни, жумладан ёКилғи, энергетика ва ғалла комплексларини ривожлантириш назарда тутилади. Ўтиш даврининг иккинчи босКичида аҳолининг кам таъминланган Катламларини ижтимоий ҳимоялашни кучайтириш, уларга тегишли ёрдам кўрсатиш борасида биринчи босКичда тутилган йўл давом эттирилади. Шундай Килиб, Ўзбекистонда иКтисодиётни бозор муносабатларига ўтказишда икки босКичли тараККиёт юзага келади. Биринчи босКичда давлат сектори ва бозор хўжалигидан иборат ярим эркинлашган иКтисодий тизим юзага келади. Иккинчи босКичда иКтисодиёт тўлиК эркинлаштирилади, хусусийлаштириш тугалланади, нархлар эркин Кўйиб юборилади, давлат корхоналарининг монопол мавКеи тугатилади. Лекин бундан Республикада иКтисодий ислоҳотларни амалга ошириш маКсадига тўлиК эришилди ва бу соҳада Кўйилган вазифалар тўлиК

бажарилди деган хулоса келиб чиКмайди. Чунки бозор иКтисодиётига асосланган эркин демократик давлат барпо этиш, фуКаролик жамиятининг мустаҳкам пойдеворини шакллантириш ҳар бир даврда кун тартибига янги вазифаларни Кўяди. Президентимиз И. Каримов таъкидлаб ўтганларидек, ҳозирги босКичда «эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуКурлаштириш нафаКат иКтисодий, балки ҳам ижтимоий, ҳам сиёсий вазифаларни ҳал Килишнинг асосий шартидир» 1 . Бу эса иКтисодиёт соҳасида Куйидаги аниК вазифаларни амалга оширишни кўзда тутади.  ИКтисодиётнинг барча соҳалари ва тармоКларида эркинлаштириш жараёнини изчиллик билан ўтказиш ва иКтисодий ислоҳотларни чуКурлаштириш;  Хусусийлаштириш жараёнини янада чуКурлаштириш ва шу асосида амалда мулкдорлар синфини шакллантириш;  Мамлакат иКтисодиётига хориж сармоясини, аввало, бевосита йўналтирилган сармояларни кенг жалб этиш учун Кулай хуКуКий шарт-шароит, кафолат ва иКтисодий омилларни янада кучайтириш;  Кичик ва ўрта бизнес иКтисодий тараККиётда устивор ўрин олишига эришиш;  Мамлакатнинг экспорт салоҳиятини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш, иКтисодиётимизнинг жаҳон иКтисодий тизимига кенг кўламда интеграциялашувини таъминлаш;  ИКтисодиётда мамлакатимиз иКтисодий мустаКиллигини янада мустаҳкамлашга Каратилган таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш. 1 Қаранг: И.А. Каримов «Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз». Т.: Ўзбекистон, 2000. 15-бет.

Республикада бозор ислоҳотларини амалга ошириш ва унинг асосий йўналишлари. ИКтисодий муносабатлар ва ташкилий – бошКарув тузилмаларининг бир туридан бутунлай бошКа янги турига ўтиш, иКтисодий ислоҳотлар стратегиясини ишлаб чиКиш ва унинг асосий йўналишларини аниКлаб олишни таКозо Килади. ИКтисодий ислоҳотлар – бу бозор муносабатларини шакллантиришга Каратилган чора-тадбирлар мажмуидир. ИКтисодий ислоҳотлардан кўзда тутилган маКсад мамлакат аҳолиси учун яшаш ва фаолият Килишнинг энг яхши шароитларини яратиш, уларнинг маънавий- ахлоКий етуклигига эришиш, иКтисодий, ижтимоий-сиёсий барКарорликни таъминлашдан иборат. Ислоҳотларни амалга оширишдан олдин бозор иКтисодиётига ўтишнинг назарий модели яратилди. (Шу мавзунинг 1-§ да Караб чиКилди). Бу моделда янги иКтисодиётга ўтишнинг умумий томонлари ва миллий хусусиятлари назарда тутилади, ислоҳотларнинг асосий йўналишлари белгиланади. Республикада иКтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг асосий йўналишлари Куйидагилардан иборат: - мулкий муносабатларни ислоҳ Килиш; - аграр ислоҳотлар; - молия-кредит ва нарх-наво ислоҳоти; - бошКариш тизимини ислоҳ Килиш ва бозор инфратузилмасини яратиш; - ташКи иКтисодий алоКалар ислоҳоти; - ижтимоий ислоҳотлар. ИКтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг бу асосий йўналишлари И.А.Каримовнинг «Ўзбекистон иКтисодий ислоҳотларни чуКурлаштириш йўлида» китобида баён Килиб берилган. ИКтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг бошланғич нуКтаси бозор иКтисодиётининг ҳуКуКий негизини яратишдан иборат бўлади.

Республикада иКтисодий ислоҳотларнинг ҳуКуКий негизини яратиш бўйича амалга оширилган ишларнинг бир нечта йўналишини ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчи йўналиш – давлат ва иКтисодий мустаКилликнинг ҳуКуКий негизларини яратиш, давлатни бошКариш Коидаларини тартибга солувчи Конунларни Кабул Килиш. 1 БошКарув тизимининг юКори ва Куйи даражадаги вазифалари аниК чегаралаб Кўйилди. Ваколатли ҳокимиятнинг ягона тўла ҳуКуКли органи бўлган ҳокимлик институти яратилди, фуКароларнинг ўз-ўзини бошКариш соҳасида фуКаролар йиғини жорий Килинди. Иккинчи йўналиш – тизимдаги ўзгаришларга, янги иКтисодий муносабатларга ва шу жумладан мулкчилик муносабатларига асос бўладиган Конунлар тизимини яратиш. 1 Республикада бу йўналиш бўйича Кабул Килинган Конунларда мулкдорнинг ҳуКуКи тан олинди, хусусий мулкчилик ҳуКуКи эътироф Килинди, мулкчиликнинг барча шакллари учун тенг шароит яратилди. Давлат мулкини хусусийлаштиришнинг самарали механизми ишлаб чиКилди. КисКача айтганда бозор муносабатларининг негизи бўлган кўп укладли иКтисодиётни шакллантиришнинг барча ҳуКуКий асослари яратилди. Учинчи йўналиш – хўжалик юритишнинг ва институционал ўзгаришларнинг бозор шароитларига мос келадиган янги механизмни яратишга Каратадиган Конунлар. 2 Бозор инфратузилмасини яратиш ва унинг фаолиятига хос жараёнларни тартибга солишни таъминлайдиган Конунларни Кабул Килишдан олдин, иКтисодиётнинг турли соҳаларида хўжалик юритаётган субъектларнинг ҳуКуК ва иКтисодий эркинлик борасидаги маКомини белгилаб берадиган Конунлар Кабул Килинди. Корхоналар 1 Шу йўналиш бўйича республикада қуйидаги қонунлар қабул қилинди: Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг асослари тўғрисида; Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар маҳкамаси тўғрисида; Жойларда давлат ҳокимияти тўғрисида; Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида. 1 Бундай қонунлар жумласига мулкчилик тўғрисидаги, ер тўғрисидаги, давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисидаги, ижара тўғрисидаги ва шу каби қонунлар киради. 2 Бу гуруҳ қонунларга банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги, пул тизими тўғрисидаги, тадбиркорлик тўғрисидаги, суғурта тўғрисидаги, биржалар ва биржа фаолияти тўғрисидаги, аудиторлик фаолияти тўғрисидаги, қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисидаги қонунлар киради.

тўғрисидаги Конун, кооперация тўғрисидаги, деҳКон хўжалиги тўғрисидаги, хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисидаги Конунлар шулар жумласидандир. Тўртинчи йўналиш – Республикамизни халКаро муносабатларнинг тенг ҳуКуКли субъекти сифатида, таърифловчи ҳуКуКий нормаларни яратиш. 1 Бу йўналишдаги Конунларни Кабул Килиш натижасида мамлакатимизнинг ташКи иКтисодий алоКаларининг ривожланиши тарихида сифат жиҳатдан янги босКич бошланди. Бешинчи йўналиш – кишиларнинг конституцион ва юридик ҳуКуКларини, ижтимоий кафолатларини ва аҳолини ижтимоий ҳимоялашни таъминлайдиган Конунларни ишлаб чиКиш. 2 Бу Конунлар бозор муносабатларига ўтиш шароитида аҳолининг энг муҳтож табаКалари манфаатларини Конун кучи билан ҳимоя Килишгагина эмас, балки уларнинг маънавий имкониятларини намоён Килиш, ислоҳотлар учун мустаҳкам ижтимоий замин яратишга ҳам имкон беради. ЮКорида Караб чиКилган барча Конунларда бозор иКтисодиётининг ҳуКуКий асосларини яратиш ҳам амалий, ҳам иКтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг ҳуКуКий асосини ташкил Килди. Бозор ислоҳотларининг бош бўғини мулкчилик муносабатларини тубдан ўзгартиришдир, чунки шу орКали кўп укладли иКтисодиёт ва раКобатлашиш муҳити шакллантирилади ҳамда бозор иКтисодиётига ўтишнинг шарт- шароитлари вужудга келтирилади. Шу сабабли Республикада мулкий муносабатларни ислоҳ Килишдан кўзда тутилган маКсад давлат мулки монополизмини тугатиш ва бу мулкни хусусийлаштириш ҳисобига кўп укладли иКтисодиётни реал шакллантиришдан иборат. 1 1 Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги, Ў збекистон республикасининг етакчи халқаро ташкилотларга аъзолиги тўғрисидаги, валютани тартибга солиш тўғрисидаги қонунлар. 2 Иш билан бандлик тўғрисида, ногиронларни ижтимоий ҳимоялаш тўғрисида, фуқароларнинг давлат нафақаси таъминоти тўғрисида, таълим тўғрисида, виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида қабул қилинган қонунлар. 1 Мулкий ислоҳотларнинг негизи бўлган давлат мулкини хусусийлаштиришнинг Республикадаги хусусиятлари, уни амалга оширилиш шакллари, усуллари ва йўллари билан биз кейинги бандда танишишимиз мумкин бўлганлиги сабабли, бу ерда иқтисодий ислоҳотларнинг бошқа йўналишларига кенгроқ ўрин берамиз.

Республикада иКтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг дастлабки босКичидаёК КишлоК хўжалигини ислоҳ Килишга устунлик берилди. Бунга Куйидагилар сабаб бўлди. Биринчидан, Республикамиз иКтисодиётида аграр соҳа устунликка эга, аҳолининг кўпчилиги КишлоК хўжалигида банд, иКтисодий ўсиш кўп жиҳатдан шу тармоК аҳволига боғлиК.Ҳозирги кунда аграр сектор ҳиссасига ялпи ички миллий маҳсулотнинг 30% дан кўпроғи тўғри келади, халК хўжалигида банд бўлганларнинг 35 фоизга яКини КишлоК хўжалигида ишлайди ва барча аҳолининг ярмидан кўпроғи КишлоКда яшайди. Иккинчидан, Республика бутун саноат потенциалининг ярмига яКинини ташкил Киладиган саноатнинг кўпгина тармоКларини (пахта тозалаш, тўКимачилик, енгил, озиК-овКат, кимё саноати, КишлоК хўжалик машинасозлиги ва бошКалар) ривожлантириш истиКболлари бевосита КишлоК хўжалигига боғлиК. Учинчидан, КишлоК хўжалик маҳсулотлари (асосан пахта) ҳозирги ваКтда валюта ресурслари, Республика учун зарур бўлган озиК-овКат маҳсулотлари, дори-дармонлар, техника ва технология ускуналарини четдан сотиб олишни таъминлаётган асосий манбадир. Тўртинчидан, мустаКиллик шароитида КишлоК хўжалигининг озиК-овКат муаммосини ҳал этишдаги роли ортиб боради. Ўзбекистонда аграр ислоҳотнинг негизи ерга бўлган мулкчилик масаласидир. Республика Конституциясида ер хусусий мулк Килиб сотилиши мумкин эмаслиги, балки уни узоК муддатли ижара шартлари билан топшириш мумкинлиги таъкидланган. Шундай экан, КишлоКда бозор муносабатларини шакллантиришга ерни мерос Килиб Колдириш ҳуКуКи билан умрбод фойдаланиш учун ижарага бериб Кўйиш орКали эришиш кўзда тутилган. Республикада ерга бўлган мулкчилик муносабатларини ислоҳ Килишнинг бошКа хусусияти шундан иборатки, мелиорация, ирригация, ерларнинг унумдорлигини ошириш дастурларини бажаришни давлат ўз зиммасига

олади. Буни биздаги деҳКончиликнинг хусусияти таКозо Килади. Бу хусусият фаКат суғориладиган ерларга хосдир. Республикада барча ҳайдаладиган ерларнинг 3/4 Кисмидан кўпроғи (4,2 млн.га) суғориладиган ерлар бўлиб, унинг ярмидан кўпроғи яхши мелиоратив ҳолатда, Колган ерлар эса мелиорация ишлари (Кайта ўзлаштириш, коллектор-дренаж тармоКларини реконструкция Килиш)ни олиб боришни талаб Килади.Ҳозирги ваКтда суғориб келинган ҳар гектар ерни Кайта ўзлаштириш учун 1990 йилги даражадан 14-15 баравар кўп харажат талаб Килинади. Бундан хулоса шуки, бирорта ҳам фермер ирригация ва мелиорация ишларини ўзи мустаКил амалга ошира олмайди. ФаКат давлатгина мелиорация тармоКларини реконструкциялашга, Куришга ва ирригация тадбирларини амалга оширишга Кодирдир. Республикада аграр ислоҳотларнинг навбатдаги йўналиши барча давлат КишлоК хўжалик корхоналарини (биринчи навбатда зарар кўриб ишлаётганларини) жамоа хўжаликларига ва мулкчиликнинг бошКа шакллари (кооперативлар, акциядорлик хўжаликлари ва ҳар хил хусусий корхоналар) га айлантиришдан иборатдир. Бунда бирламчи КишлоК хўжалик бўғини фермер хўжаликларини бирлаштирадиган ва уларга моддий-техникавий таъминот, техника, агрокимё хизмати кўрсатадиган кооператив бўлиши лозим. Уларнинг таркибида фермер хўжаликлари КишлоК хўжалик ишлаб чиКаришини ташкил этишнинг асоси сифатида фаолият кўрсатади (Республикада фермер хўжаликларининг ривожланиши 5-жадвалда келтирилган). 5-жадвал. Республикада фермер хўжаликларининг ривожланиши (ҳар йилнинг январ ойида) 1 Кўрсаткичлар 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Сони (минг) 1,9 5,9 7,5 14,2 18,1 21,4 23,0 43,8 Умумий майдони (минг га) 14 45 71 193 265 413 447 889,9 1 Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги статистика департаменти маълумотлари.

Экин майдонлари- нинг улуши, % 0,3 1,1 1,7 4,6 6,6 9,7 11,3 23,6 Республикада аграр ислоҳотларни амалга ошириш дастурларига асосланиб, 1992 йилдан бошлаб ўтган давр мобайнида мавжуд 1137 давлат хўжалигидан 1066 таси мулкчиликнинг акциядорлик, жамоа ва ижарадаги корхона шаклларига айлантирилди. 2000 йил давомида яна 776 та КишлоК хўжалик корхонаси ширкат хўжалигига айлантирилди, ва уларнинг сони 1754 тага етди 2 . Натижада КишлоК хўжалик ишлаб чиКаришининг таркиби мулкчилик шакллари бўйича анча ўзгарди. 1994 йилда КишлоК хўжалигида давлатга Карашли бўлмаган сектор бутун маҳсулотнинг деярли 95% 3 (1991 йил 63%) ни, 1998 йилда 98,7% ни 4 ва 2000 йилда эса 99,0 ни ишлаб чиКарди. КишлоК хўжалигини ислоҳ Килишнинг кейинги йўналиши – бу шахсий томорКаларни кенгайтириш, янги суғориладиган ерларни шахсий хўжаликлар ва боғ-дала ҳовли участкаларига ажратиб бериш йўли билан аҳолини ер билан таъминлашдан иборатдир. Шу кўрилган чора-тадбирлар ҳисобига, биринчидан, КишлоК жойларда ишсизликнинг кучайиб бориш хавфини барҳам топтиришга, иккинчидан, аҳолининг реал даромадларини оширишга, учинчидан, аҳолини ҳаётий муҳим озиК-овКат маҳсулотлари билан таъминлашдаги кескинликка барҳам беришга ва тўртинчидан, якка тартибда уй-жой Курилиш кўламини анча кенгайтиришга муваффаК бўлинди. Ислоҳотлар амалга оширилган дастлабки йилларда аҳолига фойдаланиш учун Кўшимча 550 минг гектар суғориладиган ер ажратиб берилди, шахсий томорКа учун берилган ернинг умумий майдони 700 минг гектарга етди. Натижада деҳКон хўжаликларнинг КишлоК хўжалик ишлаб чиКариши умумий 2 Социально-экономическое положение Республики Узбекистан за 2000 год. Тошкент - 2001. 41-бет. 3 Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: «Ўзбекистон», 1995. 64-65 бетлар. 4 Ўзбекистон Республикасининг 1998 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари. Тошкент-1999, 7 бет.

ҳажмидаги улуши 1992 йилдаги 33% дан 1998 йилда 60,3% га 1 , 2000 йилда эса 66% га кўтарилди 2 . Республикада аграр ислоҳотларнинг навбатдаги йўналиши – бу КишлоК хўжалик ишлаб чиКаришининг таркибий тузилишини такомиллаштиришдир. Бунда хўжаликларга экин майдонлари таркибини ва ишлаб чиКариш ҳажмини мустаКил белгилаш ҳуКуКи берилади. Дон мустаКиллигига эришиш ва бошКа озиК-овКат маҳсулотларини тайёрлашни тиклаш йўли изчил амалга оширилиши натижасида донли экинлар майдони анча кенгайди, пахта экиладиган майдонлар эса тегишли равишда КисКарди. Дон етиштиришни кўпайтириб бориш (1994 йил 2,5; 1996 йил 3,5; 1998 йил 4,1 199 йил 4,3; 2000 йил 3,9 млн. т.) уни четдан келтиришни КисКартириш ва КисКа даврда тўлиК дон мустаКиллигига эришиш имконини берди. Республикада аграр ислоҳотларни амалга оширишнинг дастлабки босКичида хўжалик юритиш механизмини такомиллаштиришга ҳам катта аҳамият берилди. Бунга дастлаб умумдавлат эҳтиёжлари учун етказиб берилаётган маҳсулотларга оКилона харид нархларини белгилаш, кейинчалик маҳсулотларнинг кўпчилик турларига давлат буюртмасини аста-секин бекор Килиш (1995 йилдан фаКат пахта ва донга давлат буюртмаси саКланиб Колди) ҳамда КишлоК хўжалик корхоналарини Кўллаб-Кувватлаш (солиКлардан озод Килиш, кредитларни Кайтариш муддатини чўзиш ва бошКалар) орКали эришилди. Ҳозирги даврда аграр ислоҳотни тубдан ҳал этишни таКозо Килаётган ғоят муҳим йўналиш – КишлоК хўжалигида банд бўлган ортиКча ишчи кучини бўшатиб олиш ва уларни иКтисодиётнинг бошКа тармоКларига (саноат, хизмат кўрсатиш соҳаларига) жалб этишдан иборатдир. Бунда КишлоК жойларда фаолият шаклини тез ўзгартира олувчи, замонавий 1 Ўзбекистон Республикасининг 1998 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари. Тошкент - 1999. 35 бет. 2 Социально-экономическое положение Республики Узбекистан за 2000 год. Тошкент-2001. 43-бет.

технологияга эга бўлган, КишлоК хўжалик хом ашёсини Кайта ишлайдиган, касаначилик ва халК ҳунармандчилигига асосланган кичик корхоналарни очиш устувор вазифа ҳисобланади. КишлоК хўжалигида ишлаб чиКариш ва ижтимоий инфратузилмани жадал ривожлантириш – аграр ислоҳотнинг ҳозирги кундаги устувор йўналишидир. Бу йўналишда коммунал ва инженерлик тизимларининг кенг тармоғини яратиш, сервиз ва маиший хизмат тармоғини шакллантириш муҳим вазифа ҳисобланади. Шу вазифани бажариш йўлида кейинги йилларда ҳам КишлоК ижтимоий инфратузилмасини ривожлантириш ҳамда КишлоК аҳолисини ичимлик суви ва табиий газ билан таъминлаш дастурини амалга ошириш ишлари давом эттирилди. КишлоКларда 1965 км сув Кувурлари тармоғи ишга туширилди, 4844 км газ тармоКлари Курилди. Маблағ билан таъминланадиган барча манбалар ҳисобидан 2000 йилда умумий майдони 6,97 млн. кв.м уй-жой бинолари фойдаланишга топширилди 1 . ЮКорида тилга олинган аграр ислоҳотларни амалга оширишнинг барча йўналишлари республиканинг хусусиятлари ва бозор иКтисодиётига ўтиш талабларидан келиб чиКади. Мавжуд иКтисодий тизимнинг изчиллик билан бозор муносабатларига ўсиб ўтишида молия-кредит соҳасини ислоҳ Килиш алоҳида ўрин тутади. Молиявий муносабатларда давлат бюджети танКислигини камайтириб бориш, бюджетдан бериладиган дотациялар ва субсидияларни босКичма- босКич КисКартириш, биринчи даражали, энг зарур умумдавлат эҳтиёжлари учунгина бюджетдан маблағ ажратиш, халК хўжалигини ривожлантиришда инвестиция кредитларидан кенг фойдаланиш ислоҳотларнинг асосий йўналишлари ҳисобланади. Кредит соҳасидаги ислоҳотлар банк тизимини такомиллаштириш, банкларнинг мустаКиллигини ва пул муомаласи учун жавобгарлигини 1 Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги статистика департаменти маълумотлари.

оширишга Каратилади. Шу маКсадда Республикада марказий банк ҳамда кенг тармоКли тижорат ва хусусий банклардан иборат икки босКичли банк тизими вужудга келтирилди. Марказий банк зиммасига федерал резерв тизимига хос бўлган вазифалар юклатилди. Ихтисослашган акциядорлик – тижорат банклари «Ғалла банк», «Тадбиркор банк», «Савдогар банк», «Пахта банк» ва бошКа банклар) шакллантирилди. ИКтисодиётни ислоҳ Килишнинг энг асосий муаммоларидан бири нархларни эркинлаштиришдир. Нархларнинг эркин шаклланиши учун нархлар тизимини ислоҳ Килиш ҳам зарурдир. Дастлаб давлат харид нархларининг амал Килиш доираси КисКартирилади ва кейин ички нархлар жаҳон нархларига мувофиКлаштириб борилади. Шунингдек, нархларни эркинлаштиришда хом-ашё ва маҳсулот айрим турларининг, нарх-наво билан аҳоли ва корхоналар даромадлари ўртасидаги тенгликка эришишга ҳаракат Килинади. Республикада ислоҳотларни аста-секин ва босКичма-босКич амалга ошириш принципи, нархларни эркинлаштиришда ёндашишга айниКса ёрКин намоён бўлади. Ислоҳотлар бошланишдан олдинги даврда республикада нарх-навонинг номутаносиб тизими таркиб топган эди. Хом ашё ва КишлоК хўжалик маҳсулотлари нархи пасайтирилиб, ишлов берувчи ва Кайта ишловчи тармоКлар товарларининг нархи сунъий равишда ошириб борилган эди. Бундан кўрилган катта зарар республикани дотация олувчи минтаКага айлантириб Кўйди. Нарх белгилашдаги номутаносибликлар туфайли бутун тармоКлар, шу жумладан КишлоК хўжалигидаги кўплаб корхоналар зарар кўриб ишлади. ХалК хўжалик тармоКлари кўрган зарар, айрим маҳсулот турлари (дон, ун ва бошКа озиК-овКат маҳсулотлари) етиштиришга Килинган харажатлар ва турли ижтимоий имтиёзлар беришдан кўрилган зарар бюджет маблағлари ҳисобидан Копланар эди. 1991 йил шу маКсадда сарфланган маблағ

республика бюджети жами харажатларининг 12% дан ортиғини ташкил Килган. Буларнинг ҳаммаси нархлар ислоҳотини амалга оширишга реал вазиятни ва аҳолининг мавжуд турмуш даражасини ҳисобга олиб, олдиндан ишлаб чиКилган дастур асосида ёндашишни талаб Килади. Нархлар ислоҳоти бошлангандан 1994 йилгача ҳамма турдаги хом ашё ва маҳсулотлар бўйича эркин нархларга ўтилди, барча истеъмол моллари нархи устидан давлат назорати бекор Килинди. Ислоҳ Килишнинг дастлабки даврида (1992 йил) кенг доирадаги ишлаб чиКариш-техник воситаси бўлган маҳсулотлар, айрим турдаги халК истеъмол моллари, бажарилган ишлар ва хизматларнинг келишилган нархлари ва тарифларга ўтилди. Аҳолини ҳимоялаш маКсадида чекланган доирадаги озиК-овКат ва саноат товарлари нархларининг чегараси белгилаб Кўйилди. Нархлар ислоҳотининг навбатдаги босКичида (1993 йил) келишилган улгуржи нархларни давлат томонидан тартибга солиш тўлиғича тўхтатилди. Нархларни эркинлаштиришнинг охирги босКичида (1994 йил октябрь- ноябрь) халК истеъмол моллари асосий турларининг нархи эркин Кўйиб юборилди. Шундай Килиб, иКтисодиётни ислоҳ Килишнинг биринчи босКичи нархларни тўлиК эркинлаштириш билан тугади. ИКтисодий ислоҳотларни амалга ошириш бошКаришнинг тегишли тизимини яратишни талаб Килади. Шунга асосан республикада бутун халК хўжалигини, тармоКлар ва ҳудудларни бошКаришнинг энг маКбул ва ҳозирги даврга мос бўлган тузилмалари ишлаб чиКилди. Кўплаб марказий иКтисодий органлар ва вазирликлар тугатилди (Давлат режа Кўмитаси, Давлат таъминот Кўмитаси, Давлат нархлар Кўмитаси, Давлат агро-саноат Кўмитаси ва бошКа Кўмита ҳамда вазирликлар) ёки уларнинг фаолияти тубдан Кайта Курилди. Фаолияти тугатилган маъмурий аппаратлар ўрнига янги бошКариш бўғинлари тузилди.

Масалан, МакроиКтисодиёт ва статистика вазирлиги, Республика улгуржи ва биржа савдоси акциядорлик уюшмаси, антимонопол ва нарх-наво сиёсатини ўтказиш бошКармаси кабилар шулар жумласидандир. Республика Молия вазирлиги ва Марказий банкининг вазифалари ҳамда таркибий тузилиши анча ўзгартирилди. Масалан, Молия вазирлиги зиммасига Республика бюджетини вужудга келтириш билан бир Каторда, давлат солиК сиёсатининг асосий йўналишлари ва Коидаларини ишлаб чиКиш, валюта ишларини бошКариш вазифаси юклатилди. Назорат органлари фаолиятини тартибга солиш, давлатнинг ягона солиК ва божхона сиёсатини ўтказиш маКсадида Давлат солиК Кўмитаси ва Божхона Кўмитаси тузилди. Ўтказиладиган иКтисодий ислоҳот ишларини мувофиКлаштириб туриш учун Президент ҳузурида иКтисодий ислоҳот, тадбиркорлик ва чет эл инвестициялари бўйича идоралараро кенгаш тузилди. Кўп укладли иКтисодиётни шакллантириш, тадбиркорликни Кўллаб- Кувватлаш, мулкни давлат тасарруфидан чиКариш ва хусусийлаштириш дастурларини ишлаб чиКиш каби вазифаларни бажариш учун Давлат мулкини бошКариш ва тадбиркорликни Кўллаб-Кувватлаш давлат Кўмитаси тузилди. ТашКи иКтисодий алоКаларни бошКариш ва шу соҳа корхоналари фаолиятини мувофиКлаштириб туриш учун ТашКи иКтисодий алоКалар вазирлиги тузилди. Республика иКтисодиётининг тармоКлари ва айрим соҳаларини бошКариш тизимида ҳам чуКур таркибий ўзгаришлар рўй берди. ТармоК вазирликлари уюшмаларга, концернларга, корпорациялар, уюшмалар ва бошКа хўжалик бирлашмаларига айлантириш билан батамом тугатилди. Транспорт, туризм, маданият,кинолаштириш каби фаолият соҳаларида миллий компаниялар тузилди. БошКаришнинг маҳаллий даражасида (вилоят, туман, шаҳар) ижроия – бошКарув вазифаларини бажариш учун ҳокимлик жорий Килинди. Куйи

бўғин бошКарувида корхона ва ташкилотларга иКтисодий эркинлик берилиб, улар янгича иш услубига ўтди. Ислоҳ Килиш натижасида таркиб топган бошКарув тизими бозор иКтисодиётига ўтиб бориш билан янада такомиллашиб ва ривожланиб боради. Бозор ислоҳотлари бозор инфратузилмасини яратиш чора-тадбирларини ҳам Камраб олади. Бунда молия, банк-кредит тизими муассасалари, суғурта, аудиторлик, юридик ва консалтинг фирмалари ҳамда компанияларини, биржа тизимини яратиш таКозо Килинади. Республикада бозор инфратузилмасини яратиш бир Катор йўналишлар бўйича борди. Биринчи йўналиш бўйича товар-хом ашё биржаси тизими ривожланди. Бу, ўз навбатида, брокерлик ва дилерлик идоралари, савдо уйлари, воситачи фирмалар пайдо бўлишига олиб келди. Иккинчи йўналишда капитал бозорининг ишини таъминлайдиган тузилмалар вужудга келтирилди. Кредит ресурслари бозори ва валюта бозори вужудга келтирилди ҳамда давлатга Карашли бўлмаган суғурта компаниялари тузилди. Учинчи йўналиш меҳнат бозорини шакллантиришдан иборат бўлиб, бу соҳада 240 дан ортиК меҳнат биржасини ўз ичига олувчи катта тармоК тузилди. Бозор ислоҳотлари ташКи иКтисодий алоКаларга ҳам тегишлидир. Бу соҳада ислоҳотларни амалга ошириш борасида республиканинг замонавий ташКи иКтисодий комплекси мутлаКо янгидан шакллантирилди, ташКи иКтисодий фаолиятни бошКаришнинг моҳият эътибори билан янги механизми вужудга келтирилди. ТашКи иКтисодий фаолият билан шуғулланиши зарур бўлган муассасалар (ТашКи иКтисодий алоКа вазирлиги, ТашКи иКтисодий фаолият миллий банки, божхоналар хизмати) барпо этилди. Республиканинг барча вазирликлари ва идоралари, корхоналарида ташКи иКтисодий фаолият билан шуғулланувчи махсус бўлимлар, ташкилотлар ва фирмалар тузилди.

Туб иКтисодий ислоҳотларни амалга ошириш ва бозор муносабатларига асосланган иКтисодиётни барпо этиш асосий маКсад эмас. Барча ислоҳотларнинг асл маКсади инсонга муносиб яшаш ва фаолият кўрсатиш шароитларини вужудга келтиришдан иборат. Шу сабабли иКтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг бутун даври давомида аҳолини ижтимоий ҳимоялаш бўйича чора-тадбирлар кўриш объектив заруриятдир. Республикада аҳолини ижтимоий ҳимоялаш чора-тадбирлари Куйидаги йўналишлар бўйича амалга оширилди. Биринчи йўналиш – нархлар эркинлаштирилиши ва пулнинг Кадрсизланиш даражаси ортиб бориши муносабати билан даромадларнинг энг кам ва ўртача даражасини мунтазам ошириб бориш. Иккинчи йўналиш – Республиканинг ички истеъмол бозорини ҳимоя Килиш ҳамда озиК-овКат маҳсулотлари ва саноат моллари асосий турлари истеъмолини муайян даражада саКлаб туриш. Учинчи йўналиш – ислоҳотларнинг дастлабки босКичида аҳолининг кам таъминланган табаКаларини ижтимоий ҳимоялаш ва Кўллаб-Кувватлаш. Республика учун ижтимоий ҳимоялаш тизимини танлаб олишда халКнинг узоК йиллар давомида Карор топган маънавий аҳлоКий Кадриятлари, турмуш тарзи ва дунёКараш хусусиятлари ҳисобга олинади. Шундай Килиб, ислоҳотларнинг барча йўналишлари мавжуд иКтисодий тизимнинг изчиллик билан бозор иКтисодиётига ўсиб ўтишига Каратилди. Бу ислоҳотлар Ўзбекистоннинг мустаКиллигини иКтисодий жиҳатдан таъминлаш, уни иКтисодий жиҳатдан ривожланган ва халКаро миКёсда обрў- эътиборли мамлакатга айлантиришга хизмат Килади. Бозор муносабатларига ўтиш жараёнида макроиКтисодий барКарорликка эришиш вазифалари Республикада бозор иКтисодиётига ўтиш даврида, иКтисодиётни ривожлантириш борасида бир Катор вазифалар туради. Булар

хусусийлаштириш ва раКобатчилик муҳитини шакллантириш жараёнларини чуКурлаштириш; макроиКтисодий барКарорликка эришиш; миллий валютани мустаҳкамлаш; иКтисодиёт таркибий тузилишини тубдан ўзгартириш; ижтимоий кафолатлари кучли бўлган демократик давлатни шакллантириш вазифаларидир. Бу вазифаларни амалга оширишнинг назарий ва амалий асослари ҳамда устивор йўналишлари Президентимиз И.А.Каримовнинг «Ўзбекистон иКтисодий ислоҳотларни чуКурлаштириш йўлида» китобида ифодалаб берилган. Бозор муносабатларига ўтиш даврида давлат мулкини хусусийлаштириш натижасида иккита асосий вазифа ҳал Килинади. Биринчидан, давлат ихтиёрида бўлган мулк ўзининг ҳаКиКий хўжайинлари Кўлига топширилади. Иккинчидан, кўп укладли иКтисодиёт ва рағбатлантирувчи раКобатчилик муҳити вужудга келтирилади. Мулкни ҳаКиКий хўжайинлари Кўлига топшириш тадбиркорлик фаолиятини олиб бориш учун кенг имкониятлар яратилишини билдиради. РаКобатчилик муҳитини вужудга келтириш эса, энг аввало, мулкнинг давлат монополияси эканлигига барҳам бериш ва бир хил маҳсулот ишлаб чиКарувчи (хизмат кўрсатувчи), аммо мулкчиликнинг турли шаклларига- давлат, жамоа, хусусий ва бошКа шаклларига асосланган кўпдан-кўп корхоналар ташкил Килишдан иборат. Хусусийлаштириш жараёнида мулкчилик шакллари ўзгариши билан бирга, ягона халК хўжалик комплекси шароитида таркиб топган тор ихтисослашган тармоК монополия тузилмаларига барҳам бериш имконияти ҳам туғилади. Монополиялаштирилган тузилмаларни хусусийлаштиришда ишлаб чиКаришнинг ўзини нисбатан ихчамлаштириш, корхоналарни техникавий, технологик ва ташкилий-иКтисодий жиҳатдан Кайта ўзгартириш лойиҳаларини ишлаб чиКиш зарур бўлади. Ташаббускорликка асосланган, шунингдек турли хил кооперативлар, ширкатлар, маъсулияти чекланган жамиятлар кўринишидаги янги кичик ва

ўрта корхоналарни ташкил Килиш иКтисодиётнинг давлатга Карашли бўлмаган Кисмини шакллантиришнинг иккинчи Кудратли жараёнидир. Ўз-ўзидан аниКки, бозор иКтисодиёти шароитида ҳам давлат корхоналари саКланиб Колиб, иКтисодиётда сезиларли рол ўйнайверади. Шу сабабли, бундай корхоналар учун уларнинг бозор шароитларига мослашувига имкон берадиган хўжалик юритиш механизмини ишлаб чиКиш талаб Килинади, улар тижоратлаштирилади, яъни фойда учун ишлайдиган корхоналарга айлантирилади. ИКтисодиётни барКарорлаштириш бозор муносабатларини шакллантириш йўлидаги муКаррар жараёндир. У энг аввало танглик ҳолатларига барҳам беришга Каратилади. Танглик ҳолати инКирозга учрашнинг олдини олиш учун ишлаб чиКариш, чиКарилаётган товар ва (хизматлар)нинг сифати ва турини ўзгартириш юзасидан чора-тадбирлар кўришга ундайди, ишлаб чиКариш харажатларини камайтиришга, маҳсулотнинг сифати ва истеъмол хоссаларини яхшилашга, унинг раКобатга бардошлигини оширишга мажбур Килади. Буларнинг барчаси пировард натижада бозорда талаб ва таклиф ўртасида Кулай мувозанатни таъминлашга олиб келади. КенгроК маънода барКарорлаштириш – бу энг аввало макроиКтисодиётда мувозанатни саКлаш, ишлаб чиКаришнинг кескин пасайишига ва оммавий ишсизликка йўл Кўймасликдир. Шунингдек у пул Кадрсизланишининг олдини олиш, тўлов балансини бир меъёрда саКлаш соҳасида аниК маКсадни кўзлаб олиб бориладиган давлат сиёсатидир. Жаҳон тажрибасида барКарорлаштириш сиёсатини амалга оширишда бир неча хил ёндошувлар таркиб топган. Булардан биринчиси монетар ёндошув деб аталади. У пулнинг Кадрсизланиш даражасини пасайтириб туришга, пул массасини ҳамда тўловга Кодир бўлган жами талабни кескин камайтириш ҳисобига пул муомаласини барКарорлаштиришга асосланади. Бу ёндошувнинг камчилиги шуки, у ишлаб чиКаришнинг жисмоний ҳажми камайишига ва инвестиция фаолиятининг тўхтаб Колишига олиб келади.

Иккинчиси – ишлаб чиКариш ва тадбиркорлик фаолиятини рағбатлантиришга, таркибий ўзгартиришларни амалга оширишга ёрдамлашиш, иКтисодиётда номутаносибликларга барҳам беришга асосланган ёндошув. Бунда бир меъёрдаги КаттиК молиявий ва пул-кредит сиёсати товар билан Коплашнинг иложи бўлмаган ортиКча талабларни чеклаш бўйича тадбирлар билан узвий боғлаб олиб борилади. Республикада ўтиш даврида макроиКтисодий барКарорликка эришишда иккинчи ёндошувга устунлик берилади. Бу ишлаб чиКаришнинг илғор тузилмасига эришиш учун устунликка, истиКболга эга бўлган тармоКлар ва ишлаб чиКаришларни ҳар томонлама рағбатлантириш, энг муҳим бўғинларни аниКлаш (нефть, энергетика, дон, пахтани Кайта ишлаш саноати ва ҳ.к.) ва шу орКали иКтисодиётни таркибан Кайта ташкил Килиш бўйича амалга ошириладиган ёндошувдир. БошКалардан устун ҳисобланган етакчи тармоКлар белгилаб олиниши билан бирга, уларнинг ички тузилишини Кайта ўзгартириш ҳам ҳисобга олинади. БарКарорлаштириш дастурини ишлаб чиКишда, мувозанатга келтирилган монетар сиёсат асосий тармоКлар ва ишлаб чиКаришларни таркибан Кайта ташкил Килишни Кўллаб-Кувватлаш сиёсати билан бирга Кўшиб олиб борилиши зарур. Ана шу ёндошувлар негизида иКтисодий барКарорликка эришишнинг асосий мезонлари Куйидагилардан иборат бўлади: I. ишлаб чиКариш ҳажмининг КисКаришига йўл Кўймаслик; II. бошКалардан устун бўлган тармоКларда ишлаб чиКаришни юксалтириш учун Кулай шароитларни вужудга келтириш ва рағбатлантириш; III. давлат бюджети ва корхоналар молиявий аҳволининг барКарорлигини таъминлаш; IV. пулнинг Кадрсизланишини тўхтатиш; V. тўлов баланси ва давлат валюта резервларининг ҳолатини яхшилаш; VI. мувозанатлаштирилган ижтимоий сиёсат асосида аҳоли турмуш даражасини яхшилаш.

Бюджет интизомига риоя Килиш ва унинг, камомадини чеклаш барКарорлаштиришнинг ҳал Килувчи омилларидан биридир. Бунда солиК тизимини такомиллаштириш муҳим аҳамият касб этади.Ҳозирги босКичда иКтисодиётни барКарорлаштиришда кредит-банк тизимини, пул муомаласини мустаҳкамлаш, валюта муносабатларини тартибга солиш ҳам алоҳида ўрин тутади. Бозор муносабатларига ўтиш даврида миллий валютани мустаҳкамлаш умуммиллий вазифа ҳисобланади. Шу сабабли миллий валютанинг барКарорлиги, унинг ички бозорда эркин алмашинувини таъминлаш учун республикада бир Катор дастурларни амалга ошириш кўзда тутилади. Биринчидан, миллий валютанинг товар (хизмат) лар билан барКарор таъминланишига эришиш. Бунда бозорни истеъмол моллари билан тўлдириш ва уларнинг умумий ҳажмида республикада ишлаб чиКариладиган маҳсулотлар ҳиссасини ошириб бориш ҳал Килувчи ўринга эга бўлади. Иккинчидан, етарли барКарор валюта заҳираларига эга бўлиш. Бунга республика экспорт имкониятини кенгайтириш, корхоналарни экспорт учун маҳсулот ишлаб чиКарадиган корхоналарга айлантириш ва уларнинг жаҳон бозоридаги мавКеини ошириш орКали эришилади. Учинчидан, ишлаб топилган ҳар бир сўмни Кадрлаш ва халК хўжалигига сарфланган ҳар бир сўмнинг фойда билан Кайтишига эришиш. Бунинг учун Катъий молия-кредит сиёсатини изчиллик билан ўтказиш зарур. Тўртинчидан, пул Кадрсизланишига, инфляцияга Карши пухта ўйланган сиёсат ўтказиш. Бунда ички бозорни моллар билан тўлдириш, наКд пул ва кредит эмиссиясининг ўсишига, аҳоли Кўлида пулнинг ҳаракатсиз туриб Колишига йўл Кўймаслик биринчи даражали аҳамиятга эга. Республиканинг бозор иКтисодиётига ўтишида иКтисодиёт таркибий тузилишини ўзгартириш вазифаси бутунлай янги халК хўжалик комплексини бунёд этишга Каратилади. Бу эса иКтисодиётнинг тармоК ва ҳудудий тузилишини, ишлаб чиКарилаётан маҳсулот, экспорт ва импорт таркибини

Кайта Куриш, шунингдек, энг муҳим макроиКтисодий ва такрор ишлаб чиКариш нисбатларини тартибга солишни талаб Килади. Республикада бозор муносабатларига ўтиш жараёнида: «ИКтисодиётнинг барча соҳа ва тармоКларида эркинлаштириш жараёнини изчиллик билан амалга ошириш ва олиб борилаётган ислоҳотларни янада чуКурлаштириш, хўжалик юритувчи субъектларнинг мустаКиллигини янада ошириш, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш йўлидаги мавжуд тўсиКларни бартараф этиш - бу соҳадаги ўзгаришларнинг асосий йўналишларидир» 1 . Шундай Килиб, Республикада иКтисодий ислоҳотларни амалга ошириш иКтисодиётда янги бозор муносабатларига асос солади, иКтисодий фаолият эркинлиги ва тадбиркорликни намоён этиш учун шароит яратиб беради, ижтимоий-маънавий соҳадаги ижтимоий кафолатларни мустаҳкамлайди. 1 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Маъруза матнлари учун материаллар. Тошкент, «Янги аср авлоди», 2001, 9-бет.

Адабиётлар : 1. Каримов И . А . Ўзбекистон ўз истиклол ва тараккиёт йўли . Т .; « Ўзбекистон », 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон–бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т.; «Ўзбекистон», 1992. 3. Каримов И.А. Янги уй курмай туриб, эскисини бузманг. Т.; «Ўзбекистон», 1993. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йўлида. Т.; «Ўзбекистон», 1995 й. 5. Каримов И.А. Максадимиз тинчлик, баркарорлик, хамкорлик. Т.; «Ўзбекистон», 1995 й. 6. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура. Т-1, Т.: «Ўзбекистон», 1996. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Бозор иктисодиёти мазмуни мощияти ва асосий белгилари. Бозор ва унинг тузилиши. Бозор иктисодиётига утиш даври

Бозор иктисодиётининг мохияти. узбекистоннинг бозор иктисодиётига утиш хусусиятлари

Бозор ва унинг тузилиши

Бозор ва унинг тузулиши

Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида умумий овқатланиш