Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’ini prognozlash - Iqtisodiyot - Referatlar

Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’ini prognozlash

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.5 KB

Ko'chirib olish

Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’ini prognozlash Reja: 1. Daromad (foyda) solig’ini prognozlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar va ularning tarkibi. 2. Yalpi foydani aniqlovchi iqtisodiy ko’rsatkichlar 3. Xizmat ko’rsatish va ish bajarishni o’sish darajalarini prognozlash. 4. Hisobot davri uchun yalpi foydani aniqlash. 5. Soliq imtiyozlarining daromad (foyda) solig’i prognoziga ta’siri .

Daromad (foyda) solig’ini prognozlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar va ularning tarkibi. Ma’lumki, iqtisodiyotga bozor munosabatlari sari yuz tutilganiga qadar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning byudjet bilan aloqalari foydaga nisbatan ham mavjud bo’lib, ular turli xildagi uylab topilgan “to’lovlar”, “ajratmalar” va xokozalar shaklida amalga oshirilar edi. Masalan “fond haqi to’lovlari”, “foydaning ozod qoldig’i”, “mehnat resurslari uchun tqlovlar”, “foydadan ajratmalar” va hokazolar shular jumlasidandir. Nazarimizda ularning nomlari yoki atalishi turlicha bo’lsada, ular o’zlarining mohiyati jihatidan soliqlardan hech bir farq qilmasdi. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida korxonalar uchun belgilangan soliqlarning yuqori stavkalari ijobiy natijalar bermadi, ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni texnik jihatdan qayta qurollantirish uchun etarli mablag’larni yo’naltirish imkonini bermadi. Respublika hukumati buni hisobga olgan holda foyda solig’i stavkasini bosqichma – bosqich pasaytirish maqsadli siyosatini yuritib kelmoqda: 1995 yilda joriy etilgan davridan boshlab uning stavkasi 38 foizdan 2002 yilda 24 foizgacha yoki 14 foizlik punktga pasaytirildi, 2004 yilga kelib esa uni 20 foizgacha pasaytirildi. Bunda 2002 yilgi davlat byudjeti daromadlarida foyda solig’i salmog’i 11,3 foizni tashkil etdi, 2002 yilda 9,7 foiz darajasida bo’ldi. Bundan tashqari, tovarlar ishlab chiqarilishini rag’batlantirish hamda xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun qulay sharoitlar yaratish maqsadida ayrim yuridik shaxslar, xususan quyidagilar uchun foyda solig’ining pasaytirilgan stavkalari belgilangan: - bolalar assortimenti tovarlari va badiiy hunarmandchilik buyumlari, xotin- qizlar gigiena buyumlarini ishlab chiqaruvchilar; - o’zi ishlab chiqargan tovarlarni EAVga eksport qiluvchilar; - xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar. Respublika iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar jalb etilishni rag’batlantirish soliq siyosatining ustuvor jihatlaridan biri sanalib, ular investitsiyalarga bo’lgan keskin ehtiyoj muammosini ma’lum darajada hal etadi va joriy iste’mol uchun resurslarni oshirish imkonini beradi. Xorijiy investorlar uchun pasaytirilgan

stavkalar va ayrim hollarda foyda solig’idan ozod qilishni nazarda tutuvchi foyda solig’iga tortish qulay tizimining yaratilishi qo’shma korxonalar sonining ortishiga olib keldi – so’nggi 5 yil ichida ularning soni ikki barobar ortdi va 3000 tadan oshdi. Mahalliy mahsulot eksportini va mamlakatga erkin almashtiriladigan valyuta tushumlarini orttirish respublika iqtisodiy taraqqiyotining boshqa ustuvor vazifasi sanaladi. Mazkur vazifani muvaffaqiyatli hal etish uchun mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmida eksport ulushi 15 foizdan 30 foizgacha bo’lganda mulkchilik shaklidan qat’i nazar eksportchi korxonaning foyda solig’i stavkasi 30 foizga pasaytiriladi, sotishning umumiy hajmida eksport ulushi 30 va undan ortiq foizni tashkil qilganda belgilangan stavka 50 foizga pasaytiriladi. Umuman olganda soliqqa tortiladigan foydani shakllantirish mexanizmi soliqqa tortishning xalqaro tamoyillariga yaqinlashmoqda. Yukoridagi ikki xulosadan yana bir yangi xulosa kelib chikaetir, ya’ni ushbu kiska davr mobaynida korxonalar daromadi(foydasi)dan olinadigan soliq mamlakatimiz byudjeti daromadlarini shakllantirishda muxim axamiyat kasb etmokda; Daromad(foyda)dan olinadigan soliqning Respublika davlat byudjetining daromadlarini shakllantirishdagi urnini kursatuvchi xulosalar,xozircha, ana shulardan iborat. Hamza tumani bo’yicha 2002 - 2004yillarda Davlat byudjetining ijrosi bo’yicha MA’LUMOT № Ko’rsatkichlar nomi 2002 yil 2003 yil 2004 yil 1. Jami tushumlar 5049406,215 100.0 5940477,9 100.0 8395929,7 100.0

2. To’g’ri soliqlar jami 1875940,35 37,2 2501253,8 42,1 3733621,5 44,5 3. Daromad (foyda)ga soliq 862109,1 17,1 1149478,8 19,3 1264195,4 15,1 4. Jismoniy shaxslar daromadiga soliq 851784,75 16,9 1135713 19,1 2111937 25,2 5. Daromad solig’i (ish haqiga) 741848,25 14,7 989131 16,7 1816029 21,6 6. Tadbirkorlik faoliyatiolgan daromadiga soliq 109936,5 2,2 146582 2,5 295908 3,5 7. Kichik korxonalardan yagona soliq 162046,5 3,2 216062 3,6 357489,1 4,3 8. Egri soliqlar jami 1941410,175 38,4 2588546,9 43,6 3361609,3 40,0 9. Qo’shilgan qiymat solig’i 955439,625 18,9 1273919,5 21,4 1860131,2 22,2 10. Aktsizlar, jami 985970,55 19,5 1314627,4 22,1 1501478,1 17,9 11. Resurs to’lovlari va mulk solig’i 363322,425 7,2 484429,9 8,2 611581,1 7,3 12. Mol-mulk solig’i, jami 147632,475 2,9 196843,3 3,3 276025,6 3,3 13. Yuridik shaxslar mol-mulk solig’i 133871,475 2,7 178495,3 3,0 251402,6 3,0 14. Jismoniy shaxslar mol- mulk solig’i 13761 0,3 18348 0,3 24623 0,3 1 5. Er solig’i 96735,075 1,9 128980,1 5,0 127909,3 1,5 1 Yuridik shaxslar er solig’i 87952,575 1,7 117270,1 2,0 115463,3 1,4 1 Jismoniy shaxslar er solig’i 8782,5 0,2 11710 0,2 12446 0,1 1 8. Tabiiy boyliklardan foydalanganlik uchun soliq 3751,65 0,1 5002,2 0,1 6857,6 0,1 1 9. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 10357,2 0,2 13809,6 0,2 16167,6 0,2 2 0. Atrof muhitni ifloslantirganlik uchun soliq va to’lovlar 104846,025 2,1 139794,7 2,4 184621 2,2 21. Ekologiya solig’i 96768,375 1,9 129024,5 2,2 181155,3 2,2 2 2. Ifloslantiruvchi moddalarni chiqarish va tashlaganlik uchun to’lov 8077,65 0,2 10770,2 0,2 3465,7 0,1 2 3. Soliqsiz to’lovlar va yig’imlar 274685,475 5,4 366247,3 6,2 688620,8 8,2 2 Mahalliy soliq va yig’imlar 60878,4 1,2 81171,2 1,4 242235 2,9 2 5. Boshqa tushumlar 14760 0,3 19680 0,3 145274,9 1,7 *-Jadval Hamza tumani DSI ma’lumotlari asosida tayyorlandi. Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ham ko’rinib turibdiki, Hamza tumani bo’yicha byudjetga undiriladigan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar ichida yuridik shaxslardan olinadigan daromad(foyda) solig’i ham ancha katta salmoqni tashkil qiladi. 2002 yilda soliqning byudjet daromadlari tarkibidagi salmog’i 17,1% bo’lgan bo’lsa,2003 yilda 19,3% ni, 2004 yilda esa 15,1 %ni tashkil qilmoqda. Bu

erda ham soliqlarning byudjet daromadlari xajmidagi kamayib borish tendentsiyasini ko’rishimiz mumkin. Yuqorida aytib o’tganimizdek buning asosiy sababi, davlatimiz o’zining soliq siyosatidan kelib chiqib, ishlab chiqarishni rag’batlantirish maqsadida soliq stavkalarini pasaytirib borishidir. Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda solig’i)ga soliq tizimida Davlat byudjeti daromadlarini ta’minlovchi asosiy manbalardan biri sifatida o’rin berilganidan tashqari, bozor iqtisodiyoti davrida ushbu soliq korxonalarning ishlab chiqarishning rivojlantirishga rag’batlantiruvchi eng muxim omillardan biri sifatida o’rin berilgan. Yukoridagi muloxazalarimizdan ko’rinib turibdiki, daromad(foyda)dan olinadigan soliq mamlakatimiz soliq tizimida byudjet manfaatlari nuktai nazaridan olib karalganda markaziy urinlardan birini egallaetir. Bundan bu soliq davlatning soliq siesatini amalga oshirishda muxim kurol ekanligi yakkol kurinib. albatta, bu soliqning soliq tizimida tutgan urni va axamiyati tugrisida fikr bildirilaetgan paytda fakat uni byudjet manfaatlari nuktai nazaridan karashning o’zi etarli emasdir. Buning boisi shundaki, bu soliqning iqtisodiyotda tutgan urni va axamiyatini to’lio’ ko’rsatish uchun uni xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan byudjet o’rtasidagi munosabatlardagi rolini xam aks ettirish lozimdir. Yalpi foydani aniqlovchi iqtisodiy ko’rsatkichlar Yuridik shaxslarning daromad (foyda)siga soliq-bu korxonalar, birlashmalar va tashkilotlar daromadi (foydasi)ning bir qismini byudjetga majburiy to’lov munosabatini bildiradi. Daromadga (foyda)ga soliq to’lovchilarni to’liq tushunish uchun ularni iqtisodiyot soxalari bo’yicha xam soliq to’lovchilar bo’lishligini inobatga olish zarur. Masalan, sanoat, qurilish, transport, kommunal xo’jaligi va boshqalar kiradi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, yuridik shaxslar daromadiga (foydasiga) soliq to’lovchilari bo’lishi uchun qo’yidagi shartlarga javob berishi kerak: 1) biror ruxsat etilgan faoliyatdan daromad (foyda)olishi;

2) o’zining mulkiga ega bo’lishi; 3) mustaqil tugallangan buxgalteriya balansiga ega bo’lishi; 4) bankda xisob raqamiga ega bo’lishi; 5) identifikatsion raqamga ega bo’lishi. 6) Hokimiyatdan ro’yxatdan o’tgan bo’lishi shart. Umumiy tartib bo’yicha yuridik shaxslar shu shartlarga javob bersagina daromadga (foydaga) soliq to’lovchilar bo’lib hisoblanadilar. Yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’ining to’lovchilari mulkchilik shakllariga qarab quyidagicha guruhlanadi: 1. Davlat mulki shaklidagi korxonalar. 2. Jamoa mulki shaklidagi korxonalar. 3. Xususiy korxonalar. Yuqorida keltirilgan jadvaldan ko’rinib turibdiki, yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’ini to’lovchilar soni va to’lagan soliqlari salmog’i sanoat, qurilish, qishloq xo’jaligi, savdo, umumiy ovqatlanish va xo’jalik yuritishning boshqa shaklidagi korxonalar yuqori. Jamoa mulki shaklida faoliyat yuritgan 1 ta meditsina muassasasi 2001 yilda xususiy mulk shakliga o’tib ketdi. Ushbu holatni shuningdek transport korxonalarida ham ko’rishimiz mumkin. 2000 yilda 13 ta jamoa mulki shaklida faoliyat yuritgan transport korxonasidan 2001 yilga kelib 1 ta qolgan. 2001 yilda xususiy mulk shaklida faoliyat yuritgan transport korxonalari 50 tani tashkil qilgan bo’lsa, 2002 yilda ulardan 3ta qolgan, boshqalari esa yagona er solig’ini to’lashgan o’tib ketishgan. 2002 yil 1 yanvar holatiga yuridik shaxslar daromadi (foydasi) ga solinadigan soliqni to’lovchilar bo’lib asosan xodimlari soni ko’p bo’lgan, davlat va jamoa mulki shaklidagi, shuningdek xususiy mulk shaklidagi sanoat, qurilish, transport, savdo, maishiy xizmat va xo’jalik yuritishning boshqa shaklidagi korxonalar qolishgan. Bundan tashqari yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’ini sub’ktlari iqtisodiyotning tarmoq va sohalari bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1. sanoat korxonalari 2. qurilish korxonalari 3. qishloq xo’jalik korxonalari 4. ta’minot sotish, vositachilik tashkilotlari 5. transport 6. banklar 7. sug’urta tashkilotlari 8. savdo korxonalari 9. umumiy ovqatlanish okrxonalari 10. maishiy va kommunal xizmat korxonalari 11. madaniy-ma’rifiy, tomosha-ko’ngilochar muassalar 1. meditsina muassalari 12. birjalar 13. aktsionerlik jamiyatlari va sherikchiliklari 14. ma’suliyati cheklangan jamiyatlar 15. jamoat tashkilotlari 16. xorijiy firmalar, yuridik shaxs va jismoniy shaxslar ishtirokidagi qo’shma korxonalar 17. kichik korxonalar 18. kooperativlar 19. xo’jalik yuritishning boshqa shaklidagi korxonalar. Soliq ob’ektini to’liq va to’g’ri xisoblash uchun jami daromad tarkibini mukammal o’rganish zarur bo’ladi. Jami daromad tarkibiga yuridik shaxs tomonidan olinishi lozim bo’lgan (olingan) ortilgan tovar, bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmat xaqlari sifatidagi pul va boshqa mablag’lar yoki qaytarmaslik sharti bilan olingan mablag’lar kiradi. Demak, olingan kreditlar jami daromadga kirmaydi. Jami daromadga quyidagilar kiradi: 1. Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushgan tushum. Unga ortilgan mahsulot qiymatini to’lash uchun hisoblashish hujjatlarida ko’rsatilgan summa;

buyurtmachi tomonidan tasdiqlangan, bajarilgan ishlar dalolatnomalarida ko’rsatilan summalar; ko’rsatilgan xizmatni bajarilganligini tasdiqlovchi summalar kiradi. Vositachilik faoliyatidan (komission taqdirlash) daromad oluvchi tashkilotlar uchun tushum hamma bitimlar bo’yicha komission taqdirlash (protsentlar) summalari hisoblanadi. 2. Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, qimmatli qog’ozlar, intellektual mulk ob’ektlari, materiallar va boshqa aktivlar sotishdan daromadlar kiradi. Soliqqa tortish maqsadida asosiy fondlar va boshqa mulklarni sotishdan daromadni aniqlashda shu fondlar mulklarni sotish bahosi va qoldiq summasi o’rtasidagi farq (oshishi) hisobga olinadi. Bu erda qoldiq qiymat hamma asosiy fondlar, moddiy aktivlar, kam qiymatli va tez buziladigan predmetlarga ham qo’llaniladi. Asosiy fondlar bepul berilganda berayotgan shaxsning aktivlar qiymati o’sha vaqtdagi tashkil topgan xarajatlar bilan, mulklarni oluvchining daromadi esa kirim qilingan qoldiq qiymat bilan, lekin bergan shaxsning tannarx qiymatidan kam bo’lmagan holda qabul qilinadi. 3. Foizlar va dividendlar turida olingan daromadlar; 4. Bepul olingan mulklar. Lekin bepul olish bir tizim ichiga kiruvchi korxonalar tomonidan bo’lsa daromad bo’lmaydi. Tizim deyilganda vazirliklar, kontsernlar, trestlar va b. ichidagi harakatlar tushuniladi; 5. Mulklarni ijaraga berishdan daromadlar. Ammo amortizatsiya qilinadigan asosiy vositalar lizing shartnomasi bo’yicha ijaraga berilsa, soliqqa tortish maqsadida mulkni sotib olgan hisoblanadi; 6. Royalti-intelektual mulklarning huquqidan daromadlar, mualliflik haqlari, patentlari, chizmalar tovar belgilari, yangi modellardan daromadlar; 7. Bepul moliyaviy yordam (byudjet mablag’laridan tashqari); 8. Kreditorlik va deponentlik qarzlarini hisobdan chiqarishdan daromadlar, agar so’rov muddati tugagan bo’lsa. Umumiy so’rov muddati yuridik shaxslar uchun 3 yil qilib belgilangan;

3. Ilgari chegirma qilingan qarzlar, zararlar va umidsiz qarzlarni tushishidan olingan summalar; 9. Valyuta scheti bo’yicha ijobiy kurs farqlari; 10. Favqulodda daromadlar; 11. Har xil daromadlar; 12. Tovar moddiy boyliklarni qayta baholashdan qo’shimcha summalar soliq tortiladigan daromadga shu tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotishi bilan qo’shib beriladi. Korxonalar (tashkilotlar) mahsulotlarini haqiqiy tannarx bahosidan past sotgandagi zararlar soliqqa tortiladigan daromadni kamaytirmaydi. Ichki bozordan past bahoda o’z mahsulot (ish, xizmat) larni erkin almashtiriladigan valyutada sotuvchi korxoalar uchun soliqqa tortiladigan baza eksport mahsulotini sotishning haqiqiy bahosidan kelib chiqib hisobga olinadi. Umumiy vazifalarni hal qilish uchun Ustav fondiga badallar, paylar va boshqa maqsadli quyilmalar yuridik shaxsning daromadiga kirmaydi va soliqqa tortilmaydi. Korxonalarning chet el valyutasida olgan daromadlari ham umumiy daromadlarga qo’shilib soliqqa trtiladi. Bunda chet el valyutasida olingan daromad o’sha kundagi Markaziy bank belgilagan kurs bilan daromadga olinadi. Yuqorida aytilgan daromadlar tarkibi “Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi xamda moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi to’g’risida”gi Nizom bilan aniqlanadi va quyidagi ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi: -maxsulotni sotishdan olingan yalpi foyda. YaF+SST-IT ya’ni YaF-yalpi foyda, SST-sotishdan olingan sof tushum, IT-sotilgan maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi; -asosiy faoliyatdan olingan foyda. AFF+YaF-DXQBD-BZ

bunda AFF-asosiy faoliyatdan olingan foyda, DX-davr xarajatlari, BD-asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar, B3-asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa zararlar. -umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar ). UF+AFFQMD-MX bunda UF-umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda; MD-moliyaviy faoliyatdan daromadlar; MX-moliyaviy faoliyat xarajatlari; -soliq to’languncha olingan foyda. STF+UFQFP-F3 bunda STF-soliq to’laguncha olingan foyda; FP-favqulodda vaziyatdan olingan foyda; F3-favqulodda vaziyatdan ko’rilgan zarar. -Yilning sof foydasi, u korxona daromadga soliq to’langandan so’ng qoladi. U o’zida sof daromaddan ijtimoiy infratuzilma solig’ini to’lagandan so’ng korxonanig o’zida qoladi. Demak, soliqqa tortiladigan daromad STF ga Nizom bo’yicha uning 1-chi va 2- chi ilovalardagi xarajtlarni qayta qo’shish bilan aniqlanadi. Xizmat ko’rsatish va ish bajarishni o’sish darajalarini prognozlash. Jami daromaddan chegirmalarga quyidagilar kiradi va soliqqa tortiladigan daromaddan chegiriladi: - qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i, mol-mulk solig’i, er solig’i, er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, ekologiya solig’i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, bojxona bojlari summalari; - banklarning va boshqa moliya-kredit tashkilotlarining qisqa muddatli kreditlari bo’yicha foiz to’lovlari summalari, to’lov muddati o’tgan va to’lov muddati uzaytirilgan ssudalar bo’yicha foizlar bundan mustasno; - xodimlarga ish haqi to’lash bo’yicha xarajatlar (banklar, sug’urta tashkilotlari, videosalonlar va boshqa omaviy tomosha tashkilotlari bundan mustasno). - Belgilangan tartibda kiritilgan renta to’lovlari summasi; - Ijara haqi (lizing to’lovi);

- Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari; - Chet el yuridik va jismoniy shaxslarning moddiy xarajatlari va ko’rsatgan xizmatlari qiymati; - Majburiy sug’urta to’lovlari bo’yicha o’tkaziladigan qonun hujjatlariga muvofiq ish haqiga hisoblangan summalar; - Mahsulotlar (xizmatlar)ni sertifikatsiyalash ishlariga haq to’lash summalari; - Normalar bo’yicha xizmat safari, vakillik maqsadlari, reklama, kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari summalari; - Mahalliy hokimiyat tasdiqlagan normada soliq to’lovchi balansidagi sog’liqni saqlash ob’ektlari, qariyalar va nogrironlar uylari, maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari, bolalarning dam olish lagerlari, madaniyat va sport ob’ektlari, xalq ta’lim muassasalari, uy-joy fondini saqlashga xarajatlar summalari, yuqoridagi maqsadlarga ulush qo’shib qilingan xarajatlar kamaytiriladi; - qonun bo’yicha boshqa majburiy to’lovlar chegirib tashlanadi. Hisobot davri uchun yalpi foydani aniqlash. Yuridik shaxslarning soliqqa tortiladigan daromadlarini aniqlash uchun yuqorida ko’rsatilgan Nizom bo’yicha ularning jami daromadlaridan jami xarajatlarini (chegirmalarini) chiqarib tashlab shu Nizomda belgilangan daromadga qayta qo’shiladigan xarajatlarni qo’shish yo’li bilan aniqlanadi. Banklar va sug’urta tashkilotlarida Nizomdagi chegirmalardan tashqari jami daromaddan quyidagilar chegiriladi: 1. Banklar bo’yicha: - kredit resurslari uchun to’lovlar; - operatsion xarajatlar; - pul mablag’lari va boyliklarni tashish va saqlash xarajatlari; - mijozlarning schetlari bo’yicha hisoblangan va to’langan foizlar, shu jumladan jismoniy shaxslarga; - xavf-xatar operatsiyalari zaxirasi hisobotidan chiqarilgan umidsiz ssudalar.

2. Sug’urta tashkilotlari bo’yicha: - qayta sug’urtalash shartnomasi bo’yicha berilgan to’lovlar summasi; - hisobot davrining oxiriga harakati to’xtatilmagan sug’urtalash va qayta sug’urtalash shartnomasi bo’yicha to’lovlar; - sug’urtalash va qayta sug’urtalash majburiyatlari bo’yicha hisoblangan va to’langan summalar; - so’rov muddati atrofida sug’urta holat bo’yicha tugallanmagan to’lovlar summasi; - zarar miqdori ko’rsatilmagan, sug’urta holat kirim to’g’risida xabar berilgan shartnoma bo’yicha to’lovlar summasi; - sug’urta holat oldini olish tadbirlariga yo’naltirilgan mablag’lar; - sug’urta tashkilotining zaxira fondiga 20 foizgacha bo’lgan miqdorda ajratma, lekin shu fondlar miqdori ularning ustav fondining 25 foiziga etkuncha ajratmalar. Soliq to’lovchilar (banklar va sug’urta tashkilotlaridan tashqari) so’rov muddati tamom bo’lishi bilan umidsiz qarzlarni chegirish huquqiga ega, agar ular tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotish bilan bog’liq bo’lib ilgari jami daromadga olingan bo’lsa. Moliyaviy jazo choralari va hisoblangan penya summasi jami daromaddan chegirilmaydi. Tadbirkorlik faoliyatida uch yildan otiq foydalanilgan asosiy vositalar realizatsiya qilinganda vujudga kelgan zararlar jami daromaddan chegiriladi. Qimmatli qog’ozlar realizatsiya qilinganda vujudga kelgan zararlar jami daromaddan chegirilmaydi. Ish hayvonlari va ko’p yillik daraxtlardan foydalanganda vujudga kelgan zararlar faqat ana shu aktivlardan foydalanishdan olingan daromaddan chegirib tashlanadi. Asosiy vositalarning soliq solinadigan davr mobaynida Soliq kodeksida belgilangan normalar doirasida hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summalari jami daromaddan chegirib tashlanadi.

Nomoddiy aktivlarga qilingan xarajatlar jami daromaddan eskirish tarzida har oyda ularnig boshlang’ich qiymati asosida hisoblangan normalar bo’yicha chegiriladi. Geologik tadqiqotlar va shunga o’xshash xarajatlar amortizatsiya normasi bo’yicha 15 foiz miqdorida chegiriladi. Tadbirkorlik faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan hamda ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar jami daromaddan chegirilmaydi. Solikka tortiladigan bazani xisoblashning keyingi etapida soliq konunda belgilangan tartibda daromad(foyda) soligi buyicha kuzda tutilgan imtiyozlar chiqariladi. Ushbu imtiyozlar O’zbekiston Respublikasi Solik kodeksi xamda yuridik shaxslarning daromadi(foydasi)ga soliq bo’yicha yuriknomada belgilab berilgan. Soliq imtiyozlarining daromad (foyda) solig’i prognoziga ta’siri. Soliq imtiyozlari soliq mexanizmining tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, soliq tizimida muhim o’rin tutadi. Soliq imtiyozlari vositasida soliqlarning rag’batlantirish va tartibga solish funktsiyalari bajariladi. Soliq imtiyozlari rag’batlantirishning muhim omili bo’lib, ular bozor munosabatlariga o’tish davri uchun xos bo’lgan eng muhim iqtisodiy vazifalarni xal etishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Lekin shu asosiy vazifani belgilashga noto’g’ri yondashish soliq imtiyozlaridan foydalanishning hech kanday samara bermasligiga olib keladi. Bizning fikrimizcha, xozirgi paytda soliq imtiyozlari avvalo har tomonlama milliy ishlab chiqarishni yuksaltirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Ishlab chiqarishga soliq imtiyozlarini taqdim etishdan yutqazilgan byudjet daromadlari yoki, boshqacha aytganda, soliq xarajatlari yaqin davr ichida ishlab chiqarish rivojlanishi, iqtisodiyotda yuzaga keladigan nomutanosiblikni oldini olish va yo’qotishga xizmat qilishi va shu orqali albatta qoplanishi lozim. Aks holda soliq imtiyozlarini berishdan xech qanday ma’no bo’lmaydi. Respublikamizda ko’p hollarda berilgan imtiyozlardan samarali foydalanmaslik, imtiyozlarni taqdim etishdan ko’zlangan maqsadlarning ruyobga chiqmasligi, ya’ni

imtiyozlarning ishlamasligi kuzatilmoqda. Buning bir necha sabablari bor. Xususan, bular soliq imtiyozlarining ma’lum davr uchun xos bo’lmagan tarkibda joriy etilishi, mukammal bo’lmagan imtiyozlarning belgilanishi, aks ta’sir etuvchi omillarning e’tiborga olinmasligi, xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy-iqtisodiy jihatdan nochorligi tufayli soliq imtiyozlaridan foydalanish iikoniyatlarining mavjud emasligi va boshqa sabablardir. Imtiyozlar soliqdan ozod qilishi, chegirtmalar va to’lov muddatlarini kechiktirish kabi usullarda bo’lishi mumkin. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga muvofiq soliq bo’yicha imtiyozlari quyidagi yo’nalishlarda berilgan: 9. Soliq to’lashdan ozod etish; 10. Yangi to’zilgan korxonalar uchun imtiyozlar; 11. Soliqdan vaqtincha ozod etish; 12. Soliq solish bazasini kamaytirish; 13. Ajnabiy sheriklarga imtiyozlar berish; 14. Mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari tonidan beriladigan imtiyozlar; 15. Soliqlardan qisman ozod etish; 16. Tovar eksportiga imtiyoz berish va boshqalar. Davlat iqtisodiyotni biron-bir tarmog’ini rivojlantirishga rag’batlantirish uchun imtiyozlar tizimidan keng foydalanadi. Tarmoqni yoki biron faoliyat turini rivojlantirishda dastlab keng miqyosda imtiyozlar beriladi, keyinchalik rivojlanish izga tushgandan so’ng soliq imtiyozlarini qaytarib olish boshlanadi. Respublikamiz soliq tizimida ham soliq imtiyozlaridan keng foydalanadi. Hozirgi paytda soliq bo’yicha imtiyozlardan asosan chet el investitsiyasini jalb etishda, kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirishda, korxona va tashkilotlarni investitsion faoliyatini rag’batlantirishda va boshqa maqsadlarda keng foydalanilmoqda. Yangi tashkil etilgan korxonalar, eksportga yo’naltirilgan tovar ishlab chiqaruvchi korxonalar ham soliq bo’yicha imtiyozlar ko’zda tutilgan. Kodeksdan tashqari soliq imtiyozlari bo’yicha hukumatimiz tomonidan bir qator

qonun va qarorlar, Prezident farmonlari qabo’l qilindi. Bu qaror va farmonlar asosida imtiyozlar tizimi amal qilmoqda. Ma’lumki, yuridik shaxslar to’laydigan asosiy soliq turlaridan biri foyda solig’idir. Korxona xo’jalik-moliyaviy faoliyatining natijasi bo’lgan foydadan byudjetga undiriladigan ushbu soliqning korxona faoliyatiga ta’siri katta. Demak, foyda solig’i bo’yicha imtiyozlar korxonani investitsion faoliyatiga ishlab chiqarishni kengaytirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ushbu soliq turi buyicha beriladigan soliq imtiyozlari masalasiga tuxtalmokchimiz. Imtiyoz, soliq bilan tartibga solib turishning asosiy mexanizmi xisoblanadi. Shuning uchun soliq qonunchiligida ko’zda tutilgan foyda solig’i buyicha imtiyozlar buyicha aloxida bo’limlar karab chiqilgan. Barcha soliq imtiyozlari bir xil maksadga, ya’ni soliq to’lovchilarning soliq majburiyatlari mikdorini kiskartishga karatilgan umumiy maksadga ega. Ammo ular bajarayotgan ishlari va ularni realizatsiya kilish yullari bilan bir-biridan fark kiladi. Shu yondashuvlardan kelib chikib, foydani soliqka tortish vaqtida beriladigan imtiyozlarni kuyidagi asosiy guruxlarga bo’lish mumkin: Birinchi gurux - ayrim yuridik shaxslarni soliq tulashdan tulik ozod kilish. Bu imtiyozlarni taxlil kilish shuni kursatmokdaki, xakikatda barcha imtiyozlar ma’lum bir yunalishga ega bo’lsa-da, ulardan ayrimlari ko’zlangan maksadlarga etib bormayapti va soliq tulashdan kochish maksadida tez-tez foydalanilyapti. Ayniksa, urush va mexnat nogironlari mexnatidan foydalanuvchi korxonalar uchun belgilangan imtiyozlar ijtimoiy xarakterga ega bo’ladi. Ammo, bu ishlar bunday kategoriya shaxslarni ijtimoiy ximoyalanganligini ta’minlamaydi, chunki korxonalar uchun bu imtiyozdan foydalanish uchun ularni fakat ishga qabul kilsa bo’ldi. Ayrim xolatlarda imtiyozni olish uchun korxonalar nogironlarni rasman yollashmokda. Bunday vaqtda bu imtiyozdan noto’g’ri foydalanayotganligini isbotlash qiyin bo’ladi. Shu munosabat bilan soliq idoralari ushbu tashkilotlarda nogironlar xakikatdan ishlayotganligini aniklash maksadida kushimcha tekshirish utkazishga majbur bo’lishadi. Bu vaziyatda nogironlarni ijtimoiy ximoya kilish

masalasi xal bo’lmay kolmokda, byudjet esa korxonalarni soliq tulashdan ozod kilish evaziga kuplab yukotishni boshidan kechirmokda. Shunday imtiyozni kullaydigan kuplab Davlatlar imtiyozlardan notugri foydalanish muammolari bilan tuknash kelmokdalar va ularni bekor kilishda kiynalishmokdalar. Jaxon tajribasi ijtimoiy vazifalarni soliq choralari bilan emas, balki ijtimoiy siyosat orkali xal kilinishi kerakligini tasdiklaydi. Ikkinchi gurux - vaqtinchalik “soliq tanaffuslarini” berish va foyda solig’i tulashdan vaqtinchalik ozod kilish. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida chet el sarmoyasi ishtirokidagi ishlab chikarish korxonalariga “soliq tanaffusi” kurinishida 9 turdan oshikrok imtiyoz berilgan. Ulardan kupchiligi xakikatda bir- birini takrorlaydi. Agar 2001 yilda kushma korxonalar buyicha soliq tulangunga kadar bo’lgan foyda ulushi Respublika buyicha jami foydaning 11,4% ni tashkil qilgan bo’lsa, qo’shma korxonalar bo’yicha foyda solig’i summasi jami foyda solig’i summasining 2,8 %ini tashkil qildi. Respublika byudjeti fakat “soliq tanaffuslari” xisobidan 2001 yil davomida 4,1 mlrd. sumlik yukotish kurdi yoki bu summa foyda solig’idan tushumlarning 5% ni tashkil kildi. Undan tashkari, soliq imtiyozlarini, jumladan “soliq tanaffusini”, fakat xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalarga joriy kilishda, vatanimiz korxonalari doimo o’z maxsulotlarini sotish vaqtida teng bo’lmagan vaziyatda bo’lishadi. Uchunchi gurux - soliqka tortishdan ma’lum bir faoliyati turidan olgan daromadini (foydasini) ozod kilish. Koida buyicha bunday tartibdagi ozod kilishlar Davlat uchun aloxida faoliyat turining ustivorligi bilan bog’liq bo’ladi. Soliq qonunchiligi xukukiy shaxslar foydasini soliqka tortishdan ozod kilish kuyidagilarni ko’zda tutadi: - madaniy va tarixiy yodgorliklarni restavratsiya kilish va tiklash ishlaridan amalga oshirishdan olgan daromadlari buyicha; - umumiy foydalanishdagi avtomobil yullarini ta’mirlash, kurish va saklab turish ishlarini amalga oshirishdan olgan daromadlari buyicha; - o’z ishchilari uchun Uzuyjoyjamgarmabankdan shartnoma asosida uy-joy olish uchun foydalanilgan daromadlari buyicha;

Bu vaziyatda noxush xolat bo’lib, maqsadli yo’naltirilib berilgan soliq rag’batlari, ularni foydalanish vaqtida noqulaylik paydo qiladi. Undan tashkari, rag’bat bir faoliyat turi bo’yicha berilsa, boshqasi u bilan chambarchas bog’langan bo’ladi, doimo ular o’zini tengsiz vaziyatga qo’yilganligini isbotlab turadi. Iktisodiy xamkorlik Davlatlari tajribasi, qachondir bir faoliyat turiga joriy qilingan rag’batlantirish boshqa faoliyat turiga tarkatiladigan tendentsiyaga ega bo’lishini kursatadi. Bunday ragbatlarni tashkil kilish soliqka tortish bazasini yanada kuprok bo’zadigan tajribani kengaytirishga olib keladi. Turtinchi gurux - soliqka tortiladigan daromad (foydani) kamaytiradigan ustivor qonunchiligida belgilab berilgan xarajat summasi, ya’ni skidka, amaldagi qonunchilikka asosan xukukiy shaxslarning soliq solinadigan daromadi (foydasi) kuyidagilarga kamaytiriladi: - soliqka tortiladigan foydaning bir foizidan oshmagan mikdordagi ekologiyaga, soglomlashtirish va xayriya fondlariga, xalk ta’limi madaniyat muassasalariga, soglikni saklashga, ijtimoiy ta’minotga, fizkultura va sportga badallari; - investitsiyaga yunaltirilgan, shuningdek, investitsiya uchun olingan kreditlarni yopish uchun xisoblangan eskirish summasini tulik foydalanish sharti bilan soliqka tortiladigan daromadning uttiz foizidan oshmagan mikdorda (asosiy ishlab chikarishni ta’mirlash, rekonstruktsiya kilish va rivojlantirish) xarajatlari; - tabiatni saklash tadbirlarini utkazish buyicha xarajatlar (30 foiz); Amaldagi soliq imtiyozlari tizimida bu imtiyoz ustuvor imtiyozlaridan biri xisoblanadi. Ammo, bu imtiyoz mavjud shaklida uncha samarali emas, yuqorida eslatib utilgan chegaralashlardan tashkari, bu imtiyozdan, xisoblangan ammortizatsiyani maksadli ravishda tulik foydalanib bo’lingan sharoitdagina foydalanish mumkin. Xakikatda foyda solig’i buyicha bu imtiyoz, xisoblangan ammortizatsiya summasidan yuqori bo’lgan investitsiya kilingan mablaglar summasiga berilishi mumkin. Ammo, xozirgi vaqtda bu kupchilik korxonalarda ammortizatsiya mablaglari aylanma mablaglar shaklida joriy aylanmaga jalb kilingan. Shunga mos ravshda korxona investitsion imtiyozdan foydalana olmay

koladi. Shunday tartibda, bu imtiyozning ustivorligiga karamasdan, uni kullash juda past darajada. Buning tasdigi sifatida investitsiyaga yunaltirilgan foydani soliqka tortish bazasidan 30% gacha bo’lgan mikdorda kamaytirish imkoniyati bor paytda, xakikatda bu kursatkich urtacha sanoatda 5,6% ni, transportda 0,8% ni, alokada 2,6% ni, kurilishda 0,2% ni tashkil kildi. Investitsion imtiyoz soliq imtiyozlarini qiskartishiga qaramasdan g’oyat muxim xisoblanadi, jaxon tajribasida shu imtiyoz bilan bir katorda amortizatsiyani tezlashtirish keng foydalaniladi. Agar amalda foydalanilgan imtiyozlar tahliliga ham e’tibor bersak, ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan bog’liq imtiyozlar jami imtiyozlarning o’rtacha 20 foizini tashkil etgan, xolos, qolganlari esa ijtimoiy imtiyozlar, ya’ni korxonalarning har xil jamg’armalarga o’tkazgan xayriya mablag’larining soliq bazasidan chegirilishi, byudjet, jamoat tashkilotlarini soliqdan ozod qilish kabi imtiyozlardir. Demak, O’zbekistonda iqtisodiyotni boshqarishda soliq imtiyozlaridan foydalanishning aniq kontseptsiyasi, yo’nalishini ishlab chiqish zarur. Bu yo’nalishning asosi milliy ishdab chiqarishni qo’llab-quvvatlaydigan va amalda natija beradigan imtiyozlarni joriy etishga asoslanishi kerak.

Adabiyotlar: 1. O ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: “Adolat” 1999. 2. O ’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi T.: “Adolat” 1999. 3. I.A. Karimov O ’zbekiston Buyuk kelajak sari. T.: “O’zbekiston” 1998. 4. I.A. Karimov O ’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.: “O’zbekiston” 1996. 5. V.S. Beganov, M.Ya. Qurolov, D.I. Shaulov, U.T. Kan, Finansovaya politika, nalogi i nalogooblojenie. T.: “Mir ekonomiki i pravo” 1998. 6. M.Yo ’ldoshev, E.Tursunov. Soliq huquqi, T.: 2000. 7. D.I. Shaulov, U.T.Kan., “Soliq qonunchiligi asoslari”. T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” 2000. 8. L.B. Xvan. Soliq huquqi T.: “Konsauditinform” 2000. 9. Q.A. Yahyoev, Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti T.: “§ofur §ulom” 2000. 10. Sergeev I, Shipilin A. «Operativnie finansovoe planirovanie na predpriyatii». M: finansi i statistika. 2002 g. 11. T. G. Morozova, A. V. Pikulkina. «Prognozirovanie i planirovanie v usloviyax rinka» Uchebnoe posobie. M: YuNITI-DANA. 2000 g. 12. Solovev. I. «Nalogovie prestupleniya: praktika raboti organov nalogovoy politsii i sudov» M: IDFBK-PRESS. 2002 g. 13. Kochetkov. A. «Analiz nalogovix oshibok». Uchebnoe posobie. M: «Delo i servis». 2000 g.

O'xshashlar

Jismoniy shaxslar daromad solig’ini prognozlash

Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’i bo’yicha o’rtacha stavkasini aniqlash

Tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslar daromad solig’ini prognozlash

Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i

Yuridik shaxslardan undiriladigan foyda solig‘i