Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар ҳисоби - Iqtisodiyot - Referatlar

Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар ҳисоби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.5 KB

Ko'chirib olish

Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар ҳисоби Режа: 1. Молиявий инвестициялар тўғрисида тушунча, уларни гуруҳлаштириш ва баҳолаш . 2 Инвестициялар келиб тушишини ҳисобга олиш. 3.Узоқ муддатли молиявий инвистицияларни қиймат усули ва улушли уатнашиш усули билан ҳисобга олиш. 4. Инвестициялар чиқарилишини ҳисобга олиш.

Бозор иқтисодиёти шароитида эркин пул маблағларига эга корхоналар маълум вақт давомида қўшимча иқтисодий наф олиш маусадида уларни бошқа корхоналарнинг қимматли уо.оғларни сотиб олиш учун сарфлайдилар .Бундай қўйилмалар молиявий инвестициялар деб аталади. Молявий инвестициялар Хўжалик юрутувчи субъект тасарруфидги даромад олишга (фоиз,роялти ва дивидент шаклида) мулжалланган ,инвестиция уилинган капитал қийматнинг ортиши ёки инвестиция уилувчи компания бошқа наф олиш учун фойдаланадиган активлар. Молявий инвестициялар бухгалтерия ҳисоби Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан 1998 йил 23 декабрда 65-сон билан тасдиуланган ва Адлия вазирлиги томонидан 1999 йил 16 январда 596-сон билан руйхатга олинган 12-сонли «Молиявий инвестицияларни ҳисобга олиш БҲМС билан тартибга солинади «. Молиявий қўйилмалар ууйиш муддатига кура жорий(қисқа муддатли) ва Узоқ муддатлиларга ажратилади . Олинган пайтдан кейин корхона томонидан бир йил давомида сотиш ( пул маблағларига айлантириш )га мулжалланган қимматли қоғозлар қисқа муддатли ёки юуори даражада ликвидлик уобилятига эга қимматли қоғозлар деб ,Ушбу қоғозларни сотиб олишга сарфланган қўйилмалар эса - қисқа муддатли қўйилмалар деб аталади . Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар - бу бир неча йил муддати давомида фойдаланиш учун сотиб олинган қимматли қоғозларга таснифланади. Қарздоаликка оид қимматли қоғозларлар корхона -эмитент (қимматли қоғозларларни чиқарувчи ) инвесторга (қимматли қоғозларни сотиб олувчи корхона) нисбатан булган қарздорлик шаклини ифодалайди. Шундай уилиб белгиланган тўлов муддати келгандан кейин эмитент инвесторга маълум

суммани қайтариши ва белгиланган ставка бўйича фоиз тўлаш мажбуриятини уз зиммасига олади .Қарздорликка оид қимматли қоғозлар эмитент мулкига эгалик қилиш хуқуқини таснифловчи гувоҳнома бўлиб ҳисобланмайди . Улушни ифодалайдиган қимматли қоғоз инвестор томонидан эмитент мулкидаги улуши (капитали )га эгалик қимматлиилиш хуқуқини тасдиулайди . Молиявий қўйилмалар турлар бўйича қуйидагича гурухланади : қимматли қоғозлар(акциялар ,облигациялар, сертификатлар, давлат ва маҳаллий фоиз заёмлари)га инвестициялар ,шуъба Хўжалик жамиятларига инвестициялар, уарам Хўжалик жамиятига инвестициялар,чет эл капиталига эга булган корхоналарга инвестициялар ва бошқа инвестициялар. Бир корхона томонидан бошқа корхонанинг оддий акцияларига Узоқ муддатли инвестициялари инвесторларга тегишли овоз ҳисоби хуқуқига эга булган акциялар фоизига қараб туркумланиши мумкин: 1. Инвестор 50 фоизидан кўпроқ миқдорда овоз бериш хуқуқига молик акциялар ( назорат туплам )га эга булган тақдирда инвестор бирлаштирилган (йиғма ) ҳисобот тузиши лозим; 2. Инвестор 20 фоиздан 50 фоизгача миқдорда овоз бериш хуқуқига молик акцияларга эга булган тақдирда у компания эмитентга аҳамиятли таъсир кўрсатиши мумкин деб ҳисобланади, шунинг учун акциялар таннархини ҳам қўшимча равишда инвестицияланган объект булган корхона тақсимланган фойдасида инвесторнинг улуши бўйича ҳисобланиши лозим (улушли иштирок этиш усули );

3.Инвестор 20 фоиздан камроқ миқдорда овоз бериш хуқуқига молик акцияларга эга булган тақдирда инвестициялар таннарх ёки бозор қиймати каби икки қийматдан энг ками бўйича ҳисобланади (қиймат усули). Корхонада мавжуд булган барча инвестицияларнинг туплами инвестицион портфел деб аталади. Молиявий инвестицияларни номинал ,жорий ва бозор қийматини ажратадилар . Номинал қиймати қимматли қоғоз бланкасидаги уайд этилган сумма.Номиналл қиймати бўйича барча акцияларнинг жамланган қиймати устав капитали миқдорини ифодалайди. Жорий қиймати - хабардор мустауил томонлар -қимматли қоғознинг харидори ва сотувчиси ўртасида қимматли қоғознинг сотилиши ёки алмаштирилиши . Бозор қиймати - бозорда қимматли қоғоз нархи белгиланишининг натижаси билан аниқланадиган нарх. У маълум бир вақт мобайнида талаб ва таклиф мувозанатини акс эттиради . Молиявий инвестициялар корхона активи бўлиб ҳисобланади ,шу боис улар даставвал бухгалтерия ҳисобида таннархни ёки сотиб олинган нархи бўйича акс эттирилади.Молиявий қўйилмалар таннархига барча хақиқатдан амалга ошириладиган ёки шартномага махфий мол етказиб берувчига тўланадиган харажатлар ,яъни :агентлар ва дилерларни тақдирлаш учун харажатлар ,фонд биржалари ва бошқа тартибга солувчи идораларнинг божлари ,маблағларни ўтказиш бўйича солиулар ва божлар ,банк хизматлари бўйича тақдирлашлар киритилади. Молиявий қўйилмалар бўйича операциялар мунтазам тавсифга эга бўлиб ва уларнинг бозор қиймати доимо узгариб турган тақдирда ҳисобда молиявий қўйилмаларни қайта баҳолаш бўйича операциялар вижудга

келиши мумкин. Бу ҳолатда молиявий қўйилмаларнинг ҳауиқий қийматинингузгариши ,қўйилмалар туркими ва корхонада уабул уилинган ҳисоб сиёсатига махфий, ҳисобда акс эттирилиши ёки акс эттирилмаслиги мумкин. Қисқа муддатли ва узоқ муддатли молиявий қўйилмалар сотиб олинган пайтида сотиб олиш қиймати бўйича ҳисобга олинади, кейинчалик эса улар таннархида қуйидагича акс эттирилиши мумкин: а) жорий инвестициялар : -бозор қиймати бўйича ; - харид қиймати ва бозор қиймати каби икки қийматнинг энг ками бўйича. Жорий инвестициялар бозор қийматининг узгаришидан олинган Даромад ёки зарар улар вужудга келган даврда тан олинади . б) Узоқ муддатли инвестициялар : - харид қиймати бўйича ; - қайта баҳолашни ҳисобга олган қиймат бўйича ; - харид қиймати ва бозор қийматининг энг кам баҳоси бўйича. Узоқ муддатли молиявий инвестициялар қайта баҳоланганда оширилган қиймат суммаси қайта баҳолашдан олинган даромад сифатида хусусий капитал таркибига киритилади . молиявий қўйилмалар қиймати пасайганда камайиш ,мазкур инвестициялар бўйича хусусий капиталда акс этирилилган,қиймати ошган сумма ҳисобига амалга оширилади. молиявий инвестициялар қийматининг пасайиши қайта баҳолашдан олинган даромадсуммасидан юғори булган тақдирда ,тафовут харажат сифатида тан олиниши лозим.Аввал қиймати пасайтирилган инвестициялар бўйича

қиймати ошириилган сумма,мазкур инвестициялардан олинган зарар уоплангандан кейин хусусий капитални оширилишига ўтказилади. Корхона уз ҳисоб сиёсатида инвестициялар юуорида уайд этилган усулларнинг уайси бири бўйича баҳоланишини белгилаши ва бу хақуоний (бозор) қиймати булган тақдирда қайта баҳолаш даврийлиги ,шу жумладан инвестициялар туркуми бўйича акс эттирилиши лозим. Молиявий инвестициялар харид ёки бозор қийматидан энг кам баҳоси бўйича ҳисобга олинган тақдирда , инвестицияларнинг бозор қиймати жами умумий инвестицион портфел қиймати асосида ,ёки бир турдаги гуруҳлар,ёхуд алоҳида ҳар бир инвестициянинг асосида белгиланиши мумкин .Қийматнинг ошиши қайта баҳолашдан олинган даромад тариуасида хусусий капитал таркибига ўтказилади,камайиши эса молиявий натижалартўғрисидаги ҳисоботда харажат тариуасида тан олинади . «Ташмир» ҚК қуйидаги Узоқ муддатли қимматли қоғозларга эга деб фараз қилайлик: Портфел Харид қиймати Бозор қиймати Эҳтимолий даромад(зарар) А акциялари 300000 200000 (100000) Б акциялари 400000 400000 - В акциялари 350000 430000 80000 Г акциялари 120000 1000000 (20000) Жами 1170000 1130000 (40000)

Бинобарин ,бухгалтерия балансида акциялар харид уилинган 70000 сумдан бозор қийматининг 40000 сум чегирмаси айирилган ҳолда, яъни 1130000 сум миқдорда акс эттирилади .Бунда қуйидаги ўтказмалар берилади: Д-т 9690 «Молиявий фаолият бўйича бошқа харажатлар» -120000сум. К-т 0610 «Қимматли қоғозлар» -40000сум . К-т 8510 «Активларни қайта баҳолаш бўйича тузатишлар» -80000 сум. Қабул уилинган ҳисоб сиёсатига махфий молиявий қўйилмалар баҳоланган таннарх ёки бозор қийматининг энг ками бўйича ҳисобга олинган тақдирда ,бухгалтерия ҳисобида ҳисобга олинган инвестицилар учта усул билан ҳисобланиши мумкин. -умумий инвестицион портфел асосида ; - инвестициялар туркуми ва бир хилдаги гурухлари бўйича -»Соғдиона» АЖ Узоқ муддатли инвестициялар тўғрисида қуйидаги маълумотга эга деб фараз қилайлик. № Қимматли қоғоз тури Сотиб олиш қиймати Бозор қиймати Сотиб олиш ва бозор қийматларидан энг ками I . 3 йил муддатли акциялар «узбекинвест»АЖ «Финиш»АЖ «Сокол « АЖ Жами: 200000 500000 300000 1000000 250000 400000 310000 960000 200000 400000 300000 900000 II . 5йил муддатли акциялар «Бек»АЖ 700000 7800000 700000

«Ҳаёт» АЖ Жами: 600000 1300000 650000 1430000 600000 1300000 Ҳаммаси: 2300000 2390000 2200000 Корхона томонидан инвестицияларнинг умумий портфели асосида қайта баҳолаш қўлланилганда балансда 2300000 сум сумма акс эттирилади чунки икки сумадан ,яъни 2390000 сумдан 2300000 сум кам.Инвестициялар туркуми бўйича қайта баҳолашда ,бухгалтерия балансида акс эттириладиган биринчи гурух бўйича икки суммадан ,яъни 100000 сум ёки 960000 сумдан иборат ,улардан ками -960000 сум ёки танлаб олинади ,иккинчи гурух бўйича икки сумма ,яъни 1300000 сум ва 1430000 сумдан энг ками- 1300000 сум танлаб олинади, шундай уилиб акс эттирилган сумма 960000Қ1300000у 2226000 сумни ташкил этади .Корхона томонидан инвестицияларнинг ҳар бири тури бўйича қайта баҳолаш қўлланилган тақдирда бухгалтерия балансида 2200000 сум суммани акс эттирилиши лозим. 2 Инвестициялар келиб тушишини ҳисобга олиш. Инвестицияларнинг келиб тушиши қуйидагича ҳисоб варақаларда ҳисобга олинади: - 5800-5890 « Қисуа муддатли инвестицияларни ҳисобга олувчи ҳисобварақалар «; - 0610-0690 «Узоқ муддатли инвестицияларни ҳисобга оливчи ҳисобварақалар». Молиявий инвестициялар ушбу ҳисобварақаларда келиб тушиш билан боғлиу булган харажатлардан жамланган сотиб олиш таннархи бўйича акс эттирилади . Қимматли қоғозлар номинал қийматдан паст ёки баланд

нархларда сотиб олиниши мумкин .Номинал қиймат -бу қимматли қоғоз бланкасида уайд этилган қиймат .Акциялар бўйича харид нарх ёки облигациялар бўйича фоизнинг бозор ставкаси номиналдан кам булган тақдирда (чегирма ёки дисконт) ,уоплаш даври пайтида харид ва номинал қиймати орасидаги фарқнинг қисми қўшимча ҳисобланади .Бунда 0610-0690 ҳисобварақаларнинг дебетида ва 9590 «Молиявий фаолиятдан олинадиган бошқа доромадлар» ҳисобварақининг кредити бўйича ёзув амалга оширилади. Корхона томонидан сотиб олинган харид қиймати уларнинг номинал қийматидан (устма ёки мукофот ) куп булган тақдирда ,сотиб олинган пайтдан то уоплаш пайтигача булган даврда сотиб олиш ва номинал қиймат орасидаги фарқнинг қисми ҳисобдан чиқарилади. Бунда 9690 «Молиявий фаолият бўйича бошқа харажатлар» ҳисобварағининг кредити бўйича ёзув амалга оширилади . Қимматли қоғозлар уопланиши пайтида ҳисоботда акс эттирилган қиймати номинал қийматга тенг бўлиши керак .Чегирма ва устамаларни ҳисобдан чиқарилишининг даврийлиги улар бўйича фоизларни ҳисоблаш даврийлигига мутаносиб бўлиши лозим. Қимматли қоғозлар бўйича фоизлар (дивидендлар) ни ҳисоблашда 4830 «Олинадиган фоизлар» ёки 4840 «Олинадиган дивидендлар» ҳисобварақаларининг дебети ва 9530 «Фоизлар куринишидаги даромадлар»ҳисобварақаларининг кредити бўйича ёзувлар амалга оширилади . Мисол. 2003 йил 1 июлда « Ванда « МЧЖ «Лидасан» ҚКга тегишли номинал қиймати 1000000 булган 10 % облигацияларнинг1250000 сумга сотиб олинган ,яъни облигациялар устама «мукофот « билан сотиб олинган ,сотиб олиш пайтида брокерга 50000 сум тўланган.Облигацияларнингуопланиш муддати 2004 йил 30 апрел. Облигацияларнинг уоплпниш муддати 10 ой булганлиги учун

молиявий қўйилмалар қисқа муддатли ҳисобланади . Сотиб олишда қуйидаги ёзувларамалга оширилади : 2003 йил 1 июлда : Д-т 5810 «Қимматли қоғозлар « -1300000 сум К-т «5110 «Ҳисоб-китоб ҳисобварағи» -1300000сум 2003 йил 31 июлда фоиз даромади ҳисобланди (1000000х 10 %:12 у 8333 см): Д-т 4830 « Олинадиган фоизлар» -8333 сум К-т 9530 « Фоизлар куринишидаги даромадлар» -8333 сум Шу пайтнинг узида устаманинг тегишли қисми ҳисобдан чиқарилади ( 1300000-1000000):10 у30000 сум: Д-т 9690 « Молиявий фаолият бўйича бошқа харажатлар» -30000 сум К-т 5810 «Қимматли қоғозлар» -30000 сум . Мисол. 2003 йил 1 октябрда «Алман» МЧЖ «Галера» компаниясига тегишли 9 %ли номинал қиймат 500000 сум булган облигацияларни 400000 сумга ,яъни чегирма билан сотиб олган.Қопланиш муддати 2005 йил 1 октябр ,яъни 24 ойдан кейин . Д-т 0610 « Қимматли қоғозлар» -400000 сум К-т 5110 «Ҳисоб-китоб ҳисобварағи» -40000 сум 2003 йил 31 октябрда 5000000х9 %:12у 3750 сум фоизли даромад ҳисобланган. Д-т 4830 « Олинадиган фоизлар» -3750 сум К-т 9590 «Молиявий фаолиятдан олинадитган бошқа даромадлар»- 3750 сум . Шу пайтнниг узида чегирма (дисконт) нинг тегишли қисми ҳисобдан чиқарилади ( 500000-40000):24у 4166,6 сум Д-т 0610 «Қимматли қоғозлар» -4166,6 сум

К-т « молиявмий фаолиятдан олинадиган бошқа даромадлар» -4166,6 сум. Молиявий инвестициялар фоизлар тўланадиган асна орасида сотиб олинган тақдирда ,инвестор қимматли қоғозлар сотган шахсга унинг бзор иймати билан бирга олдинги тўланган кундан уён жамланган фоизларни тўлайди . Фоизлар тўлаш куни етиб келганда инвестор эмитентдан сотиб олиш пайтидаги фоизлар ва қимматли қоғозларни сотиб олиш пайтдан то навбатдаги фоизларни тўлаш пайтигача фоизларни олади. Мисол. 2003 йил 1 мартда «Мирида» компанияси «Шахзод» кампаниясининг 12 %ли ,умумий номинал қиймати 70000 сум булган облигацияларини 600000 сумга сотиб олди .Фоизларни тўлаш ярим йилда бир маротаба амалга оширилади .( 1 январда ва 1 июлда ) .Қопланиш муддати 2006 йил 1 март . Сотиб олиш пайтида , шунингдек олдинги фоизлар тўланган пайтдан то харид қилиш пайтгача булган муддат ,яъни 2 ой учун ҳисобланган фоизлар тўланган ( 7000000х12%:12х2) у 14000 сум. Д-т «Қимматли қоғозлар» - 600000 сум Д-т Бошқа дебиторларнинг қарзлари» -14000 сум К-т 5110 «Ҳисоб-китоб ҳисобварағи»- 614000 сум «Шахзод» компанияси томонидан 1 мартдан то 1 июнгача уадар ,яъни март,апрелх,май ,июнх ойлари учун ,сотиб олиенган давр бўйича фоизлар ҳисобланади.(700000х12%:12х4)у Д-т 4830 « Олинадиган фоизлар» -28000 сум К-т 9530» Фоизлар куринишидаги даромадлар» - 28000 сум . Фоизлар олинган кун, яъни 1 июлда қуйидаги ёзув амалга оширилади : Д-т 5110 «Ҳисоб-китоб ҳисобаврағи»- 42000 сум К-т 4890 « Бошқа дебиторлик қарзлари « -14000 сум

К-т 4830 «Олинадиган фоизлар» -28000 сум Инвестициялар маҳсулотлар ,товарлар етказиб берилиши ёки хизматлар кўрсатилиши тарзида олинганда: Д-т 0610 «ёки 5810 «Қимматли қоғозлар» К-т 9010 -9030 «Маҳсулотлар ,ишлар ва хизматлар сотишдан олинган даромадлар». Инвестициялар асосий воситалар ёки бошқа активларни бериш йули билан олинган ҳолатларда : Д-т 0610 ёки 5810 « Қимматли қоғозлар» К-т 9210 « Асосий воситаларнинг реализацияси уилиниши ва бошқача чиқиб кетиши» ёки 9220 « Бошқа активларнинг реализацияси ёки бошқача чиқиб кетиши». Мисол. Дастлабки қиймати 800000 сум ,эскириш 3000000 сум ,баҳолинган қиймати 600000 сум булган ускуналарни бериш йули билан инвестициялар олинган. -асосий воситаларнинг дастлабки қийматига: Д-т 9210 « Асосий воситаларнинг реализацияси уилиниши ва бошқача чиқиб кетиши» - 800000 сум К-т 0130»Машина ва ускуналар»-800000 сум - эскириш суммасига : Д-т 0230 « Машина ва ускуналар эскириши»-30000 сум К-т 210 « Асосий воситаларнинг реализацияси уилиниши ва бошқача чиқиб кетиши» -3000000 сум -баҳоланган қийматига : Д-т 0610 «Қимматли қоғозлар»-60000 сум.

К-т 9210 « Асосий воситаларнинг реализацияси уилиниши ва бошқача чиқиб кетиши» -600000 сум . -асосий воситаларнинг баҳоланган қиймати ва қолдиқ қиймати орасидаги фарқ бўйича : Д-т 9210 « Асосий воситаларнинг реализацияси уилиниши ва бошқача чиқиб кетиши» -100000 сум К-т 9310 « Асосий воситаларни сотилишидан ва бошқача чиқиб кетишидан олинган фойда»--100000 минг сум Қимматли қоғозлар устав капиталини шакллантиришда муассислар акцияларини тўлаш ҳисобига келиб тушган тақдирда қуйидаги ёзув берилади. Д-т 0610 ёки 5810 «Қимматли қоғозлар». К-т 4610 «Муассисларнинг устав капиталига бадаллар бўйича қарзлари». Беғараз ёрдам тарзида олинган қиммат қоғозлар қуйидагича ёзув билан акс эттирилади. Д-т 0610 ёки 5810 «Қимматли қоғозлар». К-т 8530 «Текинга олинган мол-мулк». Қимматли қоғозлар Узоқ муддатлидан қисқа муддатлига ўтказилиши мумкин ёки аксинча. Д-т 0610 «Қимматли қоғозлар» К-т 5810 «Қимматли қоғозлар». Узоқ муддатли ва қисқа муддатли молиявий инвестицияларнинг тахлили ҳисоби қўйилмалар турлари (Пай, акциялар, облигациялар ва бошқалар) ва ушбу қўйилмалар амалга оширилган объектлар (қимматли қоғозлар корхона- эмитентининг номи) бўйича олиб борилади. Молиявий инвестициялар тахлилий ҳисобини тузилиши тулиу уз вақтидаги ва

ишончли маълумот олиш имкониятини таъминлаши лозим. Бунинг учун корхоналар мавжуд булган барча қимматли қоғозлар қимматли қоғозларни ҳисобга олиш бўйича махсус журналда уайд этилиши керак. Ушбу журнал албатта қуйидаги реквизитларга эга бўлиши лозим: корхона-эмитент номи, қимматли қоғознинг номинал ва сотиб олиш қийммати, серияси, рауами, умумий миқдори, сотиб олиш санаси ва сотиш санаси ва х.к. лар. Қимматли қоғозлар депозитарийда сауланган тақдирда, журналда депозитарий реквизитлари уайд этилади. 3. Узоқ муддатли молиявий инвeстицияларни қиймат усули ва улушли катнашиш усули билан ҳисобга олиш. Корхона томонидан молиявий қўйилмалар қимматли қоғозларга, яъни овоз бериш хуқуқ ига эга булган бошқа корхоналарнинг акцияларига қўйилиши и мумкин. Корхона бошқа корхона акцияларининг назорат туплами (50% купроги) ни сотиб олган холатда компания-инвестер эмитентга нисбатан бош компания ҳисобланиди, эмитент эса компания-инвесторнинг шуъба корхонаси ҳисобланади. Шуъба корхонасининг оддий акцияларига молиявий қўйилмалар бош компаниянинг бухгалтерия ҳисобида молиявий инвестициялар ҳисобланади ва улушли уатнашиш усули билан бирликдаги Хўжалик юритувчи субъект тарзида акс эттириш учун бош компания жамланган (йигма) ҳисобот тайёрлайди. Икки маротабалик ҳисобни олдини олиш маусадида, жамланган ҳисоботни тайёрлашда ҳисоботдан бир-бирини такрорлайдиган бандларни чиқариб ташлаш лозим. Ҳисобот бандларидан қуйидагилар чиқариб ташланади:

- узаро қўйилмаларни ҳисобга олувчи ҳисоб варақлар; - шуъба ташкилоти капиталини ҳисобга олувчи ҳисоб варақлар; - бош ва шуъба компаниялари орасидаги дебиторлик ва кредиторлик қарзлари; - бош ва шуъба компаниялари орасидаги амалга оширилган операциялардан ҳосил булган даромадлар ва харажатлар. Жамланган ҳисобот бош ва шуъба компаниялари нинг ягона ҳисоб сиёсати асосида тайёрланиши керак. Бош ва шуъба корхоналари томонидан ҳисобга олишнинг турли услубиятлари қўлланилган тақдирда жамланган ҳисоботга илова уилинган тушунтириш хатида бухгалтерия ҳисобнинг бошқа услубиятлари қўлланилган ҳар бир банди ёритилиши лозим. Бошқа корхонанинг оддий акцияларига қўйилган молиявий қўйилмалар овоз бериш хуқуқига эга булган акциялар умумий миқдорининг 20% дан то 50% гача булган тақдирда, инвестор компания-эмитентга аҳамиятли таъсир кўрсатади деб ҳисобланади ва ушбу инвестицияларнинг ҳисобга олиш улушли уатнашиш усули билан амалга оширилиши керак. Улушли уатнашиш усули қўлланилганда молиявий инвестициялар сотиб олиш пайтида жорий қиймат бўйича акс эттирилади. Компания-эмитент фаолиятининг молиявий натижаларида инвестор улуши тан олинган пайтда бу қиймат ошиши ёки камайиши мумкин. Инвестор инвестициялардан эмитент капиталидаги уз улушига мутаносиб миқдорда фойда олади, шу боис фойда инвестициялар ҳисоб варақларининг дебети ва инвестициялардан олинган даромадларни ҳисобга олувчи ҳисоб варақларнинг кредитида акс эттирилади. Улушли уатнашиш усули қўлланилганда дивидентлар инвестициялар қайтарилиши тарзида акс

эттирилади, шунинг учун дивидентларни ҳисоблашда даромад ошмайди, инвестицияларнинг қиймати эса камаяди. Мисол. «Фонон» АЖ «Фотон» АЖ нинг овоз бериш хуқуқига эга булган 10000 дона одий акцияларининг ҳар бирини 500 сумдан сотиб олди, бу «Фотон» АЖ акцияларининг 40% ни ташкил уилади. «Фотон» АЖ томонидан эълон уилинган дивидентлар 18000 сум , унинг тақсимланмаган фойдаси эса 160000 сумни ташкил этади . Ак ц ияларни сотиб олиш ( 10000х 500) у- 5000000 сум . Д-т 0610 « Қимматли қоғозлар»- 5000000 сум К-т 5110 « Хисоб китоб хисоб варағи»- 5000000 сум « Фотон » АЖ томонидан дивидентларнинг эълон уилиниши: Д-т 4840 «О линадиган дивидентлар »- 18000 сум. К-т 0610 «Қ имматли қоғозлар » - 18000 сум. Дивидентлар олинишида: Д-т 5110 «Ҳисоб-китоб ҳисоб варағи»-18000 сум. К-т 4840 «О линадиган дивидентлар »- 18000 сум. Тақсимланмаган фойдани акс эттиришда «Фотон» АЖ соф фойдасидаги «Фонон» АЖ нинг улуши ҳисобланади 160000х40%у64000 сум. Д-т 0610 «Қ имматли қоғозлар » - 64000 сум. К-т 9520 «Д ивидентлар куринишидаги даромадлар » - 64000 сум. Корхона инвестор, уз инвестицияларини саулаб уолган ҳолда, акциялар сотиб олган корхонасига аҳамиятли таъсир кўрсатишни тухтатган тақдирда ёки уюшмага айлантирилган корхона, инвесторга уз фондларини ўтказиш уобилиятини чеклайдиган уаттиу Узоқ муддатли чеклаш остида фаолият кўрсатган холда инвестор улушли уатнашиш усулини тухтатишга ва уз инвестициялари учун қиммат усулни ууллашга мажбур.

Бошқа корхонанинг оддий акцияларига Узоқ муддатли инвестициялар овоз бериш хуқуқига эга булган акцияларнинг умумий миқдорида 20% гача тақдирда инвестор пассив улушга эга ёки компания- эмитент фаолиятига аҳамиятсиз таъсир кўрсатади деб ҳисобланади, шу боис ушбу инвестицияларнинг бухгалтерия ҳисоби одатда қиймат усули билан амалга оширилади. Ушбу усулнинг моҳияти ва унинг улушли уатнашиш усулидан фарқи шундан иборатки, акциялар бўйича дивидентлари эълон қилиш пайтида даромадни ва дебиторлик қарзни камайтиради. Мисол. 2003 йил 1 январда «Диана» компанияси «Наргиз» компаниясининг ҳар бир акциясини 1000 сумдан 1000 та оддий акциясини сотиб олди. Бу «Наргиз» компанияси барча акцияларининг 10 фоизини ташкил этади. Акцияларнинг уопланиш муддати 5 йил. «Наргиз» компанияси томонидан 130000 сум девидент эълон уилинди. Компаниянинг 1 йилга соф фойдаси 2500000 сумни ташкил уилди. Акциялар сотиб олиниши: Д-т 0610 «Қимматли қоғозлар» 1000000 сум. К-т 5110 «Ҳисоб-китоб ҳисоб варағи» Девидентлар эълон уилиниши. Д-т 4840 «Олинадиган дивидентлар» 130000 сум. К-т 9520 «Двидентлар куринишидаги даромадлар» Дивидентлар олиниши. Д-т 5110 «Ҳисоб-китоб ҳисоб варағи» 130000 сум К-т 4840 «Олинадиган дивидентлар». Пул маблағларини саулаб уолиш учун акциядорлар ўртасида дивидентларни акциялар билан тўлаши мумкин. Бу холатда акциядорлар янги чиқарилган акцияларни оладилар. Акциялар куринишидаги

дивидентлар активларни, мажбуриятларини ёки акциядорлар капиталини ҳеч уандай узгартирмайди ва инвесторнинг фоиз тарзидаги улуши узгаришига таъсир кўрсатмайди. Акциялар куринишидаги дивидентлар олишда инвестор эмитентдан активларни олмайди, инвесторда муомилада булган акциялар миқдори ошади, яъни ушбу туркумдаги акциялар куринишидаги дивидентларни олиш, акциялар қиймати узгармаган холда уларнинг миқдори ошишига олиб келади. Шундай инвесторда даромадни ҳисобга олиш учун ҳеч уандай ўтказма берилмайди, фауат инвестор эгалик уилган акциялар миқдори ошади. Мисол. « Малика » АЖ « Ширин » компаниясининг ҳар бири 700 сумдан 1000 та оддий акцияларини сотиб олди. Сотиб олиш кунида қуйидаги ёзув амалга оширилади: Д-т 0610 «Қимматли қоғозлар» -700000 сум К-т 5110 « Хисоб китоб хисоб варағи » -700000 сум. Бир уанча вақт утгандан сўнг «Малика» АЖ 50% даромадни оддий акциялар куринишида олди, яъни муомаладаги оддий акциялар миқдори 1500тани ташкил этди. Дастлабки сотиб олинган акцияларнинг қиймати 700000 сум. 500та акцияларнинг қиймати -0 сум. Мавжуд булган 1500 та акцияларнинг баланс қиймати - 700000 сум. Битта акциянинг баланс қиймати 700000:1500 у 466.6 сумни ташкил уилади. Бинобарин, «Ширин» компаниясининг1500та акцияларига «Малика» компаниясининг Узоқ муддатли молиявий қўйилмалари баланс қиймати дивидентлар олунгунга уадар 1000та акцияларнинг баланс қийматига тенг булади, чунки «Малика» АЖ ушбу акцияларни сотиб олмаган. «Малика» АЖ 500 та акцияларни сотиб олишда ҳеч уандай ўтказма берилмайди, лекин таҳлилий ҳисобда мавжуд булган акциялар миқдори ошади.

«Малика» АЖ 300 та акцияларнинг ҳар бирини 600 сумдан сотишга уарор уилди деб фараз қилайлик. Бунда қуйидаги ўтказмалар берилади: -сотиш қийматига: д-т 5110 «Ҳисоб-китоб ҳисоб варағи» -180000 сум. К-т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » - 180000 сум. -баланс қийматига 300х466.6 у 139980 сум : Д-т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » -139980 сум. К-т 0610 «Қ имматли қоғозлар » -139980 сум. - сотишдан олинган фойда 180000-139980 у 40020 сум: Д-т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » -40020 сум. К-т 9320 « Бошқа активларнинг реализация қилишдан ва бошқача чиқиб кетишидан олинган фойда » - 40020 сум. 4.Инвестициялар чиқарилишини ҳисобга олиш Инвестицияларнинг чиқарилиши улар сотилиш ёки эмитентга қайтарилиши, шунингдек беғараз ёрдам тарзида бошқа ташкилотга берилиши сабабли вужудга келади. Чиқарилишда инвестицияларнинг баланс қиймати орасидаги фарқ аниқланади. Баланс қиймати сотиш қийматидан паст булган тақдирда фойда пайдо булади. Инвестицияларниннг баланс қиймати уларни сотиш ёки бериш қийматидан баланд булган тақдирда инвестициялар чиқарилишидан зарар курилади. Чиқарилишни ҳисобга олиш 9220 «Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши» ҳисоб варағида амалга оширилади.

Мисол. Баланс қиймати 200000 сум булган қисқа муддатли облигациялар 250000 сумга сотилди. - сотиш нархига: д-т 5110 «Ҳисоб-китоб ҳисоб варағи» -250000 сум. К-т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » - 250000сум. - инвестицияларнинг баланс қийматига: Д -т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » - 200000сум. К-т 5810 «Қ имматли қоғозлар » -139980 сум. - инвестициялар сотилишидан олинган фойда: Д -т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » - 50000сум. К - т 9590 « Молиявий фаолиятдан олинадиган бошқа даромадлар » - 50000 сум. Мисол: 300000 сум баланс қийматига эга булаган акциялар сотилди, сотилиш нархи 270000 сум. -сотилиш нархига: д-т 5110 «Ҳисоб-китоб ҳисоб варағи» -270000 сум. К-т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » - 270000сум. - баланс қийматига: Д -т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » - 300000сум. К-т 0610 «Қ имматли қоғозлар » - 300000 сум. -сотилишдан курилган зарарга: Д-т 9690 «Молиявий фаолият бўйича бошқа харажатлар» 30000 сум.

К-т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » - 30000сум. Мисол. Баланс қиймати 100000 сум булган қисқа муддатли инвестициялар беғараз ёрдам тарзида бошқа корхонага берилди. -инвестицияларнинг баланс қийматига: Д -т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » - 100000сум. К-т 5810 «Қ имматли қоғозлар » -100000 сум. -чиқарилишдан курилган зарар суммасига: Д-т 9690 «Молиявий фаолият бўйича бошқа харажатлар» 100000 сум. К-т 9220 « Бошқа активларнинг реализация ва бошқача чиқиб кетиши » - 100000 сум.

Фойдаланиладиган адабиётлар . 1. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуни. Т., «Халқ сўзи» газетаси, 1996. Каримов И.А. Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш - энг муҳим вазифамиз. Т.8.-Т.: Ўзбекистон. 2000. 2. Каримов И.А. «Эргапган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлидан изчил бориш - асосий вазифамиз». Т.12.-Т.: «Ўзбекистон». 2004.-400 б. 2. Ўзбекистон Ресиубликаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги "Маҳсулот (иш ва хизмат)лар таннархига киритиладиган. Маҳсулот (иш ва хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш тўғрисида»ги 54-сонли қарори. (2003 йил 25 декабрдаги 567-сонли қарор асосидаги ўзгартиришлар билан). 3. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1997 йил 15-январ 5- сон буйруғи (йиллик ва ярим йиллик ҳисоботни тўлдириш тўғрисида). Т., «Ўзбекистон Республикаси Молиявий қонунлари» ойлик нашр, 1997. 5. Бобожонов О.У. Молиявий ҳисоб. Т., «Меҳнат», 1999. 5. Молиявий ҳисоб. КАРАНА корпорацияси, Т., 2000. 5. Ризақулов А.А. Узоқ муддатли активлар ҳисоби. Т., «Фан», 1998 . 6. Ризақулов А.А., Иброҳимов А.К., Ҳасанов Б.А., Усанов А.У., Маматов З.Т. Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари. 1- III том. ТМИ ва ИУТ, 1994. 7. Сотиволдиев А.С. Бухгалтерия ҳиcоби-Т.:ЎзР БАМА-2004 , 1,2 ва 3 томлар 8. Ғуломова Ф. Бухгалтерия ҳисоби ва мустақил ўрганиш учун қўлланма. Т. "Меҳнат" 200 4. 9. Ўзбекистон Республикаси Молиявий қону н лари тўпламлари. 2000-2002 10. Палий В.Ф. Управленческий учет М.:Союзаудит. 1997. 11. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.:Союзаудит. 1997. 12. Бобожонов О.,Хасанов Б. Финансовнй учет. - изд. ТГЭУ, 2001 13. Палий В.Ф., Палий В.В. Финансовьш учет., -М.: ФБК. 2001 14. Хасавов Б.А., Бобожонов О. Молиявий қисоб (дарслик, русча). -Т.: Типография ТГЭУ. 2001 15. Хасанов Б.А., Мухамедова М.Н. «Бухгалтерия ҳисоби» фавидан рейтинг тизимида мустақил таълим ва мустақил ишлаш учун ўқув-

услубий модул.-Т.: ТМИ. 2002. 16. Хасанов Б.А. ва бошқ. Средний и мальш бизнес: проблемм и решения (учебное пособие).-Т.: ТФИ. 2002 . 17. Хасанов Б.А. Бошқарув ҳисоби: назария ва услубиёт (монография).-Т.: Молия. 2003.-247 б 18. Хасанов Б.А., Мирзаева Л. Сборник задач по курсу «Международнме стандартм бухгалтерского учета».-Т.: ТМИ. 2003. 19. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисобида бюджетлаштириш.-Т.: Ўқитувчи. 2004. 100 б. 20. Сотволдиев. А. «Замонавий бухгалтерия хисоби» 1-2-3- том. Т- 2004й.

O'xshashlar

Молиявий қўйилмалар ҳисоби

Узоқ ва қисқа муддатли инвестициялар ҳисоби

Капитал қўйилмаларни узоқ муддатли кредитлаш

Капитал қўйилмаларни узоқ муддатли кредитлаш усуллари

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг узоқ муддатли активларини бошқариш