Узбекистонда кичик ва урта бизнес тараққиёти босқичлари ва хусусиятлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Узбекистонда кичик ва урта бизнес тараққиёти босқичлари ва хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Ў збекистонда тадбиркорликни ривожлантириш тарихидан. 2. Мулкни хусусийлаштиришнинг усуллари, тамойиллари, босқичлари. 3. Республикада бозор иқтисодиётига утиш ва кичик бизнес тараққиётининг узига хосликлари ва муаммолари.

www.arxiv.uz Марказий Осиёда, жумладан ўзбекистонда тадбиркорликнинг вужудга келиши, ривожланиши, умуман эволюцияси бир қатор адабиётларда баён этилган. Эрамиздан аввалги II асрдан бошлаб Хитойга Фарғонадан «учар» отлар ва улар учун ем ҳашак, шунингдек узум ва пахта олиб борилган. Фарғонага эса Хитойдан ипакчилик, кириб келган. Кейинчалик эса хитойлик савдогарлар ўрта Осиёга ипак, олтин каби товарларни олиб келганлар. ўрта Осиёдан Хитойга эса шиша идишлар, қимматбаҳо тошлар, зеб-зийнат буюмлари юборилган. Буюк Ипак йули буйлаб жойлашган Хоразм, Бухоро, Самарқанд, Қуқон шаҳарлари савдо марказлари ҳисобланган. ўрта Осиёда «Буюк Ипак йули» савдо капиталининг пайдо булишида, йириклашувида ва жамғарилишида катта роль уйнаган. Капиталнинг жамғарилиши, бозор муносабатларининг ривожланишига, тадбиркорлик фаолиятининг кенгайишига олиб келган. XVI - XVIII асрларда ўзбекистон худудида 3 та давлат: Бухоро амирлиги, Қуқон ва Хива хонликлари вужудга келган. Савдо алоқалари шу давлатлар уртасида ва Россия билан амалга оширилган. Савдо билан бир қаторда саноат ҳам ривожланган. Масалан, Бухоро ва Қуқонда пахта толасидан газламалар, Марғилон ва Наманганда ипак газламалар ишлаб чиқарилган. Қоғоз ишлаб чиқариш марказлари Қуқон ва Самарқандда жойлашган. Бухорода металлни қайта ишлаб, қишлоқ хужалиги учун меҳнат қуроллари ва артиллерия уқлари тайёрланган. Металл хом ашёси Россиядан олиб келинган. Сополдан идишлар ишлаб чиқарилган. XIX асрнинг 20 – йилларидан бошлаб туқимачилик корхоналари мануфактура шаклида вужудга кела бошлаган. Лекин, саноат ишлаб чиқаришнинг асосий шакли – цехларга бирлашган хунармандчиликдан иборат эди.

www.arxiv.uz Шу даврдан бошлаб куп сонли майда маҳаллий бозорлар вужудга кела бошлаган. Лекин, товар-пул муносабатларининг, худудий меҳнат тақсимотининг, чуқур иҳтисослашувнинг етарли ривожланмаганлиги маҳаллий бозорларнинг ягона миллий бозорга бирлашувига тусқинлик қилган. Ягона ўрта Осиё бозори XIX асрнинг урталарига келиб бутунлай шаклланди. Юқоридагилардан хулоса қилиб айтиш мумкинки ўзбекистонда тадбиркорликнинг вужудга келиши узоқ эволюцион йулни босиб утган. XIX аср урталари XX аср бошларида ахолининг купчилиги қишлоқларда яшаган ва тадбиркорлик фаолиятининг муҳим тармоғи қишлоқ хужалигида ривожланган. Суғориш деҳқончиликни ривожлантиришда муҳим омил ҳисобланган. Бу эса уз навбатида ирригация иншоотлари қурилишига сабаб булган. Қурилаётган иншоотлар ишлаб чиқариш кучларини ривожлантиришга олиб келган, дастлабки капитал жамғарила бошланган. XIX асрнинг урталарида Туркистонда пахта етиштириш асосий урин эгалламаган. Бунга қуйидагилар таъсир курсатган: Энг аввало етиштирилган пахта толасининг Америкада етиштирилаётган пахта навлари билан рақобатбардош эмаслиги. Кейинги омил транспортнинг ривожланмаганлиги пахта толасини узоқ улкаларга олиб боришни қийинлаштирган ва нархини қимматлашувига сабаб булган. Туркистонни Россия томонидан забт этилиши пахта етиштирилишини тез купайиб боришига олиб келди. XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида пахтачиликни ривожлантиришга катта аҳамият берилган. Тадбиркорликнинг тараққиёти ҳам пахта толасини етиштириш билан боғлиқ булган. Хусусий капитал ижара муносабатлари асосида ирригация қурилмаларга қуйилган. Масалан, Форғона вилоятида Сирдарё буйлаб 29 та сувни механик қурилмалар орқали кутариб берувчи мосламалар қурилган. Улар 1908-1914 йилларда қурилган ва

www.arxiv.uz умумий қуввати 1687 от кучига эга булган 1 . Бу қурилмаларнинг эгалари фойда олишган ва сув капитал қўйиладиган объектга айланган. Умуман ўзбекистонда тадбиркорликни ривожлантиришда қуйидаги шароитлар мавжуд булган: - табиий иқлим шароити; - савдо ва судхурлик капиталининг мавжудлиги; - худуднинг «Буюк Ипак йули» да жойлашганлиги; - бозор муносабатларининг аста-секин ривожланиб бориши; Осиёга хос ишлаб чиқариш усули ўрта Осиё Республикаларида капитал жамғарилишининг умумий асоси ҳисобланган. ўзбекистонда тадбиркорликнинг ривожланишида «Буюк Ипак йули»нинг аҳамияти катта булган. Бу йул ўзбекистонни Шарқдаги ва Ғарбдаги бир қатор давлатлар билан боғлаб турган. Иқтисодий адабиётларда ўзбекистонда тадбиркорликнинг ривожланиш босқичлари туғрисида 2 хил фикрлар мавжуд. Биринчи йуналишга кура, комсомол ташкилотлари томонидан ёшларнинг илмий-техника марказларини ташкил этиши тадбиркорликнинг вужудга келишига сабаб булган ва унинг 4 та босқичи мавжуд. Иккинчи йуналишга кура, тадбиркорликнинг илдизлари ўзбекистонда қадимдан мавжуд булган ва 5 та босқични уз ичига олади 2 . Бизнинг фикримизча, иккинчи йуналиш туғри ва унинг ҳаққоний эканлигини мавзунинг бошида баён этилган фикрлар, фактлар тасдиқлайди. 1 1. Частная собственность – 1996, №5, с13 2 1. А.А.Хаджимуратов. Становление предпринимательства в Узбекистане. Изд-во Санкт-Петербургского университета экономим и финансов. 1996, с 89-90 2. Каримов И. «Жамиятда тадбиркорлик руќини šарор топтириш- тараššиёт гарови» Тошкент, «Халš с¢зи» 2001й 18 июл.

www.arxiv.uz ўзбекистонда тадбиркорликнинг ривожланишида қуйидаги 5 та босқич мавжуд булган: Биринчи босқич – қадимдан бошланиб XIX асрнинг иккинчи ярмигача давом этган. Бунда тадбиркорликнинг биринчи асослари яратилган ва у тарқоқ ҳолда мавжуд булган. Иккинчи босқич – XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг бошларини уз ичига олади. Бу босқичда хусусий тадбиркорлик ва бозор муносабатлари кенг тарқалган. Учинчи босқич – ЯИС (янги иқтисодий сиёсат) давридан иборат булиб, қисқа муддат давом этган ва Октябрь тунтаришидан кейин тақиқланган тадбиркорликни қайтадан тиклашга булган интилиш билан ҳарактерланади. Туртинчи босқич – ЯИС давридан кейин бошланиб, 80 – нчи йилларни уз ичига олади. Бу босқичда хусусий тадбиркорлик тақиқланган ва давлат тадбиркорлиги хукмронлик қилган. Бешинчи босқич – 80нчи йилларнинг охири – 90 йиллардан бошланиб, ҳозир давом этмоқда. Бу босқичда тадбиркорликнинг ривожланиши учун барча шарт-шароитлар яратилган ва у кенг тараққий этмоқда. II . Республикамизда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг пировард мақсади, эркин бозор иқтисодиётига асосланган демократик жамият қуришдан иборат булганлиги учун мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш муҳим вазифа қилиб қуйилди. Хусусийлаштиришдан кузланган мақсад хусусий тадбиркорлик учун кенг имкониятлар яратиш, тадбиркорликнинг иқтисодий асосини вужудга келтириш, мулкий масъулиятни ишга солиш, мулкдорлар синфини шакллантириш йули билан иқтисодий самарадорликни таъминлаш, халқ фаровонлигини оширишдир. «Биз мулкдорлар синфини шакллантирар эканмиз, - деб ёзади, - Президентимиз И.Каримов, - уз навбатида бу орқали одамларнинг меҳнатга

www.arxiv.uz булган муносабати, тафаккур тарзи, аҳолимизнинг менталитети ва дунёқарашини ҳам узгартиришга эришган буламиз» 3 . Мулкни хусусийлаштириш бозор муносабатлари шаклланишининг негизидир. У хусусий мулкчилик ва тадбиркорликни ривожланишининг асосини ташкил этади. Хусусийлаштириш йулини танлаган ҳар бир давлат уни стра-тегиясини ишлаб чиқиши керак. ўзбекистонда хусусийлаштиришнинг мақсади унинг стратегик вазифаларида уз ифодасини топади: 1) Мулкдорлар қатламини шакллантириш. 2) Куп укладли иқтисодиётни барпо этиш. Бу иқтисодиёт эса ижтимоий ҳимояга асосланган булиши зарур. Жаҳоннинг турли мамлакатларида хусусийлаштиришнинг 7 та асосий усули мавжуд: - Давлат корхоналари акцияларининг очиқ сотувини утказиш; - Акцияларни кимошди савдосига қуйиш; - Давлат корхоналарини хусусийлаштириш; - Корхоналарнинг мулкини сотиш ва кейинчалик мавжуд қарзларни тулаш йули билан давлат корхонасини тугатиш; - Давлат корхонасини алоҳида булинмаларга ажратиш ёки қайта қуриш йули билан уларни қисмлар буйича сотиш; - Корхоналарни раҳбарлар ва меҳнат жамоаси аъзолари томонидан сотиб олиш; - Давлат корхонасининг хусусий шахс томонидан ижарага олиниши ёки давлат ва хусусий корхоналар уртасида корхонани бошқариш 3

www.arxiv.uz туғрисида битим тузиш 4 . ўзбекистон ислоҳотларнинг «узбек моделини» танлаб олди ва шу йулни изчил амалга ошира бошлади. ўзбекистонда хусусийлаштиришнинг қуйидаги узига хос жиҳатлари мавжуд: - хусусийлаштиришнинг босқичма-босқичлиги; - хусусийлаштиришнинг узвийлиги; - хусусийлаштиришнинг адресли йуналтирилганлиги; - хусусийлаштиришнинг туловли хусусияти; - хусусийлаштириш жараёнида аҳолини ижтимоий ҳимоялаш. ўзбекистон хусусийлаштиришнинг ваучер – чек тизимини қулламади. Бунга сабаб қилиб қуйидагиларни курсатиш мумкин: а) мавжуд ижтимоий бойликни яратишда жамият аъзоларининг ҳаммаси бир хил ҳисса қушмаган деб ҳисобланди; б) тенг тарқатилган бойлик кейинчалик ҳақиқий мулкдорлар қатламини шаклланишига олиб келмайди деган хулосага келинди; в) Россия тажрибаси ваучерлаштиришнинг бир қатор камчиликларини исботлаб берди. ўзбекистонда хусусийлаштириш босқичма-босқич амалга оширилмоқда. 1992-93 йиллар хусусийлаштиришнинг биринчи босқичи ҳисобланади. Бу босқичда уй-жой фонди хусусийлаштирилди. Савдо, маҳаллий саноат, маиший хизмат кўрсатиш ва бошқа бир қатор тармоқлардаги кичик ва урта корхоналар сотилди ёки ҳиссадорлик корхоналарига айлантирилди. 4 1. Чжен В.А. Хусусийлаштириш асослари., Тошкент, Бизнес-каталог, 1996й, 20-22 бетлар.

www.arxiv.uz Хусусийлаштиришнинг 2 – босқичи 1994 йилдан бошланди. Бу босқичда минглаб урта ва йирик корхоналар ҳиссадорлик корхоналарига айлантирилди. Ҳиссадорлик корхоналари вужудга келиши билан бир вақтда куплаб кичик бизнес корхоналарига ҳам асос солинди. Бозор инфраструктураси жадал ривож топди. Бу босқичда республикадаги корхоналарнинг 85% мулкчиликнинг нодавлат шаклига эга булди 5 . 1996 йилдан хусусийлаштиришнинг учинчи босқичи бошланди. Бу босқичда мелиорация тармоқлари, сувдан фойдаланиш объектлари, санэпидстанциялар, музейлар, стратегик ва харбий объектлардан ташқари ҳамма объектлар хусусийлаштирилади. ўзбекистонда хусусийлаштиришнинг муҳим хусусиятларидан бири – унинг адресли йуналтирилганлигидир. Буни қуйидагилар исботлайди. Хусусийлаштиришнинг биринчи босқичида уй-жой фонди уқитувчилар, фан, маданият, соғлиқни сақлаш ва бошқа бюджет ташкилотларининг ҳодимларига бепул берилди. Қишлоқ аҳолиси шахсий ёрдамчи хужалиги юритиш учун чек ер олди. Аграр хужаликлар жамоаларига фермаларни, мевазор-боғларни, токзорларни имтиёзли хусусийлаштириш имконияти берилди. Хусусийлаштириш жараёнида ижтимоий адолатни таъминлашга аҳолининг энг купроқ муҳтож булган ва заиф қатламларини қуллаб – қувватлашнинг турли дастурларини ишлаб чиқиш ёрдамида ҳам эришилди. Масалан, хусусийлаштиришнинг бошланғич босқичида (3 – 5 йил) ҳомиладор аёллар, ногиронларни ишдан бушатиш буйича вақтинча чеклашлар жорий қилинди. Халқ истеъмоли товарлари ишлаб чиқарувчи корхоналар ихтисосини сақлаб қолиш, кадрларни қайта тайёрлаш буйича махсус дастурлар ишлаб чиқилди. 5 1. Чжен В. Хусусийлаштириш асослари. Тошкент, Бизнес каталог, 1996 260 бет,

www.arxiv.uz Бундан ташқари, хусусийлаштириш жараёнида эскириш даражаси юқори булган барча асосий фондларга бепул эга булган, корхонадаги ошхоналар, ҳаммомлар, тиббий муассасалар, профилакторийлардан бепул фойдаланиш имкониятини олган, савдо ва хизмат курсатиш соҳаси объектларини эгаллаган меҳнат жамоаларига алоҳида эътибор берилди. Юқорида айтиб утилганидек, ўзбекистонда мулкчилик шаклларини узгартириш туловли хусусиятга эга булди. Чунки мулкни бепул тақсимлашни адолатли амалга ошириш қийин. Бундан ташқари, хусусийлаштиришнинг туловлилиги қуйидаги муаммоларни ҳал этишга ижобий таъсир курсатади: - хусусийлаштирилаётган корхона эҳтиёжлари учун молиявий манбаалар вужудга келади; - бозор инфратузилмасини барпо этиш учун ресурслар юзага келади; - аҳолини ижтимоий муҳофазалаш тадбирларини амалга оширишга ижобий омил булиб хизмат қилади; - мулкни бепул тарқатиш билан боғлиқ муаммолар бартараф этилади 6 . ўзбекистонда хусусийлаштириш жараёнида аҳолини ижтимоий ҳимоялаш муҳим тамойил ҳисобланди. Бу жараёнида давлатнинг мақсадли кафолатлар тизими яратилди. Бу кафолатлар энг кам иш ҳақини, даромад солиғини, истеъмол халтасининг энг кам миқдорини кузатиб боришдан иборатдир. III. Бозор иқтисодиётига утиш ва тадбиркорлик тараққиёти ўзбекистонда бир қатор узига хос хусусиятлар билан амалга оширилмоқда. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: - ўзбекистонга хос, тарихан шаклланган миллий урф-одатлар, аҳолининг миллий тафаккур тарзи: меҳнатсеварлик, Ватанга меҳр-муҳаббат, катталарга ҳурмат, оилага, болаларга алоҳида 6 1. Чжен В. Хусусийлаштириш асослари. Тошкент, Бизнес каталог, 1996 267 бет,

www.arxiv.uz ғамхурлик; - демографик вазият. Бу ахолининг тез суръатлар билан усиши, меҳнат ресурсларининг жадал купайиши, қишлоқ ахолисининг куплиги, кучманчи ҳаётга мойил эмаслигида уз ифодасини топади. Президент И.Каримов таъкидлаганидек, «... аҳоли, айниқса меҳнатга қобилиятли ёшларнинг сони тез усиб бормоқда. Уларнинг сони йилига таҳминан 200-230 минг кишига купаймоқда. ... ишсизлик масаласини ҳал этиш – мамлакатимиздаги энг долзарб иқтисодий ва ижтимоий муаммолардан биридир. Сир эмаски, бу вазифани ҳал этишнинг энг самарали йуналишларидан бири – кичик ва урта корхоналар сонини купайтириш, хусусий тадбиркорликни ҳар томонлама қуллаб- қувватлашдан иборат.» - республикамизнинг қулай геостратегик мавқеи. ўзбекистон Шарқ ва Ғарб уртасида куприк вазифасини бажаради. Марказий Осиёнинг энергетика, сув тизимларида боғловчи буғин ҳисобланади; - табиий-иқлим шароити. Қишлоқ хужалиги сунъий суғоришга ва суғорма деҳқончиликка асосланган. Пахтачилик етакчи урин тутади, сув имкониятлари чекланган. Қишлоқ хужалигининг барча тармоқларини ривожлантириш имкониятлари мавжуд; - минерал – хом ашё салоҳиятининг мавжудлиги. Республикада жуда куп қимматли минерал хом-ашё заҳиралари бор. Масалан, ўзбекистонда табиий газ захираси жиҳатда МДҲ давлатлари ичида 3нчи уринда туради. Мис рудаси заҳиралари буйича ҳам Россия ва Қозоғистондан кейинги уринни эгаллайди. Республикамиз олтинининг сифати ва заҳираси дунё аҳамиятига

www.arxiv.uz эга. Мармарнинг жуда катта конлари аниқланган. Бу ва бошқа минерал хом-ашё заҳираларининг мавжудлиги иқтисодиётда чуқур таркибий узгаришларни амалга оширишга имкон яратмоқда; - ўзбекистон куп тармоқли қишлоқ хужалигига эга, пахта, пилла, қоракул тери, мева ва бошқа ноёб маҳсулотларни экспорт қилиш имконияти мавжуд; - республикада иқтисодиётнинг асоси – саноат ва қурилиш самарали ривожланган, қудратли саноат корхоналари барпо этилган (самолётсозлик, машинасозлик, химия, туқимачилик ва бошқа тармоқлар); - ўзбекистон саёҳатчиликни ривожлантириш учун катта имкониятларга эга, тарихий обидалар ва меъморий ёдгорликлар билан оламга машхур; - республика кучли илмий салоҳиятга эга. Мустақиллик йилларида ўзбекистонда юқоридаги хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда, кичик ва урта бизнесни ривожлантириш бўйича бир қатор ишлар амалга оширилди. Натижада ҳозир республикамизда 240 мингта урта ва кичик корхоналар фаолият курсатмоқда. Фақат 2002 йилда шу соҳада 38 минг янги корхоналар ишга туширилди. 1991 йилда кичик ва урта корхоналарда ялпи ички маҳсулотларнинг 1,5 фоизи ишлаб чиқарилган булса, 2000 йил бу курсаткич31 фоизни ташкил этди. Бугунги кунда 3 млн. киши кичик ва урта бизнес соҳасида меҳнат килмоқда, ёки банд булган аҳолининг ҳар 3 нафаридан бири шу соҳада ишламоқда.

www.arxiv.uz Тадбиркорликни ривожлантириш ҳисобидан қарайиб 370 мингта янги иш ўринлари ташкил қилинди. Бу прогноз кўрсаткичлардан 1,5 баробар кўпдир 7 . Қулга киритилган ютуқлар билан бирга иқтисодиётимизнинг бу соҳасида бир қатор ҳал қилиниши зарур муаммолар ҳам мавжуд. Энг аввало, аксарият одамларнинг онгида кичик ва урта бизнесга булган муносабатни узгартириш зарур. Тадбиркорлик фаолиятини эндигина бошлаётган кишилар кичик корхонани руйхатдан утказишда бир қанча қийинчиликларга дуч келар эдилар. Масалан, улар кичик корхонани руйхатдан утказиш учун 40 тага яқин хужжат тайёрлашлари зарур эди ва бу хужжатларнинг куплари бир-бирини такрорлар эди. Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 17 июлда булиб утган мажлисида бу холат қаттиқ танқид қилинди. Кичик ва урта бизнесни тез ривожланишига тусиқ булаётган ҳолатлардан бири – тадбиркорларнинг узлари уз ҳуқуқ ва имкониятларини етарлича ҳимоя қилишни яхши билмаганларида. Бундан ташқари, тадбиркорлар манфаатларини ҳимоя қилишда аудиторлик хизматини такомиллаштириш муҳим масала ҳисобланмоқда. «Катта аҳамиятга эга булган яна бир масала – деб таъкидлайди И.Каримов, - бу хусусий тадбиркорлик, кичик ва урта бизнесни молиявий ресурслардан фойдалана олиш имкониятидир» 8 . Бунда назарда тутилаётган муаммо – кредитлар бериш жараёнини соддалаштиришдир. Кичик ва урта бизнесни муваффақиятли ривожланиши – уни бошқаришга боғлиқ. Кичик корхоналарни бошқарувчи – мутахасисларни тайёрлашга катта аҳамият берилмоқда. Кичик ва урта бизнес, корхоналари учун иқтисодчилар, бухгалтерлар ва бошқа мутахассислар тайёрлашга 7 1. Каримов И.А. «Ислоќатлар стратегияси-мамлакатимиз иšтисодий салоќиятини юксалтиришдир». Тошкент. «Халš с¢зи» газетаси 2003 йил 18 феврал. 8 1. И.Каримов «Жамиятда тадбиркорлик руќини šарор топтириш – тараššиёт гарови». Тошкент. «Халš с¢зи» газетаси 2001 йил 18 июл.

www.arxiv.uz ихтисослашган касб-хунар коллежлари тармоғини тайёрлаш муҳим вазифа қилиб қуйилмоқда .

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И.А. «ўзбекистон буюк келажак сари». Тошкент, «ўзбекистон», 1998й. 2. Каримов И.А. «ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». Тошкент, «ўзбекистон», 1999й. 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш – фаровонлик пойдевори». Тошкент, «ўзбекистон», 2000й. 4. Каримов И.А. «Жамиятда тадбиркорлик руҳини қарор топтириш – тараққиёт гарови». Тошкент. «Халқ сузи» газетаси 2001 йил 18 июл. 5. Каримов И.А. Ислоҳотлар стратегияси – мамлакатимиз иқтисодий салоҳиятини юксалтиришдир. Т. «Халқ сўзи», 2003 йил, 18 феврал. 6. Хаджимуратов А.А. «Становление предпринимательства в Узбекистане». Издательство. Санкт-Петербургского университета экономики и финансов. 1996г. гл II, гл III. 7. Чжен В.А. Хусусийлаштириш асослари. Том. I. Тошкент, Бизнес каталог, 1996 й, I булим, 5 булим. 8. Раҳмонқулов Х.Р. Бозор иқтисодиёти асослари. Термиз, «Жайхун», 1994й, 2 боб, 3 боб.

O'xshashlar

Кичик бизнес ва тадбиркорлик

Кичик бизнес ва тадбиркорлик фанининг предмети ва вазифалари бизнес ва тадбиркорликни амалга ошириш босқичлари

Кичик бизнес предмети ва вазифалари

Кичик бизнес тизимида бозор ва ракобат

Кичик ва урта бизнеснинг ташкилий шакллари