Turli debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Turli debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar hisobi

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89.5 KB

Ko'chirib olish

Turli debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar hisobi Reja: 1. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari hisobini tashkil etish, uning maqsadi va vazifalari. 2.Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar hisobi. 3.To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar. 4.Boshqa debitor vakreditorlarbilanhisoblashuvlarhisobi. 5.Budjet va budjetdan tashqari jamg`armalar bilan hisoblashuvlar hisobi.

Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari hisobini tashkil etish, uning maqsadi va vazifalari Budjet tashkilotlari tomonidan daromadlar va xarajatalar smetalarini ishrosini amalga oshirish jarayonida jismoniy va yuridik shaxslar bilan hisoblashuvlarni amalga oshiradi. Bu hisoblashlarning provard natijasi debitorlik va kreditorlik majburiyatlar bo`yicha hisoblashuvlarni yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Debitorlik majburiyat – bu boshqa korxonalarni, (haridorlarga sotilgan mahsulot (ish va xizmatlar), mol yetkazib beruvchilarga oldindan to`langan mablag`lar va boshqalar bo`yicha), budjet, budjetdan tashqari jamg`armalarni (soliqlar, majburiy ajratma va ushlanmalar bo`yicha oldindan to`langan mablag`lar bo`yicha) xodimlarni (hisobini berish sharti bilan olingan mablag`lar va boshqalar bo`yicha) tashkilot oldidagi qarzdorligidir. Kreditorlik majburiyat– bu tashkilotning boshqa korxonalardan (xaridorlarga sotilgan mahsulot (ish va xizmatlar) uchun olingan avanslar, mol yetkazib beruvchilardan olingan mahsulot(ish va xizmatlar) va boshqalar bo`yicha), budjet, budjetdan tashqari jamg`armalardan (soliqlar, majburiy ajratma va ushlanmalar bo`yicha), xodimlardan (ish haqi va unga tenglashtiriladigan to`lovlar va boshqalar bo`yicha) qarzdorligidir. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan ular yetkazib bergan tovar moddiy qimmatliklari, ajargan ishlari va ko`rsatgan xizmatlari uchun olib boriladigan hisob-kitoblar, budjet hamda ijtimoiy sug`urta to`lovlariga ajratmalar bo`yicha, kasaba uyushma tashkilotlari, hisobdor shaxslar, xodimlar, stipendiya oluvchilar, deponent qilingan summalar, ta’lim muassasalarida bolalarni saqlaganlik uchun ularning ota-onalari, shuningdek boshqa debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar hisobi budjet tashkilotlarida debitorlar va kreditorlar hisobi ko`rinishida yuritiladi. Qonunchilikka muvofiq debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini muddati 90 kun etib belgilangan. Bu muddatda tugatilmagan debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bo`yicha tashkilot ma’sul shaxslariga qonunchilikka muvofiq

choralar ko`riladi. Buxgalteriya hisobida undirish imkoni bo`lmagan debitorlik majburiyatlar balansdan tashqari schyotlarda aks ettiriladi. Mamlakatimizda Davlat budjeti g`azna ijrosiga o`tishi munosabati bilan budjet tashkilotlarining yuridik va moliyaviy majburiyatlari G`aznachilik va uning xududiy bo`limlarida ro`yxatga olinmoqda. Yuridik majburiyat - yuridik (jismoniy) shaxslarning ikkinchi tomon oldidagi tuzilgan shartnomalar, kelishuvlar va tegishli hokimiyat organlarining qarorlari bo`yicha yuzaga kelgan majburiyatlari; Moliyaviy majburiyat - yuridik (jismoniy) shaxslarning ikkinchi tomon, tovar (ish va xizmat)lar yetkazib beruvchilar oldidagi yetkazib berilgan tovar (ish va xizmat)lar uchun xaq to`lashni tasdiqlovchi hujjatlar, jumladan hisob-to`lov hujjatlarida hisoblangan, ishchilarga ish haqi, to`lov hujjatlari, sud qarorlari, hamda budjetdan mablag` oluvchilarni mol yetkazib beruvchi yoki to`lovni qabul qiluvchiga mablag`larning o`tkazilish majburiyatini yuklovchi hujjatlar.Budjet tashkilotlarining Davlat budjeti hisobidan mahsulot yetkazib beruvchilar bilan tuzgan shartnomalari, shuningdek kapital qurilish buyurtmachilarining shartnomalari g`aznachilik bo`linmalarida majburiy tartibda ro`yxatga olinadi. Bunda, budjet tashkilotlarining tovar (ish, xizmat)lar yetkazib berish bo`yicha tuzadigan shartnomalarida, 15 foiz miqdorda oldindan to`lov amalga oshirilishi belgilanadi. Budjet tashkilotlarining ikkinchi tomon oldidagi yuridik majburiyatlari tuzilgan shartnomalar (kontraktlar), qonun hujjatlari (misol uchun yig`imlar, badallar, soliq va boshqa majburiy to`lovlar bo`yicha yuridik majburiyatlar) asosida yuzaga keladi. Budjet tashkilotlari tomonidan qabul qilinadigan yuridik majburiyatlar hajmi, belgilangan tartibga ko`ra, ular iqtisodiy tasnifning tegishli moddalari bo`yicha xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan, ajratilgan budjet mablag`lari bilan, kapital qo`yilmalar xarajatlari bo`yicha esa - har bir ob’ekt bo`yicha o`rnatilgan tartibda tasdiqlangan kapital qo`yilmalar bilan chegaralanadi.G`aznachilik bo`limlarida I va II guruh xarajatlari bo`yicha yuridik majburiyatlar ish haqi va unga tenglashtirilgan

xarajatlarni to`lash uchun naqd pul olishga so`rovnomalar asosida ro`yxatga olinadi.III va IV guruh xarajatlari bo`yicha yuridik majburiyatlar belgilangan tartibda tuzilgan shartnomalar asosida ro`yxatga olinadi. Budjet tashkilotlarini budjet mablag`lari hisobidan shartnomalari faqat xarajatlarni qoplashga manbaning mavjudligi to`g`risidagi tasdiqnoma va ushbu maqsadlarga ajratilgan budjet mablag`lari (limitlari) mavjud bo`lgan xarid hajmigagina tuzilishi mumkin. Debitorlik va kreditorlik qarzlar bo`yicha kelishmovchiliklar mavjud bo`lgan taqdirda tashkilot ularni bartaraf etish maqsadida tushunmovchiliklar haqidagi materiallarni tegishli idoralarga taqdim etishi shart. Qarzdorning undiruv qaratilishi mumkin bo`lgan mol-mulki yoki daromadlari yo`qligi tufayli ijro hujjatlari tashkilotga qaytarilgan taqdirda, ushbu qarzlar tashkilot rahbari ruxsati bilan belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi. Da’vo muddati o`tgan debitorlik qarzlar tashkilot rahbarining ruxsati bilan amaldagi xarajatlarni oshirish bo`yicha hisobdan chiqariladi va bu haqda 10 kun muddatda tegishli moliya organiga xabar qilinadi. Da’vo qilish muddati tugagan budjet mablag`lari bo`yicha yuzaga kelgan deponent qilingan qarz summalari tashkilot moliyalashtiriladigan (xarajatlari amalga oshiriladigan) tegishli budjet daromadiga da’vo qilish muddati tugagan oydan keyingi oyning 10-kunidan kechiktirmay kiritilishi kerak. Bunda, da’vo qilish muddati tugagan, budjetdan tashqari mablag`lar bo`yicha yuzaga kelgan deponent qilingan daromad sifatida aks ettiriladi. Da’vo qilish muddati tugagan boshqa kreditorlik qarzlar O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi. Umumiy qilib budjet tashkilotlarida debitorlar va kreditorlar hisobini yuritishning hususiyatlarini quyidagicha tavsiflash mumkin: 1. Yuridik va moliyaviy majburiyatlar G`aznachilik va uning hududiy bo`limlarida ro`yxatga olinishi;

2. Tovar (ish, xizmat) lar yetkazib berish bo`yicha mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan tuziladigan shartnomalarida oldindan to`lov 15 foiz miqdorda belgilanishi; 3. Tovar (ish, xizmat) lar yetkazib berish bo`yicha mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan tuziladigan shartnomalar summasi 300 AQSh dollari miqdorigacha bo`lsa tanlov o`tkazilmasdan to`g`ridan - to`g`ri shartnomalar tuzish; 4. Tovar (ish, kismet) lar yetkazib berish bo`yicha mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan tuziladigan shartnomalar summasi 300 AQSh dollaridan 100 ming AQSh dollariga teng miqdorigacha bo`lsa tanlov o`tkazilib(birja savdolari ma’lumotlari asosida) shartnomalar tuzish; 5. Moliyaviy majburiyatlarni g`aznachilik bo`limlari tomonidan to`lab berilishi va boshqalar. Budjet tashkilotlarida debitorlar va kreditorlar hisobini yuritishda buxgalteriya hisobi oldiga quyidagi vazifalar qo`yiladi: o Debitorlar va kreditorlar hisobini qonunchilik talablari bo`yicha tashkil etish; o Debitorlar va kreditorlar hisobini o`z vaqtida buxgalteriya birlamchi, yig`ma, hisob registrlarida aks ettirib borish; o Tovarlar(ish va xizmatlar) yetkazib berish bo`yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan tuziladigan shartnomalarni belgilangan tartibda rasmiylashtirib to`lov grafiklari tuzib ro`yxatdan o`tkazish uchun g`aznachilik bo`limlariga taqdim etish; o Ish xaqi va unga tenglashtiriladigan to`lovlar, xizmat safari harajatlariga naqt pul olish uchun g`aznachilik bo`limlariga o`z vaqtida so`rovnomalarni taqdim etish; o Debitorlik va kreditorlik majburiyatlar bo`yicha to`lovlarni o`z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash; o Ish haqi va unga tenglashtiriladigan to`lovlar bo`yicha xodimlar bilan hisoblashuvlarni o`z vaqtida amalga oshirish;

o Debitorlar va kreditorlarni buxgalteriya hisobvaraqlarda holati va xarakatini aks ettirib borish; o Debitorlar va kreditorlar hisobi bo`yicha to`liq hamda aniq buxgalteriya axborotlarini shakllantirish va boshqalar. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar xisobi. Debitorlar va kreditorlarni hisobda aks ettirish uchun schyotlar rejasida quyidagi schyotlar belgilangan: 15 “Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar”; 16 “Budjet va budjetdan tashqari jamg`armalar bilan hisob-kitoblar”; 17 “Xodimlar va stipendiya oluvchilar bilan hisob-kitoblar”; 18 “Boshqa hisob-kitoblar”. Bu schyotlar aktiv-passiv schyotlar hisoblanib debet tomonidagi qoldiq summa debitorlik qarzni, kredit tomonidagi qoldiq summa kreditorlik qarzdorlikni bildiradi. Budjet tashkilotlarida turli debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlarda mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan maxsulot (ish va hizmatlar) yetkazib berish bo`yicha, Xaridor va buyurtmachilar bilan mahsulot (ish va hizmatlar)ni sotish bo`yicha, sug`urta tashkilotlari bilan majburiy yoki ihtiyoriy sug`urta to`lovlari bo`yicha, jismoniy va yuridik shahslar bilan tashkilotning ixtiyoriga vaqtinchalik tushgan va ma’lum shartlar bajarilgandan keyin qaytarilishi lozim bo`lgan summalar bo`yicha, to`lovlarning maxsus turlari bo`yicha hisoblashishlar aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobida turli debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar hisobi tegishli buxgalteriya dastlabki xujjatlari(yuk hati, bajarilgan ishlarni topshirish qabul qilish dalolatnomalari, buxgalteriya ma’lumotnomalari, to`lov topshiqnomasi va boshqalar)ga asosan yig`ma qaydnomalar, 6-memorial order – turli tashkilotlar va muassasalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo`yicha jamlanma qaydnoma

408-son shakl, 292-son shakldagi joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftari , 308-son shakldagi bosh jurnal kitobi va hisobot rasmiylashtiriladi. Buxgalteriya hisobida turli debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlarhisobi 15 “Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar” schyoti quyidagi subschyotlarga bo`lingan xolda yuritiladi: 150 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar”; 152 “Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar”; 154 “Sug`urta bo`yicha to`lovlar”; 155 “Budjet tashkilotining ixtiyorida vaqtincha bo`ladigan mablag`lar bo`yicha hisob-kitoblar”; 156 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar”; 159 “Boshqa debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar”. Budjet tashkiloti ishchi schyotlar rejasini tasdiqlayotganda 15 “Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar” schyotining tegishli subschyotlarini mablag`lar manbaalari bo`yicha alohida shakllantirib olishi mumkin. Masalan 150/1 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar (budjet mablag`i hisobidan)”, 150/2 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar (rivojlantirish jamg`armasi mablag`i hisobidan)” va xokazo. Ushbu subschyotlar bo`yicha analitik hisob budjet va budjetdan tashqari mablag`lar bo`yicha hisob-kitoblarni alohida ajratgan holda 292-son shakldagi joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftari (kartochkasi)da, 285-son shakldagi aylanma qaydnomada va boshqa tegishli hisob registrlarida yuritiladi.Budjet tashkilotlari yetkazib beriladigan mahsulot (ish va xizmatlar) bo`yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq hisoblashuvlarni amalga oshiradi. Budjet tashkilotlari belgilangan tartibda mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan tuzilgan shartnomalarni ro`yxatdan o`tkazish uchun g`aznachilik bo`limlariga taqdim etadi. Belgilangan tartibga muvofiq budjet tashkilotlarining mahsulot yetkazib beruvchilar bilan tuzgan shartnomalari majburiy tartibda ularning yuridik

xizmatlari (shartnoma asosida jalb qilingan advokatlar) tomonidan qonun hujjatlariga muvofiqligiga tekshirilishi shart. Agar shartnomaning summasi qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqining 200 baravari miqdoridan oshmasa, shartnomalarga tomonlarning yuridik xizmati yoki jalb etilgan advokatlar imzosi qo`yiladi. Agar shartnoma summasi, qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqining 200 baravaridan ortiq bo`lsa, tomonlar yuridik xizmat yoki jalb etilgan advokatlarning xulosasini ilova qilishi lozim. Shartnomalar, shuningdek ularga qo`shimcha kelishuvlar aniq va ravshan siyoh yoki sharikli ruchka yoki yozuv (hisoblash) mashinasida yozilgan holda to`ldirilishi lozim. Hech qanday tuzatishlar, o`chirib yozishlar yoki to`g`rilashlar, hattoki tomonlar kelishuviga ko`ra ham yo`l qo`yilmaydi. Budjet tashkilotlari va mahsulot yetkazib beruvchilar o`rtasida tuzilgan shartnomalar g`aznachilik bo`linmalariga quyidagi talablarga rioya qilingan holda taqdim qilinadi: 300 AQSh dollaridan yuqori 100 ming AQSh dollarigacha bo`lgan shartnomalarni mahsulot yetkazib beruvchini tanlash bo`yicha o`tkazilgan (birja savdolari bo`yicha)eng yaxshi konkurs takliflarini tanlab olish hujjatlari ilova qilingan holda taqdim qilinadi. 100 ming AQSh dollariga teng bo`lgan miqdoridan ortiq bo`lganda, qonunchilikka muvofiq o`tkazilgan tender savdolari bo`yicha hujjatlarni shartnomaga ilova qilgan holda taqdim qilinadi. Kapital qurilish xarajatlari bo`yicha shartnomalarning ikki asl va bir ko`chirma nusxalaridan tashqari, Buyurtmachilar tomonidan g`aznachilik bo`linmasiga quyidagi hujjatlar taqdim qilinadi: - konkurs komissiyasining qurilish ishlari bilan bog`liq ish va xizmatlarning pudratchi qurilish (loyihachi) tashkilotini va boshqa bajaruvchilarini tanlab olish bo`yicha yig`ilish bayonnomasi nusxasi, qachonki tanlov savdolari predmeti xaridining umumiy qiymati 50 ming AQSh dollaridan yuqori summani tashkil etgan hollarda; - konkurs komissiyasining qurilish ishlari bilan bog`liq ish va xizmatlarning pudratchi qurilish (loyihachi) tashkilotini va boshqa bajaruvchilarini tanlab olish

bo`yicha yig`ilish bayonnomasi nusxasi, qachonki tanlov savdolari predmeti xaridining umumiy qiymati 50 ming AQSh dollarigacha summani tashkil etgan hollarda ular xarid qilinadigan tovar, ishlar va xizmatlarning tavsifi, miqdori, bajarish muddatlari va tovarni yetkazib berish punkti ko`rsatilgan holdagi takliflarni talabgorlarga yuborish yoki mahsulot yetkazib beruvchi yoki pudratchi tomonidan e’lon qilingan baho va tavsiflarni taqqoslash yo`li bilan erkin savdoda amalga oshirilishi mumkin; - buyurtmachining pudrat qurilish (loyiha) ishlari uchun o`tkazilgan tanlov savdolari natijalari bo`yicha hisobotining O`zbekiston Respublikasi Davarxitektqurilish bilan kelishilgan nusxasi; - pudratchi qurilish tashkilotining qurilish xavfini sug`urtalash bo`yicha shartnomasining buyurtmachi rahbari va bosh hisobchisi tomonidan imzolangan nusxasi; - Davlatqurilishnazorat inspeksiyasining qurilish-montaj ishlarini bajarishga ruxsatnomasining buyurtmachi rahbari va bosh hisobchisi tomonidan imzolangan nusxasi; - belgilangan tartibda tasdiqlangan qurilishlarning manzilli ro`yxati (loyiha- tadqiqot ishlarining manzilli ro`yxati) va qurilishlarning titulli ro`yxatlari nusxalari, shuningdek belgilangan tartibda tasdiqlangan va konkurs savdolarining o`tkazilishi bo`yicha qurilishlarning aniqlangan manzilli va titulli ro`yxatlari nusxalari; - davlat ekologiya ekspertizasi xulosasi nusxasi (zarur bo`lganda). Budjet tashkilotlari va mahsulot yetkazib beruvchilar bilan budjet mablag`lari hisobiga tuzilgan shartnomalar faqat ularning g`aznachilik bo`linmalarida majburiy ro`yxatga olinganidan so`ng kuchga kiradi. Budjet tashkilotlari mahsulot yetkazib beruvchilar bilan shartnomalar tuzishda va ularni g`aznachilik bo`linmalariga ro`yxatga olish uchun taqdim qilishda quyidagi talablarga amal qilishlari lozim:

- shartnomalar mahsulot yetkazib beruvchi va buyurtmachi (budjetdan mablag` oluvchilar) tomonidan imzo qo`yish huquqiga ega bo`lgan shaxslar tomonidan imzolanadi va ikki tomonning muhrlari bilan tasdiqlanadi; - buyurtmachi (budjet tashkilotlari)ning rekvizitlarida, shuningdek buyurtmachi (budjet tashkilotlari)ning xarajatlari to`lovi amalga oshiriladigan tegishli g`azna hisobvarag`i ham ko`rsatiladi. Shartnomani ro`yxatga olish uchun budjet tashkiloti g`aznachilik bo`linmasiga shartnomaning ikki asl nusxasini va bitta ko`chirma nusxasini taqdim qiladi. Shartnomalarga to`lovlar jadvali ilova qilinishi hamda unga rioya qilish shart. Budjet tashkiloti shartnomalarni g`aznachilik bo`linmalariga ro`yxatga olish uchun ular tuzilgandan so`ng 20 ish kuni mobaynida, biroq joriy moliya yilining 25 dekabridan kechikmasdan taqdim etishlari lozim. Budjet tashkiloti tomonidan shartnomalar tuzilib, 20 ish kuni o`tgandan so`ng taqdim qilingan hollarda, shartnoma budjetdan mablag` oluvchiga g`aznachilik bo`linmasida ro`yxatga olinmasdan qaytariladi. G`aznachilik bo`linmalari shartnomalarni mas’ul xodim tomonidan shartnomaning birinchi va ikkinchi asl nusxalari va ko`chirma nusxasining barcha varaqlariga "Ro`yxatga olingan" shtampini qo`yish va ro`yxatga olingan raqami va sanasi ko`rsatilib, ularni g`aznachilik bo`linmasining vakolatli shaxsi imzosi va g`aznachilik bo`linmasining muhri bilan tasdiqlash orqali ro`yxatga oladi. Ro`yxatga olingandan so`ng, shartnomaning ikki asl nusxasi budjet tashkilotiga qaytariladi, ro`yxatga olingan shartnomaning ko`chirma nusxasi g`aznachilik bo`linmasida hisobga olish va saqlash uchun qoldiriladi. Ro`yxatga olingan shartnomaga asosan to`lov topshiriqnomasi asosida to`lovlar amalga oshiriladi. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar hisobi Mol yetkazib beruvchilar bilan yetkazib berilgan moddiy va nomoddiy qimmatliklar, shuningdek kapital qo`yilmalar hisobiga xarid qilinadigan qurilish materiallari, konstruksiyalar va detallar, o`rnatish uchun jihozlar, yetkazib berilgan boshqa tovar-moddiy qimmatliklar qiymati va shu kabilar, pudratchilar bilan

ularga qurilish va montaj uchun berilgan konstruksiyalar va detallar, bajarilgan qurilish-montaj ishlari uchun hisob-kitoblar buxgalteriya hisobida 150 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar” subschyotida olib boriladi. Bu subschyotning debetida qurilish materiallari, konstruksiyalar va detallar, boshqa tovar-moddiy qimmatliklar uchun to`langan mablag`lar summasi aks ettiriladi, kreditida yetkazib berilgan mahsulot (ish va xizmatlar) bo`yicha qarzdorlik aks ettiriladi. Xaridorlarvabuyurtmachilarbilanhisoblashuvlarhisobi. Qonunchilikka muvofiq budjet tashkilotlari faoliyat turiga mos mahsulot (ish va xizmatlar) ishlab chiqarish, sotish xuquqiga ega. Bunda tashkilotlar tomonidan bajarilgan ishlar, ko`rsatilgan xizmatlar va ishlab chiqargan mahsulotlarini (ish, xizmatlarini) sotish jarayonida xaridorlar va buyurtmachi tashkilotlar bilan hisob- kitoblar amalga oshiriladi. Xaridorlar va buyurtmachi tashkilotlar bilan hisob- kitoblar shartnoma asosida amalga oshiriladi. Buxgalteriya hisobida xaridor va buyurtmachilar bilan hisoblashuvlar 152 “Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob- kitoblar” subschyotda yuritiladi. Bu subschyotning debet tomonida bajarilgan ishlar, ko`rsatilgan xizmatlar xaridor va buyurtmachilar tomonidan qabul qilinib olishi (tegishli tasdiqlovchi hujjatlarga asosan) hamda ishlab chiqarilgan mahsulotlar xaridorlar va buyurtmachilarga yuklab jo`natilishi aks ettiriladi. Kredit tomonida xaridor va buyurtmachilardan o`zaro tuzilgan shartnomada belgilangan to`lovlar kelib tushganda aks ettiriladi. Analitik hisob har bir xaridor va buyurtmachilar bo`yicha alohida holda yuritiladi.Sug`urta bo`yicha to`lovlar hisobi.Budjet tashkilotlari ish beruvchining fuqorolik javobgarligini majburiy sug`urta qilish va boshqa sug`urta turlari bo`yicha sug`urta tashkilotlari bilan hisoblashuvlarni amalga oshiradi. Sug`urta turlari bo`yicha hisoblashuvlar qonunchilikda belgilangan tartibda tuzilgan shartnomalar asosida amalga oshiriladi. Buxgalteriya hisobida sug`urta bo`yicha to`lovlarga doir hisob-kitoblar, jumladan, ish beruvchining fuqorolik javobgarligini majburiy sug`urta qilish bo`yicha hisoblashuvlar 154 “Sug`urta bo`yicha to`lovlar”

subschyotida yuritiladi. Bu subschyotning kredit tomonida tashkilotlar tomonidan majburiy sug`urta qilish shartnomasi bo`yicha sug`urta mukofoti summasi hamda sug`urta majburiyatlari bilan bog`liq boshqa majburiyatlarni hisoblanishi, debet tomonidan esa, hisoblangan majburiy sug`urta qilish shartnomasi bo`yicha sug`urta mukofoti summalarini, shuningdek boshqa sug`urta majburiyatlarining to`lanishi (bajarilishi), sug`urta qoplamasi summasi aks ettiriladi. Tashkilotning ixtiyoriga vaqtinchalik tushgan va ma’lum shartlar bajarilgandan keyin qaytarilishi lozim bo`lgan summalar hisobi buxgalteriya hisobida alohida aks ettiriladi. Bu muomalalar asosan sud, prokuratura, ichki ishlar organlarida sodir bo`ladi. Ya’ni jinoyat ishlari bo`yicha dastlabki surishtiruv jarayonida olingan mablag`larni bunga misol qilib aytish mumkin. Budjet tashkilotlarida ixtiyoriga vaqtinchalik tushgan va ma’lum shartlar bajarilgandan keyin qaytarilishi lozim bo`lgan mablag`lar buxgalteriya hisobida 155 “Budjet tashkilotining ixtiyorida vaqtincha bo`ladigan mablag`lar bo`yicha hisob-kitoblar” subschyotida yuritiladi. Bu schyotning kredit tomonida tashkilotning ixtiyoriga vaqtinchalik tushgan summalar, debet tomonida bu summalarni qaytarilishi, hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Budjet tashkilotining vaqtincha ixtiyorida bo`ladigan mablag`lar summalar analitik hisobi har bir oluvchi bo`yicha 292-son shakldagi joriy hisoblar va hisob- kitoblar daftarida (kartochkasi)da olib boriladi. To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar Bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida (bolalar bog`chalari va yaslilarda) saqlanganligi, bolalarni musiqa va san’at maktablarida o`qitilganligi, tarbiyalanuvchilarni maktab-internatlarda va boshqa ta’lim muassasalarida saqlanganligi uchun ota-onalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar, ish joyida ovqat bilan ta’minlanganligi uchun xodimlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar va boshqa shu kabilar bo`yichato`lovlarning maxsus turlariga doir hisob- kitoblaramalga oshiriladi.

Bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida saqlanganligi uchun ota-onalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo`yicha pul hisoblab yozish bolalarning bog`chaga kelishi hisobi olib boriladigan 305-son shakldagi bolalarning davomat hisobi bo`yicha tabel asosida haqiqiy qatnagan kunlariga muvofiq amalga oshiriladi. To`lovlar bevosita maktabgacha ta’lim muassasalariga to`langanda ota- onalarga to`langanlik haqidagi kvitansiyalar beriladi. Vakil qilingan kishilardan qabul qilingan summalar uch kunlik muddat ichida tashkilotning hisobvarag`iga kirim qilinishi kerak.Maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab-internatlari va boshqa ta’lim muassasalaida bolalar ta’minotiga xaq to`lash tartibi va to`lov miqdorlari qonunchilikka muvofiq tartibga solinadi. Buxgalteriya hisobida to`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar156 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar” subschyotida yuritiladi. Bu subschyotning debet tomonida to`lovlarning maxsus turlari bo`yicha hisoblangan summa, kredit tomonida ushbu mablag`larni kelib tushishi aks ettiriladi. Bolalar maktabgacha ta’lim muassasasidan chiqarib olingan taqdirda oldindan to`langan summa ota-onalarga ularning arizasiga muvofiq maktabgacha ta’lim muassasasi rahbarining ko`rsatmasiga binoan qaytariladi. Ariza maktabgacha ta’lim muassasasi buxgalteriyasiga rahbarning ko`rsatmasi va bolalarning bog`chaga qatnashini hisobi olib boriladigan navbatdagi tabel bilan birgalikda topshiriladi. Qaytariladigan summa kassa orqali beriladi yoki pochta orqali jo`natiladi, shuningdek naqd pulsiz hisob-kitoblar yo`li bilan ham qaytarilishi mumkin. Bolalarni saqlash yuzasidan olib boriladigan hisob-kitoblarning analitik hisobi 327-son shakldagi ta’lim muassasalarida bolalarni saqlanganligi uchun ularning ota-onalari bilan olib boriladigan hisob-kitoblar qaydnomasida yuritiladi.327-son shakldagi qaydnoma asosida 406-son shakldagi (15-memorial order) bolalarni saqlaganlik uchun ota-onalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo`yicha jamlanma qaydnoma tuziladi. Tarbiyalanuvchilarni maktab-internatlarda saqlanganligi uchun ota-onalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo`yicha kelib tushgan to`lovlar summasiga

156 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar” subschyot kreditlanadi, 110 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblardan tushgan mablag`lar” subschyot yoki 120 “Milliy valyutadagi naqd pul mablag`lari” subschyot debetlanadi. Tarbiyalanuvchilarning maktab-internatda haqiqiy bo`lgan kunlari uchun hisoblangan to`lov summasiga 156 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar” subschyot debetlanadi va 242 “Ta’lim muassasalarida hisoblangan ota-onalarning mablag`lari” subschyot kreditlanadi. Ota-onalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarning analitik hisobi har bir tarbiyalanuvchi bo`yicha alohida holda 327-son shakldagi ta’lim muassasalarida bolalar saqlanganligi uchun ularning ota-onalari bilan olib boriladigan hisob- kitoblar qaydnomasida yuritiladi. Bolalarni maktablar qoshidagi internatlarda ovqatlanganligi uchun ota-onalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo`yicha hisoblab yozilgan to`lov summasiga 156 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar” subschyot debetlanadi va 242 “Ta’lim muassasalarida hisoblangan ota-onalarning mablag`lari” subschyot kreditlanadi. Kelib tushgan to`lovlar summasiga 156 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar” subschyot kreditlanadi va 120 “Milliy valyutadagi naqd pul mablag`lari”, 110 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblardan tushgan mablag`lar” yoki 061 “Oziq-ovqat mahsulotlari” (to`lov o`rniga oziq- ovqat berilganda) subschyotlar debetlanadi. Ota-onalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarning analitik hisobi 327-son shakldagi ta’lim muassasalarida bolalar saqlanganligi uchun ularning ota-onalari bilan olib boriladigan hisob-kitoblar qaydnomasida yuritiladi. Bolalarni bolalar musiqa va san’at maktablarda, shuningdek boshqa ta’lim muassasalarida o`qitganlik uchun hisoblangan to`lov summalariga 156 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar” subschyot debetlanadi va 242 “Ta’lim muassasalarida hisoblangan ota-onalarning mablag`lari” subschyot kreditlanadi. Kelib tushgan summalarga tegishli pul mablag`larini hisobga oluvchi subschyotlar debetlanadi va 156 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob- kitoblar” subschyot kreditlanadi.Analitik hisob har bir badal to`lovchi ota-onalar

bo`yicha alohida holda yuritiladi.Xodimlar bilan ularning ish joylaridan ovqatlanish uchun olib boriladigan hisob-kitoblarda qonunchilikka ko`ra kasalxonalar, maktabgacha ta’lim muassasalari, nogironlar, shuningdek qariyalar uylari va boshqa tashkilotlar joylashgan yerda umumiy ovqatlanish korxonalari bo`lmagan hollarda ularning xodimlariga to`lov hisobiga ovqatlanish ruxsat etilgan bo`lib, ana shu tashkilotlarning xodimlari bilan ovqatlanganlik uchun hisob-kitob olib boriladi. Xodimlar bilan ular olgan ovqatlar uchun hisob-kitob yuritganda 156 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblar” subschyotning debetiga sarf qilingan oziq-ovqat mahsulotlarining qiymati yoziladi, bunda, 061 “Oziq- ovqat mahsulotlari” subschyot kreditlanadi. Kreditiga esa, xodimlardan ovqat uchun olingan summalar, shuningdek oldindan to`langan avans summalari yozib boriladi, bunda tegishli pul mablag`larini hisobga oluvchi subschyotlar (120 “Milliy valyutadagi naqd pul mablag`lari” yoki 110 “To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblardan tushgan mablag`lar” subschyotlar) debetlanadi. Ovqatlanish uchun olib boriladigan hisob-kitoblarning hisobi 285-son shakldagi aylanma qaydnomada yuritiladi. Bu qaydnomada xodimlarning familiyasi va ismi ko`rsatiladi. Boshqa debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar Shtatda turmagan tarkibga shartnoma bo`yicha bajargan ishlari va chiqimlari uchun, televizor va radio-eshittirishlarda bir marta chiqish uchun qilingan buyurtmalarga beriladigan qalam haqi summalari bo`yicha hisob-kitoblar, shuningdek uyda nogiron bolalarni o`qitadigan pedagoglarga to`lanadigan kompensatsiya to`lovlari va boshqa barcha debitorlar va kreditorlar bilan hisoblashuvlar buxgalteriya hisobida 159 “Boshqa debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar” subschyotida yuritiladi. Bu subschyotning kredit tomonida

kreditorlik majburiyatlar, debet tomonida kreditorlik majburiyatlarni to`lanishi yoki debitorlik majburiyatlar aks ettiriladi. Boshqa debitorlar va kreditorlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarning analitik hisobi 408-son shakldagi (6-son memorial order) jamlanma qaydnomasida, shuningdek 292-son shakldagi joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftarida (kartochkasida) olib boriladi. Budjet va budjetdan tashqari jamg`armalar bilan hisoblashuvlar hisobi. Budjet tashkilotlari tomonidan qonunchilikka muvofiq budjet bilan, shuningdek budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasiga ajratmalarga doir, jamg`arib boriladigan pensiya to`lovlari bo`yicha va boshqa budjetdan tashqari jamg`armalar bilan hisob-kitoblar olib boriladi. Budjet bilan soliqlar bo`yicha hisoblashuvlarni amalga oshiradi. Ma’lumki, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi 414-sonli “Budjet tashkilotlarini mablag` bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to`g`risida”gi qaroriga muvofiq 2015 yil 1 yanvargacha budjet tashkilotini rivojlantirish jamg`armasi mablag`lari davlat budjetiga undiriladigan soliqlar va yig`imlarning barcha turlaridan ozod qilinishi, bo`shab qolgan mablag`lar moddiy-texnika va ijtimoiy bazani mustahkamlashga, shuningdek ularning hodimlarini moddiy rag`batlantirishga maqsadli yo`naltirilishi belgilangan. Shuning uchun budjet tashkilotlarida soliqlar bo`yicha faqat xodimlarni ish haqidan qonunchilikda belgilangan miqdorda daromad solig`i ushlanmalari amalga oshriladi va budjetga o`tkazib beriladi. Lekin buxgalteriya hisobida soliqlar bo`yicha imtiyozlar hisobi alohida aks ettiriladi. Majburiy ajratmalar bo`yicha yagona ijtimoiy to`lov qonunchilikda belgilangan tartibda (xozirda ish haqiga nisbatan 25% miqdorida) hisoblanib budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasiga o`tkazib beriladi. Xodimlarni ish haqiga nisbatan belgilangan tartibda shaxsiy jamg`arib boriladigan Pensiya hisobvarag`i badallari (xozirda ish haqining 1% miqdorida). Halq banki bo`limlarida ochilgan shaxsiy hisobvaraqlarga o`tkazilib boriladi. Bundan tashqari xodimlarning ish haqiga

nisbatan (xozirda 4.5% miqdorida) Pensiya jamg`armasiga ushlanma (badal) amalga oshirilib o`tkazib beriladi. Shuningdek Pensiya jamg`armasi mablag`lari hisobidan hodimlarning ijtimoiy to`lovlarini (qonunchilikda belgilangan miqdorda ishlovchi xodimlarga nafaqalar va boshqalar) qoplash uchun ajratiladigan mablag`lar bo`yicha Pensiya jamg`armasi bilan hisoblashuvlar amalga oshiriladi. Bulardan tashqari qonunchilikda belgilangan tartibda Davlat maqsadli jamg`armalari (Respublika yo`l jamg`armasi va boshqalar) bilan hisoblashuvlar amalga oshirilib hisoblangan ajratmalar imtiyoz ko`rinishida aks ettiriladi. Budjet va budjetdan tashqari jamg`armalarga hisoblangan majburiy ajratma va ushlanmalar bo`yicha buxgalteriya ma’lumotnomalari, raschyotlari tuzilib 292-son shakldagi joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftarida (kartochkasi) aks ettiriladi va bir vaqtni o`zida tegishli buxgalteriya yozuvlari berilib tegishli memorial order - jamlanma qaydnomalariga tushiriladi. Memorial order - jamlanma qaydnomalar asosida 308-son shakldagi Bosh jurnal kitobi va hisobot shakllari to`ldiriladi. Buxgalteriya hisobida yuqorida keltirib o`tilgan budjet va budjetdan tashqari jamg`armalarga majburiy ajratmalar, ushlanmalar va boshqalar bo`yicha hisoblashuvlar hisobi 16 “Budjet va budjetdan tashqari jamg`armalar bilan hisob-kitoblar” schyoti quyidagi subschyotlarga bo`lingan holda yuritiladi: 160 “Budjetga to`lovlar bo`yicha budjet bilan hisob-kitoblar”; 161 “Yagona ijtimoiy to`lov bo`yicha hisob-kitoblar”; 162 “Shaxsiy jamg`arib boriladigan Pensiya hisobvarag`i badallari bo`yicha hisob-kitoblar”; 163 “Budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasi bilan hisob-kitoblar”; 169 “Boshqa budjetdan tashqari jamg`armalar bilan hisob-kitoblar”. 160 “Budjetga to`lovlar bo`yicha budjet bilan hisob-kitoblar” subschyotida budjet bilan quyidagilar bo`yicha qilinadigan hisob-kitoblar hisobi yuritiladi: ish haqi va boshqa to`lovlardan ushlab qolingan soliqlar, aybdor shaxs hisobiga olib borilgan va budjetga o`tkazilishi lozim bo`lgan kamomadlar summalari, moddiy

qimmatliklarni sotishdan tushgan va qonunchilikka ko`ra budjet daromadiga o`tkazilishi kerak bo`lgan summalar va boshqa budjet bilan hisob-kitoblar aks ettiriladi. Bu subschyotning kredit tomonida hisoblangan soliqlar summasi, debet tomonida hisoblangan soliqlarni o`tkazilishi yoki hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Analitik hisob har bir hisob-kitoblar turlari bo`yicha 292-son shakldagi joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftarida (kartochkasi)da olib boriladi. 161 “Yagona ijtimoiy to`lov bo`yicha hisob-kitoblar” subschyotida mehnatga xaq to`lash jamg`armasidan hisoblangan yagona ijtimoiy to`lovlarning hisobi olib boriladi. u schyotning kredit tomonida belgilangan tartibda xodimlarni ish haqiga nisbatan hisoblangan yagona ijtimoiy to`lov summasi, debet tomonida hisoblangan yagona ijtimoiy to`lov summasini o`tkazib berilishi aks ettiriladi. 161-“Yagona ijtimoiy to`lov bo`yicha hisob-kitoblar” subschyot bo`yicha analitik hisob 292-son shakldagi joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftarida (kartochkasida) olib boriladi. 162 “Shaxsiy jamg`arib boriladigan Pensiya xisobvarag`i badallari buyicha hisob-kitoblar” subschyotida tashkilotlar xodimlarining jamg`arib boriladigan pensiya to`lovlari bo`yicha badallari hisobi yuritiladi. Bu subschyotning kredit tomonida xodimlar ish haqiga nisbatan hisoblangan shaxsiy jamg`arib boriladigan Pensiya xisobvarag`i badallari summasi, debet tomonida hisoblangan badallarni o`tkazib berilishi aks ettiriladi. Analitik hisob har bir shaxsiy jamg`arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga majburiy badallarni o`tkazuvchi xodimlar bo`yicha alohida holda yuritiladi. 163 “Budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasi bilan hisob-kitoblar” subschyotida tashkilotlarning xodimlariga hisoblangan ish xaqlaridan budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasiga ajratma qilinadigan badallari, qonunchilikka muvofiq sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning xaqiqatdagi xajmidan majburiy ajratmalarning hisobi, shuningdek davlat ijtimoiy sug`urtasi va boshqa budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasi hisobidan amalga oshiriladigan to`lovlar bo`yicha

budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasi bilan olib boriladigan hisob-kitoblari hisobi yuritiladi. Bu schyotning kredit tomonida xodimlariga hisoblangan ish xaqlaridan budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasiga hisoblangan badallar qonunchilikka muvofiq sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning xaqiqatdagi xajmidan Pensiya jamg`armasiga majburiy ajratmalar summasi shuningdek Pensiya jamg`armasi hisobidan amalga oshiriladigan to`lovlarni kelib tushishi aks ettiriladi. Debet tomonida Pensiya jamg`armasiga hisoblangan badallar va ajratmalarni o`tkazib berilishi va Pensiya jamg`armasi hisobidan amalga oshiriladigan to`lovlarni hisoblanishi aks ettiriladi. Budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasi hisobidan amalga oshiriladigan Davlat ijtimoiy sug`urtasi bo`yicha to`lovlar va boshqa to`lovlar hisoblanganda 163 “Budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasi bilan hisob-kitoblar” subschyotning debetida va 171 “Xodimlar bilan ijtimoiy nafaqalar bo`yicha hisob- kitoblar” subschyotning kreditida aks ettiriladi. Budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasining tuman (shahar) bo`limlaridan tashkilot hisobvarag`iga kelib tushgan summalarga pul mablag`larini hisobga oluvchi tegishli subschyotlar debetlanadi va 163 “Budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasi bilan hisob-kitoblar” subschyot kreditlanadi. Analitik hisob budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasi hisobidan amalga oshiriladigan to`lovlarni oluvchilar bo`yicha alohida holda yuritiladi. 169 “Boshqa budjetdan tashqari jamg`armalar bilan hisob-kitoblar” subschyotida tashkilotlarning O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Ta’lim, tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash bo`yicha budjetdan tashqari jamg`arma, Respublika yo`l jamg`armasi va boshqa budjetdan tashqari jamg`armalar bilan qonunchilikka muvofiq olib boriladigan hisob-kitoblari yuritiladi. Bu schyotning kredit tomonida budjetdan tashqari jamg`armalarga hisoblangan ajratmalar summasi, debet tomonida hisoblangan ajratmalar summasini o`tkazib berilishi yoki hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi.

Adabiyotlar: 1.“O’zbekiston Respublikasining 2016 yil 13 apreldagi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni, O`RQ-404-sonli. 2.O’zbekiston Respublikasining “Budjet kodeksi” 2013 yil 26 dekabrdagi 360- sonli qonun bilan qabul qilingan. 3.O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy bo’linmalarida. budjetdan mablag’ oluvchilarning shaxsiy hisobvaraqlarini ochish,yopish va yuritish qoidalari” O’zR AV. tomonidan 2013yil 18 yanvarda № 2414 son bilan ro’yxatdan o’tgan. 4. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2013 yil 2 dekabr 157-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “ O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti g’azna ijrosi budjet hisobi to’g’risida yo’riqnoma ” . 5.“Davlat Budjetining g’azna ijrosi qoidalari” O’zR AV. tomonidan 2009 yil 16 sentyabrda № 2007 - son bilan ro’yxatdan o’tgan; 6.“Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Yo’riqnoma 22 dekabr 2010 yil № 2169-son bilan O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligidan ro’yxatdan o’tgan. 7 .O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi 414- sonli "Budjet tashkilotlarini mablag` bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to`g`risida"gi qarori.

O'xshashlar

Hodimlar va stipendiya oluvchilar bilan hisoblashuvlar hisobi

Dеbitor va krеditorlar bilan hisoblashishlar hisobi

Hisob-kitob, kredit muomalalari va boshqa qarzlar auditi

To’lov talabnomalari bilan hisob-kitoblar hisobi

Inkasso topshiriqnomasi bilan hisob-kitoblar hisobi