Туризм соҳаси иқтисодиёти - Iqtisodiyot - Referatlar

Туризм соҳаси иқтисодиёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

175.5 KB

Ko'chirib olish

Туризм соҳаси иқтисодиёти Режа: 1. Туризм тушунчаси ва уни иқтисодиётдаги ўрни 2. Ташкилотнинг чизиқли-функционал структураси. 3. Туристик бизнес тушунчаси ва унинг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти

Туризм тушунчаси ва уни иқтисодиётдаги ўрни Туристика – туризм ва фуқароларга туристик хизмат кўрсатиш ҳақидаги амалий фанлар тизимидир. Бу фанлар туризмнинг икки бўғинини – тармоқ ва туристик хўжалик фаолият юритувчи субъектларни (туристик корхона) ўз ичига олади. Туристика туризм ва фуқароларга туристик хизмат кўрсатиш ҳақидаги фан сифатида қуйидаги уч элементдан таркиб топган: ташкил этиш; бошқариш; иқтисодиëт. Ҳар бир фан ва ўқув курси унда қўлланувчи асосий тушунчаларни аниқлашдан бошланади. Мазкур ўқув курсида бундай тушунчалар қаторида туризм, турист, туристик хизмат, туристик ресурслар, туризм саноати, тур, туризм маҳсулоти каби тушунчаларни қайд этиш мумкин. Бутунжаҳон туризм ташкилотининг (ВТО) таърифлашича, туризм бўш вақтда саëҳат қилишни, фаол дам олиш турларидан бири англатади. Бундан келиб чиқадики: Туризм бўш вақтда саëҳат қилиш турларидан бири ҳисобланади. Туризм – фаол дам олиш тури бўлиб, маълум бир хаттиҳаракатларни амалга оширишни талаб қилади. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, дам олишга бошқа турдаги кўнгилочарлик ва рекрациялар ҳам мансуб бўлиб, улар асосан стационар комплексларда (рекреацион ҳудудлар, дискотека, казино, концерт заллари ва ҳоказо) амалга оширилади ҳамда мақсадлари кўнгилочарлик, ўқитиш ва шоп-хизматлар бўлган тур элементларидан бири вазифасини бажаради. Турист – бирон бир мамлакатга (жойга) саломатлигини тиклаш, танишиш, касб ва ишбилармонлик, спорт, диний ва бошқа мақсадларда пул тўланувчи фаолият билан машғул бўлмасдан 25 соатдан 6 ойгача бўлган вақт оралиғида камида бир кеча тунаб дам олиш учун ташриф буюрувчи кишидир. 1991 йилда туризм ва саëҳатлар статистикаси халқаро конференциясида туризмга бошқача тариф берилди: саëҳат қилаëтган ва доимий бўладиган жойларидан ташқарида 12 ойдан ортиқ бўлмаган муддатда исталган мақсад

билан, бироқ пул тўланувчи фаолият билан машғул бўлмаган ҳар бир шахс турист ҳисобланади. Юқоридаги тарифлардан кўриниб турибдики, битта атама турлича талқин қилинади ҳамда минтақаларда туризм саноатининг аҳволини баҳолаш ва таҳлил қилишни қийинлаштиради. Қуйидаги белгилар бўйича туристлар бошқа саëҳат қилувчи шахслардан фарқланади: Доимий бўладиган жойларидан ташқарига чиқиш, яъни туристлар тоифасидан ҳар куни қатновчи шахсларни чиқариб ташлаш. Жойларда бўлиш муддати экскурсиячи-туристларни резидент ва муҳожирлардан фарқлаш имконини беради. Сўнгги йилларда махсус адабиётларда қўлланаётган ―туристик‖ сифати билан қўлланувчи тушунчаларни аниқлашдаги (изоҳлашдан) олдин улардан фойдаланишнинг қонун-қоидаларини аниқлаш зарур. Луғатга асосан ―туристик‖ сўзи туристга нисбатан ишлатилиши лозим. Масалан, туристик йўлланма, палатка ва ҳоказо. ―Туристик‖ сифати туризм учун ҳам хосдир: туристик маълумотлар, поход, журнал ва ҳоказо. Демак, ―туристик‖ атамасидан биргаликда фойдаланиш доим ҳам тўғри бўўлавермайди. Бироқ туризм соҳасидаги ҳуқуқий-норматив ҳужжатларнинг кўпчилигида ―туристик‖ атамаси қўлланади. Горизонтал меҳнат тақсимоти бу меҳнат жараëнини таркибий компонентларга ажратиш. Бундай ажратиш функционал, тармоқ ва малакавий белгилар аcoсида амалга оширилади. Вертикал меҳнат тақсимоти бу ишни муваффақиятли бўлиши учун турли даражадаги ишни мувофиқлаштиришдир. Бириктирилган режа асосида вертикал иш тақсимоти қуйидаги йўналишлар бўйича амалга оширилади: умумий бошқарув; технологик бошқарув; иқтисодий бошқарув; оператив бошқарув; кадрларни бошқариш. Сайëҳликни бошқариш амалиëтда учрайдиган ташкилий структуралар: чизиқли; функционал; чизиқли-функционал;

Чизиқли ташкилий структура ҳар бир структуравий бўлинманинг бошида ҳамма ваколат жамланган раҳбар туради ва якка ҳолда бутун бошқарув функцияларини жамлаган ҳолда раҳбарликни амалга оширади. Бундай структуранинг ўз афзалликлари ва камчиликлари мавжуд. Бошқарув функционал ташкилий структураси. Функционал бошқарув бир неча аниқ иш турларини бажаришга ихтисослашган бўлинмалар устидан иш олиб борилиб, чизиқли бошқарув тизимида қарор қабул қилиш учун керак. Ташкилотнинг бир соҳа мугахассислари ихтисослашган структуравий бўлимга бирлаштириладилар, масалан маркетинг бўлими, режалаштириш бўлими, бухгалтерия. Шундай қилиб, ташкилотни бошқаришнинг умумий масаласи ўрта даражадан бошлаб функционал белги бўйича бўлинади. Ташкилотнинг чизиқли-функционал структураси. Бундай бошқарув доирасида умумий бошқарув бўйича ҳар бир ходим фақат бир раҳбарга бўйсинади. Функционал раҳбарларга фақат улар ваколатига тааллуқли бўлган масалаларни ҳал этиш ҳуқуқи берилган. Шу сабабли маълум бир жамоани бошқарилаëтган чизиқ бўйича жойлашган раҳбар ўз зиммасига бутун ҳокимиятни олади. Ҳар бир меҳнат жамоасида расмий муносабатлардан ташқари норасмий муносабатлар ҳам мавжуд. Барча ташкилотлар учун мос келадиган ташкилий структуранинг битта умумий шакли мавжуд эмас. Сайëҳлик корхоналарининг мақсад ва стратегиясини шакллантириш билан бирга атроф-муҳит, ижрочиларнинг феъл-атворига ҳам аҳамият бериш керак. Сайëҳлик ташкилотининг атроф-муҳити: сотиш бозори; меҳнат бозори; корхонанинг ўзи ва кўрсаткичлари; сайëҳлик ташкилотининг вазифалари ижрочиси. Ташкилий структурани лойиҳалаш тўғрисидаги қарор, мавжуд структура самарасиз бўлганда, қабул қилинади. Ташкилий структурани лойиҳалаш жараёни уч босқичдан иборат: ташкилий структуранинг таҳлили; ташкилий структурани лойиҳалаш; ташкилий структуранинг самарадорлигини баҳолаш.

Ташкилий структурани баҳолашга қуйидаги критериялар киради: бошқарув тамойиллари; бошқарув аппарати; бошқарув функциялари; хўжалик фаолияти. Ташкилий структураларни бошқаришни лойиҳалаш моделларини 4 та гуруҳга бирлаштириш мумкин: ўхшашликлар (аналогия) усули; экперт усули; мақсадларни тартиблаш (структурага келтириш); ташкилий моделлаштириш; Ташкилий структуралар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: оптималлик; оперативлик; ишончлилик; тежамкорлик; вазиятга мослашувчанлик; бошқарув структурасининг мустаҳкамлиги. Ташкилий структуранинг самарадорлигини баҳолаш бинонинг сотилиши мумкинлиги даражаси, бошқарув тизимининг ишончлилиги ва ташкил қилинганлиги, қабул қилинаëтган қарорларнинг тезкорлиги ва оптималлигига кўра амалга оширилади. Туризмнинг тарихи. Туристик фаолиятнинг бошланғич турлари қадимдаëқ пайдо бўлган. Тарихда қадимги римликлар илк саëҳатчилар ҳисобланади. Уларнинг саëҳатлари империя сарҳадларидан четга чиқмаган бўлса-да, Рим имперяси ҳудуди жуда катта бўлганлиги сабабли туризмнинг ривожланишига сабабчи бўлган. Ўрта асрда давлатнинг инқирозга учраши меҳмонхона ва қовоқхоналарнинг касодга учраши ва аҳолининг қашшоқлашишига олиб келди. Ўрта асрларнинг охирига келиб савдонинг ривожланиши билангина саëҳатлар қайта тиклана бошланди. Уйғониш даври туризмнинг ривожланишига янада катта таъсир кўрсатди. Бу пайтга келиб иқтисодиëт жадал ривожланди, янги ҳунар турлари пайдо бўлди ҳамда мамлакатлар ўртасида савдо ривожланди. Саëҳатнинг асосий мативлари савдо, таълим олиш, зиëрат қилиш ва даволаниш ҳисобланган. Қадимги Грецияда спортга оид саëҳатлар пайдо бўлган, чунки Олимпиада ўйинларига иштирокчи ва томошабинлар бутун дунëдан келар эди.

Туристик бизнес тушунчаси ва унинг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти Туристик бизнес жаҳон хўжалигининг энг тез ривожланаётган тармоқларидан биридир. Халқаро туризм нефть қазиб чиқариш ва автомобилсозликдан сўнг учта энг йирик экспорт тармоқлари қаторига киради. Бошқа манбаларга кўра туризм жаҳон хўжалигининг энг рентабелли соҳаси ҳисобланади. Туризм саноатида бутун жаҳондаги ишчи кучининг 60 % қисми меҳнат қилади. Маълумотларга кўра, 2000 йилда бутун жаҳонда туризм орқали олинувчи даромад 621 миллиард долларни ташкил этган бўлса, 2020 йилга бориб бу кўрсаткич икки триллион долларга етиши кутилмоқда. Бутунжаҳон туризм ташкилоти баҳоларига кўра 2010 йилда туристлар сони 1018 миллион кишига етади. Бутун жаҳонда туризмнинг аҳамияти тобора ўсиб бориб, бу туризмнинг алоҳида мамлакатлар иқтисодиётига кўрсатаётган таъсирининг ўсиши билан боғлиқ. Европа ҳамжамияти мамлакатлари ва саноати ривожланган бошқа мамлакатларда туризмдан олинувчи даромад ялпи ички маҳсулотнинг 5,5 % қисимини ташкил этади. Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, 2020 йилда Хитой энг кўп ташриф буюрилувчи мамлакатга айланади. Гонконг ва Россияда ҳам юқори суратларда ўсишнинг юзага келиши кутилмоқда. Хитой ва Гонконг улушига жаҳондаги туристлар оқимининг 12,3 % қисми тўғри келади. Энг жиддий ўзгаришлар Россияда бўлиши кутилмоқда: 2020 йилда мамлакатга кириб келувчи туристлар сони мамлакат ташқарисига чиқувчи туристлар сонидан 1,3 баравар ортади. Европа мамлакатлари ичида Чехия юқори кўрсаткичларга эришади. Хорижий туристлар қаторига мазкур мамлакатга 24 соатдан кам бўлмаган муддатга кириб келган ҳар бир саёҳатчилар киритилади. Шуни ҳам қайд этиб ўтиш жоизки, баъзи бир мамлакатларда БМТ статистика комиссияси тавсияномаларидан четга чиқиш ҳам кузатилмоқда. Халқаро туристик йўналишларнинг ўртача 65 % қисми Европа, 20 % қисми Америка ва 12 % қисми қолган минтақалар зиммасига тўғри келади. Асосан туристлар қабул

қилиш билан шуғулланувчи мамлакатларда халқаро туризмнинг ривожланиши хорижий инвестициялар оқимини кучайтириш ва янги иш жойлари яратиш иштиëқи билан изоҳланади. Кўпчилик мамлакатлар халқаро туризм воситаси билан тўлов баланси муаммоларини ҳал қилишга ҳаракат қиладилар. Хориждан келувчи туристлар товарлар ва хизматларга ҳақ тўлаш йўли билан туристларни қабул қилувчи мамлакат бюджетига валюта келиб тушишини таъминлайдилар ва шу тариқа унинг тўлов балансини фаоллаштирадилар. Шу сабабли чет элдан туристларнинг келиши ―фаол туризм‖ деб номланади. Туристларнинг четга чиқиши миллий валютанинг четга чиқиб кетишига сабаб бўлади. Мазкур турдаги туристик операциялар бўйича халқаро тўловлар туристларни экспорт қилувчи мамлакатнинг тўлов баланси пассивида қайд этилади ҳамда бундай туризм ―пассив туризм‖ деб аталади. Туризмни ―фаол‖ ва ―пассив‖ турларга бўлиш фақат халқаро туризм учунгина хосдир. Туризм ривожланишининг замонавий босқичларининг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш мақсадида ҳеч бўлмаганда туризм юзага келиши тарихининг умумий жиҳатларини кўриб чиқиш зарур. Замонавий туризм бир томондан иккинчи жаҳон урушидан сўнг ривожланганлиги сабабли ëш ҳисобланади. Иккинчи томондан эса у чуқур тарихий илдизларга эга, чунки саëҳат қилиш инсоният учун қадим замонлардан хосдир. Туристик фаолиятнинг бошланғич турлари қадимдаëқ пайдо бўлган. Тарихда қадимги Римликлар илк саëҳатчилар ҳисобланади. Уларнинг саëҳатлари империя сарҳадларидан четга чиқмаган бўлса-да, Рим имперяси ҳудуди жуда катта бўлганлиги сабабли туризмнинг ривожланишига сабабчи бўлган. Ўрта асрда давлатнинг инқирозга учраши меҳмонхона ва қовоқхоналарнинг касодга учраши ва аҳолининг қашшоқлашишига олиб келди. Ўрта асрларнинг охирига келиб савдонинг ривожланиши билангина саëҳатлар қайта тиклана бошлади. Уйғониш даври туризмнинг ривожланишига янада катта таъсир кўрсатди.

Бу пайтга келиб иқтисодиëт жадал ривожланди, янги ҳунар турлари пайдо бўлди ҳамда мамлакатлар ўртасида савдо ривожланди. Саëҳатнинг асосий мативлари савдо, таълим олиш, зиëрат қилиш ва даволаниш ҳисобланган. Қадимги Грецияда спортга оид саëҳатлар пайдо бўлган, чунки Олимпиада ўйинларига иштирокчи ва томошабинлар бутун дунëдан келар эди. XIX асрнинг бошларида транспорт воситаларининг ривожланиши туризмнинг ривожланишига катта туртки бўлди. Транспорт қатновлари сифати ва ишончлилигининг ўсиши, мунтазам транспорт қатновларининг йўлга қўйилиши ҳамда вақтинча келибкетувчиларга хизмат кўрсатишга ихтисослашган биринчи корхоналарнинг пайдо бўлиши аҳолининг ҳаракатчанлигига катта таъсир кўрсатди. Ҳозирги пайтда туризм тобора оммавийлашиб, нафақат жамият аслзодалари учун, балки ишчи синфи ва ëшлар учун ҳам дам олиш шаклига айланди. Ўз инфратузилмасига эга бўлган ҳордиқ саноати шаклланмоқда. Туристик корхоналар фаолияти жадаллашиб, оммавий равишда меҳмонхоналар, дам олиш ва кўнгилочарлик учун муассасалар қурилмоқда. Туризм жаҳон иқтисодиëтининг энг рентабелли тармоқларидан бирига айланиб бормоқда. Миллий туризмни ривожланишининг иқтисодий таҳлили Республикамиз Президенти И.А.Каримовнинг «Ўзининг ва жаҳондаги бошқа мамлакатларнинг тажрибасидан олинган барча фойдали нарсаларни инкор қилмаган ҳолда республиканинг қатъий позицияси ўз ижтимоий- иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқий тараққиёт йўлини танлаб олишдан иборатдир» 1 - деган фикри, миллий туризмни ривожлантиришга ундайди. Ўзбекистонда миллий туризм соҳасини ривожлантиришнинг монетар иқтисодий моделини яратиш йўлидаги илк қадам сифатида туризм соҳасини ривожлантиришнинг марказлашган модели заминида «Ўзбектуризм» Миллий Компанияси ташкил қилинган. Туристик корхона ва ташкилотлар, фирмаларга солиқ солишнинг, туристик фирмалар иқтисодиётини тартибга солиш монитор тизими 1 Каримов И.А. «Мавжуд салоҳият ва имкониятлардан оқилона фойдаланиш тараққиѐт омили». – Т .: «Ўзбекистон», 2004. 4-бет.

талабларига жавоб берадиган махсус тизими ишлаб чиқилган. Миллий туризмни ривожлантириш мақсадида юкори сифатли меҳмонхоналар, кемпинглар ва бошқа туристик объектларни қуриш учун туризм соҳасида хорижий капитал ва технологиядан фойдаланишнинг мақсадли комплекс дастури ишлаб чиқилган. Хорижий капитал ёрдамида тарихий меъморлик ёдгорликларининг кўпчилиги таъмирланмоқда. Республикада мавжуд бўлган 550 та диққатга сазовор жойлардан 200 таси рестоврацияга муҳтождир. Республикада миллий туризмнинг ривожлантиришни тартибга солишнинг монитор концепциясининг амалга оширилиши туризм соҳасидаги ўзгаришларни таъминлайдиган молиявий кредит механизмларидан фойдаланиб рўёбга чиқарилиши мумкин. Республика худудида миллий туризмнинг моддий техника базаси ўта нотекис тақсимланган. Тошкент минтақасига туристик базанинг 44%, Самарқанд, Бухоро, Хоразм туристик минтақаларига 37%, Фарғона минтақасига 16%га яқин, қолган вилоятларга 7% тўғри келади. Миллий Компания асосий ишлаб чиқариш фондларининг қиймати 2006 йил 30,2 миллиард сўм бўлиб, бунинг бино ва иншоатларига 51 %, транспорт воситаларига 11% , бошқаларга 14% тўғри келади. Компания асосий фондларининг ёш структураси ўртача 15-20 йилдир. Деярли кўпгина меҳмонхоналар, кемпинглар, капитал таъмирланишига ва реконструкция қилинишини талаб қилади. Компания автотранспорт базасида 1000 га яқин транспорт воситаси бўлиб, булардан автобуслар 53%, юк автомобиллари 24%, енгил автомобиллар 17%, механизмалар 6% ни ташкил қилади. 2006 йил мобайнида республикада 850 минг турист ва 100.000 га яқин экскурсиячига хизмат кўрсатилган, булардан 40% хорижий туристлардир. Чет элларга 10.000га яқин турист жунатилди. 2006 йилда кўрсатилган туристик экскурсион хизматлар ҳажми 9.559.0 сўм, рентабеллик даражаси 18,5% ташкил қилган. Компания тизимида 2006 йил бошида 8,4 мингдан ортиқроқ киши меҳнат қилган. Меҳмонхона хўжалигидан фойдаланиш

самарадорлиги номер фондининг банд этилиши билан ифодаланди, бу 2006 йилда 58% ни ташкил қилди. Компания меҳмонхона фондининг 38% кам рентабилли ва зарар келтирадиган ҳисобланади. Туризмдан тушган умумий тушумдан 2006 йилда 66% туристларнинг яшашидан, 22% транспорт маршрутларидан ва туристларни ташишдан ва фақат 12% савдо ва бошқа қўшимча хизматлардан олинган. Натижада, миллий-тарихий потенциалдан фойдаланиш даражаси ҳозирги кунда 35% дан ошмайди. Бир хорижий туристдан куриладиган самарадорлик 36% ни ёки бир кунда 12% ни ташкил қилади 2 . 2005-2006 йилларда қишлоқ аҳолисига туристик экскурсион хизмат кўрсатишни янада ривожлантириш ва такомиллаштириш, қишлоқ жойларда меҳнаткашларнинг оммавий дам олишларини ташкил этиш, аҳоли дам олишларини ташкил этишда, мустақил тизим ролини ошириш, ўз ўлкаси бўйлаб қўшимча маршрутларни ишлаб чиқиш, ёшлар туризмига алоҳида эътибор берилади, бу янги ғояларни ва туризм тарзини жорий қилишда сезиларли имкониятларга эгадир. 21-жадвал Туристларни жойлаштириш тузилмаси бўйича маълумотлар. № Туристларни жойлаштириш тузилмаси Ўлчов бирлиги (минг) 2005 2006 1. Туристик экскурсион корхона ва ташкилотлар сони дона 83 145 2. Жами мавжуд ўринлар дона 9424 9853 3. Туркомплекслар сони ўрин 19 21 4. Меҳмонхоналар сони дона 670,1 764,8 5. Турбазалар сони дона 11 17 6. Улардаги ўринлар сони ўрин 20,5 21,3 7. Кемпинглар, мотеллар сони дона 4 10 8. Улардаги жойлар сони дона 574 845 9. Саёҳат ва экскурсия бюролари сони дона 82 128 Манба; «Ўзбектуризм» МК. 2006 йил якунлари ҳисоботи. 2 ―Ўбектуризм‖ МКси маълумоти.2006 й.

Ёшлар туризмнинг иқтисодий потенциали шундан иборатки суткали ўртача сарфларнинг кам бўлиши узоқ муддат бўлиши билан қопланади. Туристиларни жойлаштириш объектларининг жойлашиш тизими қуйидаги жадвалда кўрсатилган. ―Ўзбектуризм‖ МКси жамлама баланс маҳсулотлари минтақа бўлинмалари ва ташқи иқтисодий бирлашмаларни, 13та комплекс, 28та саёҳат ва экскурсиялар бюроси, 39та минтақа бўлинмалари фирмалари, филиал ва агентликлар, ўқув методик марказ, реклама агентликларини ўз ичига олади. «Ўзбектуризм» миллий компаниясида 2006 йилдаги ҳолатига кўра умумий жойлар сони 9582 та ўринни ташкил қилган 45 та туристик хўжаликлардан 38 таси ишлайди, улардаги ўринлардан 744 таси судка мобайнида ишлайди. Шу жумладан сиғими 6780 ўрин бўлган 20 меҳмонхона 2298 ўринли, 10 турбаза ва 499 ўринли 3 кемпинг мавжуд. 24 та умумий овқатланиш нуқталари бўлиб, улардаги ўтириш жойлари 8071 тадир. Шу жумладан 7151 ўтириш жойига бўлган 21 ресторан 300 ўринли кафе, 120 ўринли бар ва буфет мавжуд. Қуйидаги жадвалда туристларни жўнатиш бўйича вилоятлардаги туристик хизматлар мажмуаси кўрсатилган.

22-жадвал Туристларни жўнатиш бўйича 2006 йилдаги туристик хизматлар. № Минтақа Чет элга МДҲ Ўзбекистон Республикаси Суммаси 1. Андижон 11,80 0,50 2,00 4,30 2. Бухоро 10,20 2,40 4,00 6,60 3. Жиззах 0,85 - 0,60 1,43 4. Қорақалпоғистон 0,81 4,50 0,40 4,90 5. Қашкадарё 9,80 1,10 7,9 9,80з 6. Навоий 9,20 - 0,20 0,50 7. Наманган 7,20 0,59 3,60 5,39 8. Самарқанд 15,20 6,80 6,60 12,00 9. Сирдарё 0,50 1,40 - 8,50 10. Сурхандарё 8,50 0,50 0,40 1,80 11. Тошкент 30,44 3,51 4,48 8,43 12. Фарғона 6,60 4,02 1,70 12,32 13. Хоразм 10,20 00,2 4,10 80,50 14. Тошкент шаҳар 20,60 28,74 38,18 2,78 Жами 20,319 28 38,18 27,05 Манба; «Ўзбектуризм» МК 2006 йил якунлари ҳисоботи. 2006 йил якунлари бўйича энг юқори кўрсаткич асосан 3 та вилоятга тўғри келади. Булар Самарқанд, Бухоро, Хоразм туристик минтақаларига тўғри келади. Шундай булса ҳам Ўзбекистон учун туристик хизматлардан олинадиган бундай даромад жуда камдир. Агар туризм бўйича чиқазилаётган барча қарорлар ва фармойишлар ўз вақтида бажарилиб, имкониятлардан тўлиқ фойдаланилганда эди, даромад кўрсаткичлари бундан ҳам ортиқ бўлган бўлар эди. «Ўзбектуризм» М.Кси бўйича 2006 йил мабойнида валюта тушумлари қуйидагича жадвалда кўрсатилган. 2006 йилда валюта тушумлари сезиларли даражада ошди, аммо бу ҳали талаб даражасида эмас. Чунки туризм катта имкониятларга эгадир. Жадвалдан кўриниб турибдики, Бухоро, Самарқанд, туристик минтақалари режани ошириб бажаришган. Тизимда режа 2006 йилда 125% бажарилган.

Туристик хизматларга эркин нархларининг жорий қилиниши кўрсатилаётган хизматлар миқдори ва ходимларни манфаатдор қилиш имконини беради. 23 - жадвал «Ўзбектуризм» МК бўйича 2006 йил мабойнидаги валюта тушумлари (минг АКШ долларида) № Вилоятлар Режа Ҳақиқат % 1 Андижон 148.0 40.2 27.2 2 Бухоро 842.0 969.9 115.2 3 Қорақолпоғистон 75.0 20.6 27.5 4 Жиззах 70.0 20.3 29.1 5 Наманган 93.0 28.1 33.9 6 Сирдарё 35.0 7.4 21.2 7 Навоий 29.0 5.9 20.5 8 Самарқанд 880.0 118.0 135.7 9 Сурхондарё 68.0 4.5 12.1 10 Тошкент вилояти 289.0 90.7 48.0 11 Фарғона 150.0 101.1 67.4 12 Хоразм 475.0 651.7 137.2 13 Тошкент шахри 732.0 827.1 113.0 Манба «Ўзбектуризм» МКнинг 2006 йил якунлари ҳисоботи. Туризмни ривожлантиришнинг монетар концепциясини амалга оширишнинг биринчи босқичида хорижий туризмни Республикамизга жалб қилишнинг иқтисодий механизмини яратиш муҳим масала ҳисобланади. Бу туризм ва экскурсиялар бўйича кушма корхоналарни ташкил қилишни, хорижий кредит ва туризм бўйича технологиялардан фойдаланишни талаб қилади. Республикамизда туризмни йўлга куйиш учун туризмнинг монетар модели ривожланган давлатлар тажрибасидан фойдаланиш керак. Республикамизда туризмни ривожлантириш иқтисодий самара беради, чунки у ташқарига ресурс чиқармай (пахта, газ, жун, нефт) валюта олиш имконини беради. Таҳлил шундан далолат берадики, кўпгина ривожланган мамлакатларда туризмдан келадиган даромад бошқа товарларни сотишга караганда анча кўпроқ валюта тушумларини келтиради. Масалан: Туркия йилига 4-5 млрд долларлик товар экспорт қилса, туризмдан 10 млрд доллардан ортиқ даромад олади. Англия, Италия, Франция, Испанияларда ҳам худди шундай кўрсаткич мавжуд.

Ҳисоб-китобларга кўра республикамизда туризмни бозор иқтисодиётига мувофиқ ривожлантиришдан 2010 йилга келиб тушадиган тушум йилига 4,5 млрд сўмга етиши кутилмоқда. Марказий Осиё давлатларида туризмни ривожлантиришнинг ҳақиқий истиқболлари борлигини мутахассислар таъкидлашмоқда.

24-жадвал 2006 йилда туристларга кўрсатилган туристик хизматлар (минг сўмда) № Вилоятлар Хиз.хаж Фойда (млн. сўм) Тур. Сон (минг киши) Х.тур . Экс -я (%) 1 Андижон 28000 26.000.0 37.0 75.0 8.9 2 Бухоро 60500 18.500.0 68.4 270.0 37.0 3 Жиззах 9800 1.053.0 33.0 90.0 1.7 4 Қорақолпоғистон 1100 40.0 1.8 11.0 -- 5 Кашкадарё 25400 2.100.0 32.0 57.0 31.0 6 Навоий 1050 1.090.0 1.2 4.2 0.2 7 Наманган 12500 1.090.0 20.9 36.0 9.3 8 Сирдарё 1900 1.010.0 0.80 3.7 1.7 9 Самарқанд 136000 23.000.0 41.0 139.0 40.0 10 Сурхандарё 5600 550.0 1.8 8.4 23.0 11 Тошкент вил. 21000 2.750.0 18.5 115.2 21.9 12 Фарғона 26000 3.400.0 20.5 73.2 26.0 13 Хоразм 30500 35.000.0 21.5 63.6 34.0 14 Тошкент ш. 6500.0 11.000.0 91.2 110.0 Манба «Ўзбектуризм» М.Книнг 2006 йил якунлари ҳисоботи. Республикамизда жойлашган Самарқанд, Бухоро, Термиз, Хива ва Шахрисабз каби тарихий шаҳарларимиз бутун дунёга машхур бўлиб, дунё халқлари бу шаҳарларимизни куриб зиёрат қилишни орзу қиладилар. Республикамиздаги туристик объектлар, айниқса Самарқанд, Бухоро, Хивани реклама қилиш, туризмни ривожлантиришнинг истикболли йўналишларидан биридир. Бу ишни «Ўзбектуризм» МКнинг маркетинг ва реклама бўлимисиз туристларни жалб қилиш қийин булади. Агар 2006 йилда туристларга кўрсатилган хизматлар ҳажмини изохлайдиган бўлсак, республикамизда миллий туризм иқтисодиётини бундан ҳам юқори даражага кўтариш имкониятлари кўплигини кўрамиз. Иқтисодиëтда туризм ва сервис хизматининг имкониятлари Туризмнинг жаҳон иқтисодиëтидаги ўсиш даражаси 2003 йилда бироз (1,5 % гача) пасайди ҳамда узоқ муддатли даража тенденциясидан паст, лекин 2004 -2005 йиллардаги кўрсаткичлардан юқори даражада бўлди. Бироқ ўртача

глобал ўсишдаги кичик ўзгаришлар туризми ривожланган мамлакатларнинг, шунингдек, ҳарбий ярим шарнинг ривожланаëтган мамлакатларнинг ўсиши тўхтаб қолганлигини беркитади холос. Бу эса уларнинг ўсишини Африка мамлакатларининг ўсиши билан тенглаштиради. Осиëда энди ривожланаëтган туризм иқтисодиëти эса тез суръатлар билан ўсиб бормоқда. 2003 йил ва 2004 йилнинг бошидаги ютуқлар шуни кўрсатадики, глобал ўсишнинг истиқболи порлоқ бўлиб, ўзайтирилган ëки умумлаштирилган секинлаштиришнинг эҳтимоли жуда кам бўлади. Саноати ривожланган мамлакаталарда инфляция кўрсаткичлари 2,5 % гача пасайган ҳолда қолиб, молия тузилмаларига қисқа муддатли қўйилмалар учун фоиз ставкаларини сезиларли равишда камайтириш имконини беради. Бундан ташқари, ривожланаëтган мамлакатлар ҳамда иқтисодий ўтиш даврида бўлган мамлакатларда ҳам инфляция пасайди. Узоқ муддатли қўйилмалар бўйича инфляция фоиз ставкалари 2003 йилда пасайди, бу эса баъзи мамлакатларда 2004 йилги фоиз ставкаларининг ўсишини қоплади. Фоиз ставкалари 2004 йилнинг бошларида ўсган бўлсада, сўнгги йиллардаги ўртача кўрсаткичлардан паст бўлди. Асосий валюта турларини алмаштириш ставкалари фундаментал кўрсаткичларга мос келувчи даражага яқинлашди. Бундан ташқари, фонд бозорлари сезиларли равишда ўсган бўлиб, бу кўпчилик мамлакатларда даромаднинг юқорилиги ва фоиз ставкаларининг пастлигини кўрсатади. Шунингдек, ижобий ўзгаришлар ҳам кузатилди. 2003 йилда бутунжаҳон савдоси кенгайиб, маҳсулот ишлаб чиқариш эса икки бараварга ортди. Бу эса савдонинг сўнгги йилларда эркинлашганини, валюталарнинг конвертациялашув тенденциялари ва глобаллаштиришнинг динамик кучларини кўрсатади. Бундан ташқари, капитал оқимлари Мексика инқирозининг таъсири ўз кучини кўрсатган ривожланаëтган мамлакатларга йўналтирмоқда. Юзага келиши мумкин бўлган долзарб молиявий номувофиқликлар ва структура камчиликлари бозорнинг нормал фаолият юритишига тўсқинлик қилади ҳамда кўпгина мамлакатларнинг ривожланишига ҳалақит беради. Сўнгги йилларда ғарбий Европа

мамлакатларида ишсизликнинг ўсиши, эътиборни мустаҳкам ва ривож топадиган иқтисодий ўсишнинг аҳамиятидан ташқари, бозор ислоҳотларини янада изчил ва жадалроқ ўтказиш заруратига ҳам қаратади. Сиëсатни шакллантиришга мативлар бевосита таъсир кўрсатади ва уларнинг аҳамияти каттадир. Мативлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади. Туризм мативи. Сафар мақсади (мативи, инсонни сафарга ундайди) бу унинг саëҳатининг сабабидир, агар сабаб бўлмаса сафар ҳам бўлмас эди. Авваломбор саëҳат мақсади, сайëҳлаp оқими ва йўналишларни бошқаpиш ҳақидаги ахборот асосида, моделлар ëрдамида бозорларни соҳалаpга бўлиш ва мақсад бозорларини аниқлаш учун керак. Шуни ҳисобга олиш керакки, саëҳат қилаëтган гуpуҳ, яъни бирга сафар қилаëтган сайëҳларнинг ягона мақсади зиëрат қилишдир. Шу сабали менежмент қай йўл билан саëҳат мативлари тизимига туширилиши мумкин деган саволга жавоб олиши керак. Жисмоний мативация. Жисмоний мативация деганда дам олиш, даволаниш ва спорт билан шуғyлланиш тушунилади. Агар асосий мақсад жисмоний кучни тиклаш бўлса биринчи навбатда дам олиш туради ва ҳ.к. Психологик мативация. Саёҳатнинг асосий психологик мативацияси бу кундалик бир хилликни тарк этиш ва янги нарсаларни кўриш, муҳитни ўзгартириб дам олиш. Таассуротларни ўзгартириш ҳам психологик мативацияга киради. Бу икки психологик ва жисмоний мативация замонавий сайёҳлаpда қандай қизиқиш уйғотса менежментда ҳам шундай қизиқиш уйғотади. Шахслараро мативация. Аҳамияти бўйича жисмоний ва психологик мативациядан кейин шахслараро мативация туради. Кўпчилик саёҳат даврида ўзи учун ижтимоий алоқалаpни излайди. Улар бошқа сайёҳлаp билан муносабатда бўлишни ёки маҳаллий аҳоли билан танишишни истайдилар. Маданий мативация. Бу гуpуҳда биринчи ўринда бошқа мамлакатларда турли урф-одатлар, анъаналар ва тиллар билан танишиш туради. Кейинги ўринда эса санъатга қизиқиш, спорт анжуманларида иштирок этиш ва шу каби норасмий диний сабаблар бўлади.

Обрў ва статус мативацияси. Бу мативациядаги сайёҳлаp ўз шахсини баркамол қилиш учун саёҳатга чиқадилаp. Яна одамларнинг тан олишларига эришиш ва буни сақлаб қолиш учун ҳам амалга оширилади. Шахс баркамоллиги кўпинча малака ошириш ёки қайта тайёргарликдан ўтиш билан боғлиқ. Иш муносабатлари мативацияси. Бу маънода мативация ходимни фаол ишлашга чорлайдиган pағбатлантиpишлаp тўпламидан иборат, яъни ташкилий ишларни ҳал қилгандан кейин менежер ишни муваффақиятли бўлишини таъминлаши керак. Шу йўлда қуйдагилаp қўлланилади: а) pағбатлантиpиш, яъни ташқи омиллар (моддий ва маънавий) ёрдамида ходимни фаол ишлашга чорлаш; б) шахсий мативлар, яъни ходимнинг ишга бўлган ўз истагини пайдо қилиш. Бу ерда асосий масала меҳнатдан манфаатдор бўлиш, меҳнат фаолиятига бўлган эҳтиëж ва уни қондиpиш. Бу шундан далолат берадики кишининг ҳаркатлаpини мaтивлар бошқаpади. Киши берилиб, кўтаринки pуҳда, ташаббус билан ишлаши мумкин ëки бошқа ҳолатлаp ҳам бўлиши мумкин. Доим инсоннинг хатти-ҳаракатлаpининг мативини тушунишга ҳаракат қилиш керак. Мативация бу ўзини ва бошқалаpни шахсий ва ташкилот мақсадлаpига эришиш учун чорлаш. Мативацияга анъанавий бўлган ëндашув, бу ходимнинг самарали ишлаш учун лозим бўлган ресурсга ижобий қаpаш. Аммо саноат инқилобидан кейин бизнинг жамият борган сари мураккаблашиб кетмоқда. Техник прогресс инсонларнинг меҳнатга ва кундалик ҳаётга бўлган муносабатини кескин равишда ўзгартирди. Натижада менежер ҳар куни ходимлар фаолиятига маълум ишларни бажариш учун мативлар бериши керак. Ишни яхши бажаришдан қониқиш ва иш натижаси билан мағрурланиш ҳиссини ходимларда юзага келтиради. Бу натижа ҳам (меҳнатни мативлаштириш нуқтаи назаридан) пул каби муҳимдиp. Менежерларни ҳар доим қандай мативация шароитида ходимлар бошқалаpнинг топшиpиқлаpини бажаради. Бу қизиқиш ходимларнинг

шахсий эркинликлари кенгайиб уни қисман шерикчиликка айланиши билан ортиб боради. Ходим қанчалик эркин бўлса шунчалик у ўз мақсадлаpи ва ташкилот мақсадлаpи билан бирга раҳбарлик қилиши муҳимдир. Қисқача хулоса: Ўзбекистон Республикаси ҳамдўстлик мамлакатлари орасида халқаро туризмни ривожлантириш борасида катта имкониятларга эга бўлган, юқори даражадаги рақобатга бардош бера оладиган ва бу соҳани мамлакат иқтисодиётида ҳал қилувчи тармоқлардан бирига айлантириш учун етарлича шарт-шароитларнинг мавжудлиги билан ажралиб туради. Аммо мавжуд имкониятлардан ва самарали фойдаланишда қийинчиликлар бўлиб, халқаро туризм йўналишида республикага ташриф буюрувчиларнинг талаб эҳтиёжларини қондириш талаб даражасида эмас. Бунинг асосий тўсиқларидан бири, ҳали бу соҳада маркетинг жараёнларининг ривожланиши ва у билан боғлиқ бўлган муаммолар чуқур ўрганилмаган ва шу туфайли халқаро туризм бозори яхши йўлга қўйилмаганлигидадир. Бозор муносабатларини ривожланиши шароитида халқаро туризм иқтисодиётининг жуда катта соҳаларидан бири ҳисобланиб, у давлатлар ўртасидаги сиёсий, иқтисодий ва маданий алоқаларга сезиларли даражада таъсир кўрсата бошлади. Бу соҳа ривожланишида давлат сиёсати, реклама, умумиқтисодий шароитлар, валюта курси, рақобатчилар сони, дам олиш жойларининг аҳамияти ва хавфсизлиги каби масалалар жуда ҳам муҳимдир. Халқаро туризм бозорининг ривожланиши карвон йўлларни қайта тиклаш масалалари билан ҳам бевосита боғлиқдир. Чунки Ўзбекистон авваллари ва ҳозир ҳам бу қадимий йўлларнинг марказида турибди, уларни иштирок этиши жуда зарур бўлиб, бу худуддан транзит (йўловчи) усулида фойдаланувчилардан ҳам катта моддий манфаат кўриш мумкин. Айниқса, бу жараён йўл тизимининг қай даражада ривожланганлиги билан боғлиқдир.

Тавсия этилган адабиётлар. 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т: Ўзбекистон, 1992. 2. Узбекистон Республикасининг "Туризм тўғрисида"ги қонуни. //Халқ сўзи газетаси, 1999 йил 14 сентябрь. 3. Узбекистон Республикаси Президентининг 1992 йил 27 июлдаги «Узбектуризм» Миллий компаниясини ташкил этиш тўғрисида"ги Фармони. //Халқ сўзи газетаси, 1992 й. 28 июль. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2005 йилгача бўлган даврда Ўзбекистонда туризмни ривожлантиришга оид давлат дастури тўғрисида»ги Фармони //Халқ сўзи газетаси, 1999 йил 16 апрель. 5. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Туризм фаолиятини лицензиялаш тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида"ги Қарори. //Халқ сўзи газетаси, 2005 йил 12 ноябрь. 6. Александрова А.Ю. Международный туризм. - М: ГРИФ, 2004. -470 с.

O'xshashlar

Туризм ва меҳмонхона хизматлари иқтисодиёти фанининг мақсади ва вазифалари

Ўсимликчилик тармоқлари иқтисодиёти

Сервис соҳаси объектлари иқтисодиётининг услуби

Савдо ва хизматлар соҳаси маркетинги

Туризм сиёсати асослари