Ўсимликчилик тармоқлари иқтисодиёти - Iqtisodiyot - Referatlar

Ўсимликчилик тармоқлари иқтисодиёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ў симликчилик тармоқлари иқтисодиёти Режа: 1. Ўсимликчилик тармоқларининг аҳамияти 2. Ўсимликчилик тармоқлари иқтисодиётининг ҳозирги ҳолати 3.Ўсимликчилик тармоқлари иқтисодиётини ривожлантириш масалалари

www.arxiv.uz Ўсимликчилик тармоқларининг аҳамияти Республика қишлоқ хўжалиги таркибида қуйидаги йирик тармоқлар мавжуд: - ў симликчилик; - чорвачилик. Ўсимликчилик мамлакат қишлоқ хўжалигининг энг асосий тармоғи ҳисобланади. Унинг қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқарилган жами ялпи маҳсулотдаги салмоғи 1998-2001 йилларда 80-90 фоизни, товар маҳсулоти таркибидаги салмоғи эса 80-82 фоизни ташкил этган. Қишлоқ хўжалигининг ў симликчилик тармоғи: - дон-ғаллачилик (буғдойчилик, шоличилик, ); - техника экинлари (пахтачилик, канопчилик, тамакичилик, лавлагичилик, ); - картошкачилик; - сабзавотчилик (к а рамчилик, памидорчилик; …); - полизчилик (қовунчилик, тарвузчилик; …); - боғдорчилик (узумчилик, ў рикчилик, олмачилик; …) ва бошқа тармоқлардан иборатдир. Бу тармоқларда буғдой, арпа, шоли, макка дони, мош, пахта хомашёси, тамаки барги, каноп, қанд лавлаги, ерёнғоқ, картошка, памидор, бодринг, к арам , сабзи, қовун, тарвуз, узим, олма, ў рик, ёнғоқ, анор ва бошқа маҳсулотлар етиштирилади. Улар қайта ишлаш саноати тармоқлари учун хомашё, аҳоли учун эса озиқ-овқат маҳсулотлари ҳисобланади. Ўсимликчилик тармоқлари орасида ичида пахтачилик биан ғаллачилик давлат миқёсида стратегик аҳамиятга эгадир. Бу тармоқлар республикадаги йирик ва муҳим ҳисобланган «Ўздонмаҳсулот», пахта тозалаш саноати, т ў қимачилик ва енгил ҳамда нон маҳсулотлари корхоналарини хомашё билан таъминлайди. Натижада миллионлаб ишчи-хизматчилар иш ҳамда даромад билан таъминланади.

www.arxiv.uz Пахта толасини сотиш натижасида мамлакат валюта тушумининг 55 фоизга яқини о л инмоқда. Ғ аллачилик асосан республика аҳолисининг дон маҳсулотларига бўлган талабини қондиришга хизмат этади. 2002 йилда 5,4 млн. тонна ғалла етиштирилди жон бошига 216,5 кг. дон тўғри келди. Тиббиёт нормативлари бўйича бир киши-кунига 1 . 24 кг. ун ва ун маҳсулотларини истеъмол қилиши лозим. Ғ аллачиликда эришилган натижа республикамиз бу борадаги талабни қондириш имкониятига эга эканлигидан далолат беради. Бу Республика Президенти И.А.Каримов томонидан амалга оширилаётган ғалла мустақиллиги сиёсатининг натижасидир. Ғ аллачиликнинг ривожланиши чорвачилик ва саноат тармоқлари юксалишига ҳам ижобий таъсир этиши мумкин. Ғ аллачилик билан пахтачилик тармоқларининг умумий майдони республика жами экин майдонининг 82 фоизга яқинини ташкил этмоқда. Айрим қишлоқ хўжалик корхоналарида эса жами экин майдониниг 90 фоизга яқини пахта ҳамда ғалла билан банд бўлмоқда. Шунинг учун ҳам уларнинг ялпи маҳсулотдаги салмоғи юқори. Республика ў симликчилик тармоқларида инсон саломатлиги учун керак бўлган турли хил маҳсулотлар етиштирилади. Жумладан, иккинчи нон ҳисобланган картошка, сабзавот, полиз ва боғдорчилик маҳсулотлари ва бошқалар. Кейинги йилларда тармоқда доривор маҳсулотлар етиштиришга ҳам алоҳида эътибор берилмоқда. Уларнинг кўпроқ етиштирилишини доимий йўлга қўйиш мамлакат ахолисининг бу борадаги талабини қондириш билан бирга ташқи бозорда кўпроқ сотилишини ҳам таъминлайди. Бу эса валюта тушумининг ошишига олиб келади.

www.arxiv.uz Ўсимликчилик тармоқлари иқтисодиётининг ҳозирги ҳолати Қишлоқ хўжалигининг ў симликчилик тармоқларида ички ва ташқи бозор талабини қондира оладиган турли хилдаги маҳсулотлар давлат сиёсатини эътиборга олган ҳолда етиштирилмоқда. Ўсимликчилик тармоқларида етиштирилаётган маҳсулотларнинг самарадорлиги бир қанча кўрсаткичлар ёрдамида аниқланади. Улар миқдор (натурал) ва қиймат шаклида намоён бўлади. Жумладан, экин турлари бўйича 1 гектар майдондан олинган ҳосил, яъни экинларнинг ҳосилдорлиги, озиқа экинлари бўйича қўшимча ҳар гектардан олинган озиқа бирлиги миқдори аниқланади. Уни аниқлаш учун жами етиштирилган ҳосилни шу ҳосил олинган экин майдонига тақсимлаш лозим. Бунинг учун қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: Ях ∑Об Эх = ---------- ; Об = -------------- Хм Об б Бунда: Э х – экин турларининг ҳосилдорлиги, ц/га; О б – бир гектардан олинган озиқа бирлиги, ц/га; Я х – ялпи олинган ҳосил, тонна ёки цен; ∑О б – жами олинган озиқа бирлиги, тонна ёки цен; Х м , Об м – ҳосил, озиқа бирлиги олинган майдон, га. Бир гектар экин майдонига, олинган бир центнер ҳосил учун сарфланган ишлаб чиқариш харажатлари (меҳнат, маблағ), уларнинг жами сарфланган меҳнат ва маблағ харажатларини ҳосил олинган майдон ёки жами ҳосил миқдорига тақсимлаш натижасида аниқлаш мумкин. Бунинг учун ушбу формуладан фойдаланиш лозим: ∑ ИЧх ∑ Мх Хга ═ ----------------- ёки ------------- Хм Хм

www.arxiv.uz Бунда: Х га – 1 гектарга сарфланган ишлаб чиқариш, меҳнат харажатлари, сўм/ га, к к /га; ∑Ич х – экин турлари бўйича ишлаб чиқариш харажатлари, млн. сўм; ∑М х – экин турлари бўйича сарфланган меҳнат сарфи, минг киши-куни. Экинларнинг турлари бўйича ишлаб чиқариш таннархи. Уни жами ишлаб чиқариш харажатлар суммасининг олинган маҳсулот миқдорига нисбати билан, яъни қуйидаги формула ёрдамида аниқлаш мумкин: ∑ ИЧх Мтн ═ ----------------- Ях Бунда: М тн – маҳсулот турини етиштириш таннархи, сўм/цен. Бу кўрсаткич етиштирилган ҳар бир маҳсулотнинг бир центн е ри неча сўмга тушганлигини кўрсатади. Улар маҳсулотларни сотиш баҳолари билан таққосланиши натижасида ҳар бир центнер маҳсулотни етиштириш эвазига эришилган натижаларни ҳисоблаш, яъни шу маҳсулотни етиштиришдан хўжалик фойда олдими ёки зарар қилганлигини аниқлаш имкониятини яратади. Натижада ҳар бир маҳсулот турининг рентабеллилик даражаси аниқланади. Бунда қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: СФ Р = ---------------  100% Ичх Бунда:

www.arxiv.uz Р – ҳар бир маҳсулот турининг, ў симликчиликнинг рентабеллик даражаси, фоизда; С ф – олинган фойда. Ўсимликчилик тармоқларида ҳам бозор иқтисодиёти муносабатларини шакллантириш мақсадида ерларни фермер, деҳқон хўжаликларига узоқ муддатга, фуқароларга эса умрбод фойдаланишга бериш натижасида жамоа, ширкат ва давлат хўжаликлари ихтиёридаги ерлар камайиб бормоқда. Чунончи, ў симликчилик тармоқларида экинларнинг жами майдони 2000 -2005 йилларда 390,1 минг гектарга ёки 9,4 фоизга камайиб, 3774,9 минг гект а рни ташкил этган. Қисқариш асосан пахта ҳамда ем-хашак экинларининг майдонлари камайиши ҳисобига юз берган ( 15 -жадвал). Ҳозирги даврда қишлоқ хўжалик экинларини жойлаштиришда табиий- иқтисодий шароит, давлат сиёсати ҳамда бозор талаби эътиборга олинмоқда. Республика аҳолисининг донга бўлган тал а бини қондириш мақсадида Президент И. Каримов раҳбарлигида ғалла мустақиллиги сиёсати амалга оширилмоқда. Уни самарали ҳал этиш мақсадида пахта яккаҳокимлиги аста- секин пасайтирилмоқда. Бунга пахта экин майдонининг 48,5 минг гектарга ёки 3,2 фоизга қисқаргани далил бўлади. Унинг майдони пахтачилик учун табиий-иқтисодий шароити ноқулай ҳисобланган республиканинг шимолий худудларида сезиларли миқдорда қисқартирилди. Айниқса, Қорақалпоғистон Республикасида шу йиллар ичида 51,0 минг гектарга ёки 34,8 фоизга, Хор а зм вилоятида 13,1 минг гектарга ёки 13,0 фоизга, Қашқадарё вилоятида эса 23,3 минг гектарга ёки 13,5 фоизга камайтирилган. Сув ресурслари етишмаслиги сабабли шоли майдони Ўзбекистон бўйича 24 минг гектарга ёки 12 фоизга қисқартирилган. Бу жараён асосан Қорақалпоғистон Республикасида ҳамда Хор а зм вилоятида содир бўлган. Лекин шу йиллар мобайнида етарли даражада асосланмаган ҳолда ем- хашак экинларининг майдони 303,6 минг гектарга ёки 41,5 фоизга қисқартирилган. Қисқартирилган майдонларга асосан буғдой, картошка ҳамда полиз экинлари экилган. Натижада буғдой экилган майдон республика

www.arxiv.uz бўйича 1164,4 минг гектардан (2000й.) 1354,8 минг гектарга (2005й.) етказилган ва 190,4 минг гектарга ёки 16,5 фоизга кўпайган. Аграр-иқтисодий ислоҳотлар амалга оширила бориши натижасида ўсимликчилик маҳсулотлари етиштиришда нодавлат секторининг улуши ортмоқда. 2001 йилнинг бошига жами экин майдонининг 37,2 фоизи ширкат, 31,7 фоизи фермер хўжаликлари ихтиёрида. Келажакда деҳқончилик маҳсулотлари етиштириш билан фермер ва деҳқон хўжаликлари шуғулланиши мақсадга мувофиқдир. Экин майдонлари таркиби ўзгариши туфайли умумий экин майдонидаги экинлар салмоғи ҳам ўзгармоқда. 2000 йилда донли экинларнинг салмоғи 39,8 фоиз бўлган бўлса, 2005 йилга келиб, 42,7 фоизни ташкил этган ёки 2.9 фоизга ошган, техника экинларининг салмоғи шу даврда 2.2 фоизга ортиб, 2005 йилда 39 фоизни ташкил қилган. Аҳоли учун энг зарур озиқ-овқат ҳисобланган картошка, сабзавот ва полиз экинлари майдонининг салмоғи 1.1 фоизга кўпайган. Лекин ем-хашак экинларининг салмоғи қисқариб бормоқда. Бундай хол экинларни алмашлаб экишга салбий таъсир этиши мумкин. Шунинг учун келажакда экин майдонлари салмоғини тартибга солишда алмашлаб экиш жорий этилишини таъминлашга алоҳида эътибор бериш лозим. 15 - жадвал Республикада қишлоқ хўжалик экинларининг майдони (минг.га)* Экинларнинг номи Й и л л а р 200 5 й.да

www.arxiv.uz 2000 й. дагига нис. %2000 2001 2002 2003 2004 200 5 Ғ алла экинлари 1656,5 1740,5 1757,3 1686,8 1723,1 1611,9 97,3 шундан: -буғдой 1164,4 1328,7 1458,8 1412,4 1419,6 1354,8 116,3 Техника экинлари 1532,6 1525,1 1536,0 1614,1 1607,0 1471,2 96,0 шундан: -пахта 1492,2 1487,3 1511,9 1631,6 1517 1443,7 96,8 Картошка, сабзавот, полиз экинлари 244,3 219,9 322,5 231,3 238,7 263,8 108,0 Ем-хашак экинлари 731,6 521,5 500,4 497,5 449 428 58,5 Ж а м и 4165 4007 4116,2 4029,7 4017,8 3774,9 90,6 *Республика Макроиқтисод ва статистика Вазирлиги маълумотлари асосида тайёрланган. 2 - диаграмма

www.arxiv.uz Қишлоқ ва сув хўжалик Вазирлиги таркибидаги корхоналарда экинлар ҳосилдорлиги Пахтанинг экин майдони камайиши билан бирга ҳосилдорлиги ҳам пасайиб бормоқда ( 2 - диаграмма). Аксарият экинлар ҳосилдорлигининг пасайишига экин майдонлари унумдорлиги пасайганлиги сабаб бўлмоқда. Ҳозирги даврда республика миқёсида жами суғориладиган ерларнинг 6 0 фоизига яқини у ёки бу даражада ш ў рланган. Бундай ҳолат шу ерларнинг мелиоратив ҳолати ёмонлашиши оқибатида юз бермоқда. Сўнгги йилларда кимёвий воситалар баҳоларининг кескин ошганлиги сабабли уларни талаб этилган миқдорда сотиб олиш ва экин майдонларига зарур даражада солиш имкони бўлмаяпти. Бу экинларнинг ҳосилдорлигига салбий таъсир кўрсатмоқда. Республика вилоятларида экинларнинг серҳосил, самарали навл а рини тўғри жойлаштиришга эришилмаганлиги ҳам ҳосилдорлик ошиши йўлидаги т ў сиқлардан биридир. Бошо қ ли дон пахта80 70 60 50 40 30 20 10 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Картошка Полиз ЙилларҲ осилдорлик центнер

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалигида фойдаланилаётган саноат маҳсулотлари баҳоларининг тез суръатларда ошиши, экинларнинг ҳосилд о рлиги эса тез ў смаётганлиги натижасида тармоқларда етиштирилаётган маҳсулотлар таннархи сезиларли даражада ошиб бормоқда. Фақатгина 2001 -2005 йилларда бошоқли доннинг 1 центнери таннархи 3,4 марта, шу жумладан, буғдойники 3,9 марта ошган. Пахта хомашёсининг таннархи эса 3,2 марта ошиб, 10380 сўмни ташкил этган ( 16 -жадвал). 16 -жадвал Республика қишлоқ хўжалигида етиштирилаётган ў симликчилик маҳсулотларининг таннархи ва рентабеллик даражаси* Маҳсулот турлари 2001 йил 2002 йил 2003 йил 200 5 йил 1 ц таннарх и рента б. дар; % 1 ц таннар хи рента б. Дар; % 1 ц таннар хи рента б. Дар; % 1 ц таннарх и рента б. дар; % Бошоқли дон 1043 7,6 1353 11 2013 18,2 4638,3 14,2 Ш.ж. буғдой 913 11,5 1186 12,3 1791 11,7 4495,7 17,8 Картошка 1279 14,3 1698 2,9 2020 43,9 3106,7 44,7 Пахта 2440 -18,6 3272 -26,4 3240 -7,8 10380 0,8 Сабзавот 335 34,6 466 55,5 543 60,9 1517,6 61,3 Полиз 230 15,2 283 32,1 366 46,4 926,2 48,1 Мева 717 -9,7 843 8,5 1119 38 1117,4 39,2 Узум 846 10,6 1247 7,9 1448 51,6 2458,9 47,6 *Республика қишлоқ ва сув хўжалиги Вазирлиги маълумотлари асосида тузилган. Жадвал маълумотлари барча ў симликчилик маҳсулотларининг таннархи ошганлигидан далолат бермоқда. Шу йиллар ичида 1 центнер картошканинг таннархи 1,4 марта, сабзавот маҳсулотларининг ў ртача

www.arxiv.uz таннархи 3,5 марта, полиз маҳсулотлариники эса 3 марта ошган. Ўсимликчилик маҳсулотлари таннархларининг ошиши шу маҳсулотлар самарадорлигига ҳам таъсир этган. Яъни маҳсулотларни сотиш натижасида олиниши мумкин бўлган фойда суммаси унч а лик кўпаймаган. Лекин, сўнгги йилларди қишлоқ хўжалик корхоналари экинларнинг серҳосил, кам сув талаб этадиган, қисқароқ муддатларда пишиб етиладиган навлўрини экиш, янги техникалардан, самарали технологиялардан ва меҳнатни ташкил этишнинг илғор шаклларидан фойдаланиб, уларнинг ҳосилдорлигини ошириш ва ҳосилини сифатига путур етказмаган ҳолда тезроқ йиғиштириб олишга ҳаракат қилмоқдалар. Шунингдек, давлат томонидан сотиб олинаётган деҳқочилик маҳсулотларининг харид баҳолари ҳам йил сайин оширилмоқда. Чунончи, 200 1 -2002 йилларда пахта хомашёсининг харид баҳоси ў ртача 101,3 фоизга, б о шоқли дон маҳсулотлариники эса 142,8 фоизга оширилган. Бу хўжаликлар муайян даражада фойда олишини таъминламоқда. Дарвоқе, 1995-1999 йилларда пахта хомашёсини етиштириш зарар келтирган бўлса, 200 1 йилдан бошлаб маълум миқдорда фойда бермоқда. 2001 йилда 1 центнер пахта хомашёсини сотиш натижасида 86 сўм, дон маҳсулотларини сотишдан эса 657 сўм фойда олинган. 16 -жадвал маълумотларининг далолат беришича, республика деҳқончилигининг асосий тармоқлари фойда келтириб, рентабелли тармоққа айланган, бироқ барча тармоқларнинг рентабеллиги бозор иқтисоди талабларига тўлиқ жавоб бермайди. Аниқроғи, муайян соҳалар (пахтачилик, ғаллачилик, ем-хашак етиштириш) дан олинаётган фойда хўжаликлар фаолиятини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш асосида ривожлантиришни таъминлай олмайди. Шундай экан, келажакда ў симликчиликнинг барча соҳаларини ривожлантириш ва самарадорлигини юксалтириш лозим. Ўсимликчилик тармоқлари иқтисодиётини ривожлантириш масалалари Ўсимликчилик тармоқларининг республика ҳамда қишлоқ хўжалик корхоналари иқтисодиётидаги ў рнини, аҳамиятини эътиборга олган ҳолда

www.arxiv.uz келажакда уларни ривожлантириш ва самарадорлигини юксалтириш энг асосий вазифалардан биридир. Бу муаммони ижобий ҳал этиш учун, аввало, эркин бозор талабларини эътиборга олган ҳолда қандай турдаги деҳқончилик маҳсулотларини ва қанча миқдорда етиштириш зарурлигини аниқлаб олиш лозим. Бунда давлатнинг қандай маҳсулотларга ва қанча миқдорда эҳтиёжманд эканлигини аниқлашга алоҳида эътибор бериш лозим. Чунки давлат Ўз эҳтиёжини қондирадиган товар ишлаб чиқарувчилар учун имтиёзлар яратмоқда. Хўжаликлар бошқа истеъмолчил а рнинг қисқа ва узоқ муддатли талабларини ҳам чуқур ў рганишлари, ў з ички ишлаб чиқариш эҳтиёжлари ҳамда бошқа талабларини аниқлаб олишлари лозим. Қайси маҳсулотни ва қанча миқдорда етиштириш мақсадга мувофиқ эканлигини аниқлашда уларнинг самарадорлигини, албатта, эътиборга олиш зарур. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир хўжалик ў з талабини қондирадиган миқдорда фойда келтирадиган маҳсулотларни етиштириш билан шуғулланиши лозим. Юқорида таъкидланган масалаларни ҳал этишда экинларни алмашлаб экишнинг назарий ҳамда амалий жиҳатдан асосланган тизими жорий этилишига ҳам алоҳида эътибор бериш керак. Чунки бу тупроқнинг унумдорлиги ошишини таъминлайди. Ўсимликчилик маҳсулотларини белгиланган миқдорда етиштириш учун зарур бўлган ишлаб чиқариш воситаларини: уларнинг турларини, миқдорини ҳамда ҳолатини аниқлаб олиш алоҳида аҳамиятга эгалигини унутмаслик зарур. Чунки шулар ёрдамида маҳсулот етиштириш жараёнлари белгиланган муддатларда, сифатли бажарилиши таъминланади. Натижада ишлаб чиқариш ва бошқариш харажатлари маълум миқдорда тежалиши мумкин. Барча воситалардан йил давомида тўғри, тўлиқ ҳамда самарали фойдаланиш орқали талабни қондирадиган миқдорда сифатли ў симликчилик маҳсулотлари етиштириш, уларнинг самарадорлигини юксалтириш учун муайян чора-тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир

www.arxiv.uz Чорвачилик тармоқлари маҳсулотларининг аҳамияти Чорвачилик – мамлакат қишлоқ хўжалигининг муҳим таркибий қисмидир. Чорвачилик тармоқларининг мақсадга мувофиқ, самарали жойлаштирилиши, ривожлантирилиши республикада меҳнат тақсимоти ижобий ҳал этилишига бевосита таъсир этади. Ҳудудларнинг табиий, иқтисодий шароитларини ҳамда бозор талабларини эътиборга олган ҳолда чорвачиликнинг қорамолчилик, қўйчилик, балиқчилик, асаларичилик, андатрачилик тармоқлари жойлаштирилиши ва ривожлантирилиши зарур. Чунки бу тармоқларда озиқ-овқат ва қайта ишлаш саноати корхоналари учун гўшт, сут, жун, тери, асал ва бошқа маҳсулотлар етиштирилади. Натижада саноат тармоқларининг ривожлантирилиши ҳам таъминланади, чорвачилик тармоқларида инсон саломатлиги учун зарур, оқсил моддаларга бой бўлган турли хилдаги маҳсулотлар ҳам етиштирилади. 2000-2001 йилларда республикада аҳоли жон бошига ўртача 34 кг. гўшт (тирик вазнда), 148 кг. сут етиштирилган. Бу инсон организми учун зарур миқдор ёки тиббиёт нормативларидагига нисбатан анча кам. Шунинг учун республика ҳукумати мамлакатнинг барча соҳаларида чорвачиликни ривожлантиришга қаратилган йирик дастурлар ишлаб чиқиб, уларни амалиётга татбик этиш бўйича қатор чора-тадбирларни амалга оширмоқда. Бундан ташқари чорвачиликда ў симликчилик ва чорвачиликнинг айрим соҳалари ривожланишини таъминлайдиган маҳсулотлар ҳам етиштирилмоқда. Масалан, чорва чиқиндиси – г ў нг тупроқ унумдор - лигини оширади, ў симликлар учун органик ў ғит ҳисобланади. Чорвачилик маҳсулоти сут эса аҳоли томонидан истеъмол қилинишидан ташқари янги туғилган ёш ҳайвонларга ҳам берилади. Чорвачилик тармоқларида ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 11 фоизга яқини етиштирилмоқда. Унинг 90 фоизга яқинини аҳоли хўжаликлари етказиб бермоқда. Демак, қолган қисми жамоа мулкчилигига асосланган хўжаликлар ҳиссасига тўғри келмоқда. Чорвачилик тармоқларида

www.arxiv.uz етиштирилаётган маҳсулотларнинг асосий қисми республика аҳолиси талабларини қондириш мақсадида ички бозорларда, чекланган миқдори эса ташқи бозорларда сотилмоқда. Уларни экспорт қилиш натижасида 2000-2001 йилларда 0,2 млн. АҚШ доллари миқдорида валюта тушган. Бу талабга тўлиқ жавоб бермайди. Келажакда бу муаммони ҳал этишга алоҳида эътибор бериш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун объектив имкониятлар мавжуд. Республика чорвачилигида экологик жиҳатдан барча талабларга жавоб берадиган гўшт, сут маҳсулотларини, тери, айниқса, қорак ў л терисини, жун етиштиришни ривожлантириб, уларни ташқи бозорда сотиш мумкин. Бунда аҳолининг чорвачилик маҳсулотларига бўлган талабини қондириш даражаси ҳам юксалтирилади. Натижада тармоқнинг миллий иқтисодиётдаги ў рни, аҳамияти ортади. Чорвачилик тармоқларида етиштириладиган маҳсулотлар даражаси ва самарадорлиги Чорвачилик тармоқларининг ривожланишини, ишлаб чиқариш фаолияти самарадорлик даражасини қуйидаги кўрсаткичлар ифодалайди: - чорва ҳайвонлари бош сонининг ў згариш даражаси . Уни аниқлаш учун ҳақиқий муддатга бўлган маълумот бўйича кўрсаткични қиёсланаётган вақтдаги маълумот бўйича кўрсаткичга тақсимлаш лозим. Бу усулдан фойдаланган ҳолда етиштирилаётган чорвачилик маҳсулотлари миқдорини, тармоқ маҳсулдорлигининг йиллар бўйича ў згаришини аниқлаш, бу борадаги кўрсаткичлар коэффициентда ёки фоизда аниқланиши мумкин; - чорва ҳайвонларининг маҳсулдорлиги . Бу кўрсаткич етиштирилган маҳсулот миқдорининг (турлари бўйича) шу маҳсулотни берган ҳайвонлар бош сонига нисбати билан аниқланади. Бунда қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: ЧХм= :) , ( Бс сут Гушт Мм

www.arxiv.uz Бунда: ЧХм–чорва ҳайвонларининг маҳсулдорлиги (кг); Мм–етиштирилган гўшт, сут, жун, тухум миқдори (центнер, минг дона); Бс- чорва ҳайвонларининг бош сони. - чорва ҳайвонларининг суткалик ў ртача ў сиш в а зни . У чорва ҳайвонларининг маълум муддатдаги ў сган в а знини шу ў сишни таъминлаган муддатга нисбати билан аниқланади. Бунда қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: Ху Су = --------- М Бунда: Су–чорва ҳайвонларининг суткалик ў сиши (граммда); Ху–ҳайвонларнинг маълум муддатдаги ў сган миқдори (кг); М–маҳсулот ў сишини таъминлаган муддат (сутка); Республикада бозор муносабатларини шакллантириш чорвачилик тармоқларида ҳам давлат раҳбарлигида босқичма-босқич амалга оширил - моқда. Жумладан, даставвал давлат ва жамоа мулки ҳисобланган чорвачилик тармоқлари Республика Вазирлар Махкамасининг 1993 йил январдаги қарорига биноан хусусийлаштирила бошланди. Бунда сотиб олувчиларнинг маблағлари етишмаган ҳолларда кредитлар ҳам берилди. Натижада бу соҳада ҳам мулкдорлар шакллана бошлади. Аммо улкан сиёсий аҳамиятга молик бўлган бу тадбир кутилган натижаларни бермади. Чунки чорва молига эга бўлган мулкдорлар уларни ем-хашак, яъни озуқа билан таъминлай олмаганликлари сабабли кўп ўтмай зотли, сермаҳсул ҳайвонларни сота бошладилар. Бундай ҳолнинг шаклланишига чорвачиликни хусусийлаштириш жараёнида молларни озуқа билан таъминлайдиган миқдордаги экин майдонлари узоқ муддатга ижарага берилмаганлиги сабаб бўлди. Натижада Республика вилоятларининг барча жамоа, ширкат

www.arxiv.uz хўжаликларидаги чорва ҳайвонларининг миқдори 1996-2001 йилларда кескин камайди. Қўй ва эчкилар асосан республиканинг яйлов ва чўл ҳудудларида жойлашган хўжаликларда парвариш қилинади. Бинобарин, мамлакат миқёсидаги 2912 минг бош қўй ва эчкининг 88,3 фоизи Навоий, Қашқадарё, Бухоро, Жиззах, Сурхондарё, Самарқанд вилоятлари ва Қорақалпоғистон Республикаси хўжаликларида. Эслатиб ўтиш керакки, қўй ва эчкиларнинг 27 фоизга яқини суғориладиган деҳқончиликка асосланган ҳудудлардаги хўжаликлар ихтиёрида. Аммо, уларда қўйчиликни ривожлантириш учун барча имкониятлар мавжуд эмас. Энг муҳими, яйловлар, пичанзорлар етишмайди. Республика қишлоқ хўжалик корхоналарининг аксарият қисмида чорвачиликнинг ем-хашак базаси талаб даражасида эмаслиги, улар етарли даражада ихтисослашмаганлиги нафақат чорва ҳайвонлари бош сонлари камайишига, балки уларнинг маҳсулдорлигига, оқибат-натижада эса тармоқда етиштирилаётган маҳсулотлар ҳажми қисқаришига ҳам таъсир этмоқда. Масалан, республика қишлоқ хўжалик корхоналарида бир бош сигирдан ўртача соғиб олинган йиллик сут миқдори 1996-2000 йилларда 1117 кг. дан 967 кг. га тушиб қолди. Шу йилларда бир бош сигирнинг маҳсулдорлиги 13,4 фоизга камайди. Айрим вилоятларда эса, сигирларнинг маҳсулдорлиги жуда паст бўлди. Жумладан, Жиззах вилояти хўжаликларида бу кўрсаткич 612 кг. дан 435 кг. га тушган, Сурхондарё вилоятлари хўжаликларида эса 750 кг. дан 619 кг. га пасайди. Бундай ҳолат Бухоро, Қашқадарё, Фарғона ва Хоразм вилоятлари хўжаликларида ҳам юз берди. Ҳозирги даврда мамлакат қишлоқ хўжалик корхоналарида ҳар бош сигирдан бир суткада ўртача 3-3,5 кг. сут соғиб олинмоқда. Бу жуда кам. Тошкент ва Наманган вилоятлари хўжаликларида бу кўрсаткич 28-78,9 фоиз юқори бўлиб, ўртача 4,1-5,6 кг. ни ташкил этмоқда. Хўжаликлар аксарият чорвачилик маҳсулотлари етиштиришдан зарар кўрмоқдалар. Жумладан улар 1997 йилда 1 центнер сут етиштириб, сотиш натижасида 628 сўм зарар кўрган бўлса, 1998 йилда 981 сўм, 1999 йилда эса

www.arxiv.uz 1103 сўм зарар кўрган. Ҳар центнер сут етиштиришдан кўрилаётган зарар миқдори йил сайин ортиб борган. Бундай ҳол сутнинг сотиш баҳолари ўсиши натижасида таннархи юқори суръатларда ошиши сабабли юзага келган. Хўжаликлар гўшт ва жун етиштиришдан ҳам зарар кўрмоқдалар. Лекин курилаётган зарарлар миқдори йил сайин камайиб бормоқда. Чунки 1 центнер гўштнинг (тирик вазнда) сотиш баҳоси шу йилларда 140 фоизга, таннархи эса 114,9 фоизга ошган. Демак, гўштнинг сотиш баҳоси унинг таннархига нисбатан юқори даражада ўсган. Бу фикр жуннинг сотиш баҳоси ва таннархига ҳам тегишли. Фермер, деҳқон хўжаликларида эса бунинг акси: чорвачилик юқорироқ суръатларда ривожланмоқда. Уларда чорва ҳайвонларининг бош сони 1999- 2000 йилларда 13,5 фоизга кўпайган. Ҳар бош сигирдан 370 кг. дан сут соғиб олинган. Фермер ва деҳқон хўжаликларида ишлаб чиқариш асосан шахсий мулкка асосланганлиги учун улар харажатларни имконият даражасида тежашга, сифатли маҳсулот етиштириб, юқори баҳоларда сотишга интилмоқдалар. Шунинг учун ҳам бу хўжаликларда чорвачилик тармоқларининг рентабеллик даражаси тобора ошмоқда. 15.3. Чорвачилик тармоқларини, уларда маҳсулот етиштиришни ривожлантириш ва самарадорлигини ошириш йўллари Жамиятнинг экологик жиҳатдан тоза маҳсулотларга бўлган талаби ўсиб бормоқда. Аммо бу борадаги талаб ҳозирги даврда тўлиқ қондирилгани йўқ. Муаммони ҳал этиш учун бир қанча ташкилий, иқтисодий, ижтимоий тадбирларни амалга ошириш, жумладан, чорвачиликда иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш керак. Бу жараённи бир неча йуналишлар бўйича амалга ошириш мумкин. Масалан, республика ҳудудларининг, хўжаликларнинг йуналишларини эътиборга олган ҳолда чорвачилик тармоқларини мақсадга мувофиқ жойлаштириб, уларни ихтисослаштириш жараёнларини ривожлантиришга эътибор бериш лозим. Чорва ҳайвонларини ижара пудратчиларига, чорвачилик фермаларини эса ижарага бериш, ижарачиларга талабини қондирадиган ҳажмдаги экин

www.arxiv.uz майдонларини ҳам узоқ муддатга ижарага ажратиш зарур. Бу жараёнда самарадорликка эришиш учун ижарачилар молиявий маблағлар билан етарли миқдорда таъминланишига ҳам алоҳида эътибор бериш керак. Бу тадбир очиқ танлов асосида шу соҳа бўйича тажрибали, билимдон, қонун устуворлигини тан оладиган, инсофли, маънавияти юқори бўлган фуқаролар зиммасига юкланиши мақсадга мувофиқдир. Хўжаликларда бу масалаларни ҳал этишда ерлар унумдорлиги ошишини таъминлайдиган тадбирларга ҳам алоҳида эътибор қаратилиши зарур. Бу борада ижара муносабатларини эркин бозор талабларига мослаштириш керак. Чорвачилик фермал а рининг замонавий талабларга жавоб берадиган моддий-техника базасини босқичма-босқич ривожлантиришга алоҳида эътибор бериш вақти келди. Чорвачилик бино-иншоотлари фан-техника ютуқл а рини эътиборга олган ҳолда мослаштирилишига, тегишли воситалар билан таъминланишга, чорва ҳайвонлари яхши парваришланиб, сифатли маҳсулот етиштиришда янги техникалар, илғор технологиялар жорий этилишига эришиш лозим. Шудагина тармоқда ишлаб чиқариш жараёнлари механизациялаштирилиб, меҳнат унумдорлигининг ошиши таъминланади. Наслчилик ишларини ривожлантириб, сермаҳсул чорва зотл а рини яратиб, улар ишлаб чиқаришга тезроқ татбиқ этилишини таъминлаш, бунда зотли, сермаҳсул чорва ҳайвонларини сотиб олиш вариантидан фойдаланишни ҳам эсдан чиқармаслик кутилган натижага эришиш имкониятини кенгайтиради.

O'xshashlar

Туризм соҳаси иқтисодиёти

Коммунал хўжалик тармоғи иқтисодиёти

Коммунал хўжалик тармоғи иқтисодиёти

Агросаноат мажмуаси тармоқлари маҳсулотларининг нархлари

Бозор иқтисодиёти ва унинг белгилари