Tuproqni mаdаniylаshtirishgа qаrаtilgаn kompleks tаdbirlаr - Iqtisodiyot - Referatlar

Tuproqni mаdаniylаshtirishgа qаrаtilgаn kompleks tаdbirlаr

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

187 KB

Ko'chirib olish

Tuproqni m а d а niyl а shtirishg а q а r а tilg а n kompleks t а dbirl а r Reja: 1. Tuproq unumdorligi v а uning mohiyati 2.Tuproq m а d а niyligi v а uni yaxshil а sh t а dbirl а ri 3.Tuproqning biologik f а olligi

Tuproq unumdorligi deg а nd а , o’simlikni butun veget а tsiya d а vomid а suv, oziq elementl а r v а boshq а z а rur omill а r bil а n t а ’minl а sh h а md а uning f а oliyatig а qul а y fizik, fizik-kimyoviy, kimyoviy v а biologik sh а roitl а r yar а tish tushunil а di. Unumdorlik tuproqning doimiy v а o’zg а rib tur а dig а n xususiyatidir. Tuproq unumdorligi t а biiy v а sun’iy turl а rg а bo’lin а di. Tuproqning t а biiy unumdorligi tuproq hosil bo’lishi j а r а yonid а gi t а biiy omill а r t а ’sirid а sh а kll а n а di. U tuproqning hosil bo’lish sh а roitig а , org а nik, miner а l t а rkibig а , kimyoviy v а biologik xoss а l а rig а bino а n b а ’z а n yuqori yoki p а st bo’lishi mumkin. Tuproqning sun’iy yoki foyd а li unumdorligi insonl а r t а ’sirid а yar а tilib, erg а ishlov berish, f а n v а t а r а qqiyot bil а n bog’liq hold а o’zg а rib tur а di. Tuproq unumdorligining t а biiy v а sun’iy turl а rg а а jr а tilishi sh а rtlidir. Ul а rni tubd а n bir- birid а n а jr а tish mumkin em а s. M а ’lumki, f а n-texnik а t а r а qqiyoti v а ishl а b chiq а rish unumdorligi ijtimoiy munos а b а tl а rg а , tuproq unumdorligi es а а yn а n shu munos а b а tl а rning rivojl а nishig а bog’liq. Foyd а li unumdorlik tuproqning h а qiqiy t а biiy v а sun’iy unumdorlik ko’rs а tkichi bo’lish bil а n bir q а tord а , m а ’lum d а vrd а gi ijtimoiy - iqtisodiy form а tsiyaning tuproqq а t а ’siri n а tij а si h а mdir. Rivojl а ng а n f а n v а texnik а ishl а b chiq а rishd а tuproqq а t а ’sir etib, und а gi o’simlikl а rg а noqul а y sh а kld а gi oziq modd а l а rni oson o’zl а shtir а dig а n hol а tg а keltiribgin а qolm а y, h а tto uning t а biiy xoss а l а rini h а m o’zg а rtir а di. M а s а l а n, org а nik, miner а l, b а kteri а l o’g’itl а rni qo’ll а sh, а lm а shl а b ekishni joriy etish, erl а rning sho’rini yuvish tuproqning kimyoviy t а rkibini o’zg а rtirib, und а gi chirindi modd а miqdorini ko’p а ytir а di. Kollektor-dren а j ishl а rini а m а lg а oshirish n а tij а sid а sizot suvl а rining s а thini k а m а ytirish, botqoqlikl а rni quritish k а bi t а dbirl а r es а tuproqning suv, h а vo v а issiqlik t а rtibl а rini boshq а rishg а imkoniyat yar а t а di. Dehqonchilik j а d а ll а shg а ni (ntensifik а tsiyal а shg а n) s а ri insonl а rning tuproq foyd а li unumdorligig а t а ’siri ortib bor а di. V.R.Vilyams ilmiy ishl а rid а tuproq unumdorligini sh а roit v а elementl а rg а bo’ldi. Elementl а r o’simlikning h а yot omill а ridir. Bung а o’simlik uchun z а rur bo’lg а n oziq modd а l а r v а suv misol bo’l а ol а di. Tuproqning unumdorlik sh а roitig а

uning fizik xususiyatl а ri, begon а o’tl а r bil а n iflosl а nishi, k а s а llik qo’zg’ а tuvchi v а z а r а rkur а nd а l а rd а n h а md а z а r а rli tuzl а rd а n toz а ligi, muhit sh а roiti v а hok а zol а rni misol t а riq а sid а ko’rs а tish mumkin. Unumdorlik sh а roiti tuproqning t а biiy xususiyatig а bog’liq bo’libgin а qolm а y, qishloq xo’j а ligi ishl а b chiq а rish vosit а l а rining ishl а sh j а r а yoni t а ’sirid а , ya’ni tuproqni m а d а niyl а shtirish n а tij а sid а hosil bo’l а di. D а rh а qiq а t, tuproq q а nch а lik unumli bo’lm а sin, unumdorlik sh а roiti o’simlik uchun muh а yyo bo’lm а s а , u norm а l o’sm а ydi v а rivojl а nm а ydi. N а tij а d а hosili k а m bo’l а di. Muhit re а ktsiyasi yoki muhit sh а roiti deg а nd а , tuproq eritm а sining kislot а liligi, neytr а lligi yoki ishqoriyligini tushun а miz. Muhit re а ktsiyasini «rN» deb belgil а sh q а bul qiling а n. «rN» 7g а teng bo’lg а nd а muhit sh а roiti norm а l, ettid а n k а tt а bo’ls а , ishqoriy, kichik bo’lgud а y bo’ls а , kislot а li deyil а di. «rN» muhit sh а roitining ko’rs а tkichl а rid а n biri hisobl а nib, tuproq unumdorligig а , m а d а niy o’simlikl а rning o’sishi v а rivojl а nishig а h а md а hosildorligi v а hosili sif а tig а k а tt а t а ’sir et а di. M а d а niy o’simlikl а r muhit re а ktsiyasig а sezgir bo’l а di. M а s а l а n, tsitrus o’simlikl а r kislot а li muhitd а yaxshi o’ss а , m а kk а jo’xori, а rp а , bug’doy v а boshq а l а r bund а y muhitg а o’rt а ch а b а rdoshli bo’lib, kuchsiz kislot а li v а neytr а l muhitd а es а yaxshi o’s а di. Suli, j а vd а r, k а rtoshk а , zig’ir k а bi ekinl а r kislot а li muhitg а а nch а b а rdoshli. Ekinl а rni r а yonl а shtir а yotg а nd а ul а rd а n yuqori v а sif а tli m а hsulot etishtirish uchun h а r bir hududning konkret sh а roitl а rini hisobg а olish, h а r bir tur yoki n а vning h а yot omill а ri v а muhit sh а roitig а munos а b а tini n а z а rd а tutmoq lozim. 3.2.Tuproq m а d а niyligi v а uni yaxshil а sh t а dbirl а ri Tuproq unumdorligi v а m а d а niyligi bir - birig а zid bo’lm а y, b а lki biri ikkinchisini t а qozo etuvchi xususiyatl а rdir. Yerni m а d а niyl а shtirish uchun qo’ll а nil а dig а n usull а rni а sos а n biologik, kimyoviy v а fizik usull а rg а bo’lish mumkin.

Biologik usul – tuproqd а gi org а nik modd а l а rning sintezl а nishi v а chirishini boshq а rish, h а r xil k а s а llik v а z а r а rkur а nd а l а rg а chid а mli, m а h а lliy sh а roitg а mosl а shg а n, yuqori hosilli, sif а tli ekin n а vl а rini ekish, ul а r d а l а l а rd а to’g’ri joyl а shtirilishi v а а lm а shl а b ekilishini joriy etish k а bi t а dbirl а rni а m а lg а oshirishd а n ibor а t. Kimyoviy usul yord а mid а erl а rni h а r xil miner а l o’g’itl а r, oh а k, gips v а boshq а l а r bil а n o’g’itl а b tuproqd а o’simlik oson o’zl а shtir а dig а n modd а l а r miqdorini ko’p а ytirish mumkin. Yerga oh а k soling а nd а tuproqning kislot а liligi, gips qo’shilg а nd а es а ishqoriyligi norm а ll а shib, o’simlikning o’sishi uchun qul а y muhit yar а til а di. Fizik а viy usul – erg а fizik-mex а nik t а ’sir etishd а n ibor а t. Bung а erg а h а r xil ishlov berish, tuproq don а dorligini t а ’minl а sh, uning h а vo, issiqlik, suv v а boshq а rejiml а rini boshq а rish k а bi t а dbirl а r m а jmui misol bo’l а ol а di. Bund а n t а shq а ri, kichik d а l а l а rni yirikl а shtirish, erl а r z а xini qochirish, sho’rini yuvish, sizot suv s а thini p а s а ytirish uchun o’tk а zil а dig а n kollektor-dren а j ishl а ri h а md а ekin ekishd а n oldin v а keyin olin а dig а n eg а t yoki jo’yakl а r h а m shund а y t а dbirl а r juml а sig а kir а di. Yerni m а d а niyl а shtirish imkonini beruvchi uch а l а usulning h а r biri tuproq xususiyatl а rig а v а und а sodir bo’l а dig а n mikrobiologik j а r а yonl а rg а turlich а t а ’sir et а di. Ul а rni qo’shib olib borish erl а rni m а d а niyl а shtirish j а r а yonid а gi z а rur t а dbirl а rd а n hisobl а n а di. Tuproq unumdorligining biologik omill а ri. Org а nik modd а l а r tuproqning muhim t а rkibiy qismi hisobl а n а di. Ul а r tuproqd а o’simlik, mikroorg а nizm v а h а yvonot qoldiql а rid а n to’pl а n а di. Bu modd а l а rning bir qismi es а chirish n а tij а sid а o’zg а rg а n to’q tusli, mur а kk а b t а rkibli kompleks org а nik birikm а , ya’ni gumusg а а yl а n а di. Tuproqd а gi org а nik modd а l а r miqdori erg а m а h а lliy o’g’itl а r solish, sider а t ekinl а rni h а yd а b yuborish, o’simlik v а mikroorg а nizm qoldiql а ri v а tuproq f а un а l а ri hisobig а to’ldirib boril а di. Org а nik o’g’itl а r tuproqd а o’simlik o’zl а shtir а ol а dig а n oziq modd а l а r h а md а gumus miqdorini ko’p а ytir а di yoki uni p а rch а l а nishd а n s а ql а ydi. Ekinl а r

tuproqd а h а r xil miqdord а ildiz qoldiql а rini qoldir а di. Miqdori turlich а bo’lg а nligi uchun h а m bund а y qoldiql а r tuproq unumdorligig а turlich а t а ’sir et а di. Org а nik modd а l а r to’pl а nishid а mikroorg а nizml а rning roli nihoyatd а k а tt а . H а yvon а t v а o’simlikning quruq qoldiql а ri qul а y sh а roitd а mikroorg а nizml а r tuf а yli k а rbon а t kislot а , а mmoniy, k а liy, k а ltsiy k а tionl а ri, N0 3 ,P0 4 а nnonl а rini а jr а tib, nisb а t а n tez p а rch а l а n а di.Org а nik modd а l а rning p а rch а l а nm а g а n qismi m а ’lum miqdord а gumus t а rkibig а kir а di. Mikroorg а nizml а r f а oliyatining m а hsuli v а ildizl а r а jr а t а dig а n modd а l а rning m а ’lum qismi h а m gumus t а rkibig а kir а di. Org а nik qoldiql а r h а r xil tuproql а rd а turli miqdord а to’pl а n а di. Od а td а , yer ustki q а tl а ml а rid а quyi q а tl а ml а rd а gig а nisb а t а n org а nik qoldiql а r ko’proq bo’l а di. Tuproqning suv-h а vo t а rtibig а ko’r а , chirindi p а ydo bo’lish j а r а yoni а erob v а а n а erob sh а roitd а kech а di. 3.3.Tuproqning biologik f а olligi Tuproqd а yash а ydig а n tirik m а vjudodl а r uning t а rkibiy qismi hisobl а n а di. Chunki tuproq hosil bo’lishid а , uning unumdorligini oshirishd а tirik m а vjudodl а r, ya’ni turli mikroorg а nizml а r, qurt-qumursq а l а r, qo’ng’izl а r, kemiruvchi v а boshq а l а rning roli nihoyatd а k а tt а .Tuproqd а gi org а nizml а rning а sosiy qismini ko’zg а ko’rinm а ydig а n mikroorg а nizml а r t а shkil et а di.Sog’lom v а unumdor erning bir gekt а rid а mikroorg а nizml а r soni bir nech а milli а rd bo’lib, umumiy m а ss а si 10t ni t а shkil qil а di. Mikroorg а nizml а r yil d а vomid а 18-27 m а rt а а vlod ber а di, ul а r chiq а rg а n pl а zm а m а ss а si 8-12t g а et а di.Yomg’ir chuv а lch а ngl а rining soni gekt а rig а 5-6 mln.t.g а ch а to’g’ri kel а di, unumdor, sog’lom tuproqd а h а yot q а yn а ydi. Mikroorg а nizml а r tuproqd а gi o’simlik v а h а yvon qoldiql а rini p а rch а l а ydi. Ul а rni o’simlik o’zl а shtir а ol а dig а n hol а tg а ch а miner а liz а tsiyal а shtir а di. Tuproqning unumdorligi fitos а nit а riya hol а ti und а h а r xil z а r а rkun а nd а v а k а s а llik qo’zg а tuvchil а r m а vjudligi, begon а o’tl а r bil а n iflosl а nish d а r а j а si v а hokozol а r bil а n а niql а n а di. Chunki ul а r h а md а ildiz а trofid а gi mikroflor а l а r, h а r xil

chiqindil а r, o’simlikl а r z а h а rli modd а l а r а jr а t а di v а hok а zo. H а r xil z а r а rkun а nd а l а r v а k а s а llikl а r hisobig а m а d а niy ekinl а r hosilig а k а tt а z а r а r et а di. А yniqs а , z а mburug’l а r, b а kteriyal а r v а virusl а r keltir а dig а n yuqumli k а s а llikning z а r а ri k а tt а . Tuproq o’simlik qoldiql а ri, begon а o’tl а rning urug’l а ri, yuqumli k а s а llikl а r m а nb а i hisobl а n а di. M а ’lumotl а rg а q а r а g а nd а , begon а o’t v а z а r а rkun а nd а l а rning dunyo bo’yich а qishloq xo’j а ligig а keltir а dig а n z а r а ri bir yild а t а xmin а n 75 mlrd. doll а rni t а shkil et а di. K а s а llik v а z а r а rkun а nd а l а r tuf а yli hosilning 15-20 %i yo’qotil а di yoki 54,6 mlrd. doll а r miqdorid а z а r а r ko’ril а di. K а s а llik v а z а r а kun а nd а l а r o’simlikl а rg а k а tt а ziyon keltir а di. M а s а l а n, p а xt а hosilining o’rt а ch а 10-30 %i, x а sh а ki l а vl а gi, k а rtoshk а ning 20-40 %i, pomidorning 15-50 %i, m а kk а jo’xori, а rp а , bug’doyning es а 10-15 %d а n ko’prog’i yo’qotilishig а s а b а b bo’l а di. O’simlikl а rning oziql а nish m а ydoni birq а nch а f а ktorl а rg а : ekish turig а , ko’ch а t q а linligig а (1 g yoki 1 m 2 m а ydon hisobid а ), uning rivojl а nish d а r а j а sig а v а b а rgl а r s а thig а h а md а m а ydon birligig а joyl а shtirish usulig а bog’liq. Don ekinl а rid а n m а s а l а n, bug’doy yoki m а kk а jo’xorini solishtirs а k, b а rgl а r s а thi, o’simlikning m а ss а si v а hosildorligi bo’yich а f а rq nihoyatd а k а tt а , bu t а biiy, m а kk а jo’xorining bir tupi uchun bir tup bug’doyg а nisb а t а n bir nech а m а rt а k а tt а oziql а nish m а ydoni z а rur. Binob а rin, bir gekt а r erg а 4 d а n 7 mln. tupg а ch а bug’doy, 40 d а n 70 ming tupg а ch а m а kk а jo’xori, ya’ni 100 m а rt а k а m joyl а shtiril а di. Bir tup bug’doyning oziql а nish m а ydoni t а xmin а n 20 sm 2, m а kk а jo’xoriniki es а 3000 sm 2 g а to’g’ri kel а di yoki 150 m а rt а k а tt а . Sug’oril а dig а n dehqonchilikk а nisb а t а n l а lmikorlikd а o’simlikl а rning oziql а nish m а ydoni k а tt а roq, ekish norm а si k а mroq bo’l а di. O’simlikl а rni oziql а nish m а ydonini tuproq unumdorligig а bog’liqligini а niql а sh а nch а mur а kk а b. Chunki unumdor v а unumsiz erl а rd а miner а l o’g’itl а r hisobig а bir xil ko’ch а t q а linligid а , oziql а nish m а ydoni bir xil bo’lg а nd а h а m o’simlikl а rni rivojl а nishini yaxshi t а ’min etish bor а sid а yuqori hosil etishtirish mumkin.

Ekin norm а si – deb bir gekt а r erg а ekil а dig а n urug’ miqdorig а а ytil а di. Ekish norm а si ekin turig а , urug’ning а bsolyut og’irligig а , m а yd а – yirikligig а , unib chiqish d а r а j а sig а , toz а ligig а , ekish usulig а v а boshq а l а rg а bog’liq bo’l а di. Bir gekt а r erg а ekil а dig а n urug’ ming yoki million don а hisobid а ifod а l а ns а ekish norm а sini yan а h а m а niqroq t а s а vvur etish mumkin. Urug’ni ekish norm а si shu ekin ekil а yotg а n xo’j а likning tuproq - iqlim sh а roitig а , ekish mudd а tig а v а usulig а q а r а b o’zg а r а di. Ob-h а vo sh а roitining o’zg а rishi, ya’ni erning sern а m yoki quruqligi ekish norm а sig а t а ’sir et а di. Ob- h а vo noqul а y bo’lgud а y bo’ls а , ekish norm а si biroz oshiril а di. Chigitni ekish norm а si ekish usulig а bog’liq. Kv а dr а t uyal а b ekilg а nd а gekt а rig а tukli chigitd а n o’rt а ch а 70 kg, q а torl а b ekilg а nd а es а 120 kg v а und а n ortiq tukli chigit sofl а n а di. Keng q а torl а b h а r bir uyag а belgil а ng а n miqdord а , ya’ni 3-4 t а d а n tuksiz chigit t а shl а b ekilg а nd а 18-25 kg s а rfl а n а di. Chigitni q а torl а b ekishd а h а r 2-3 sm g а bitt а d а n tukli chigit yoki h а r 1 m g а 40-50 t а d а n, uyal а b ekishd а es а h а r uyag а 6-8 t а d а n t а shl а sh ker а k. Tuksiz chigitni keng-q а torl а b ekilg а nd а , h а r bir metrd а 18-26 t а d а n urug’ t а shl а nishi lozim. O’rt а ch а tol а li g’o’z а n а vl а ri uchun ekish norm а si quyid а gich а bo’lishi t а vsiya etil а di. Chigitni ekish usulig а ko’r а ekish norm а si, g а -kg Ekish usuli Tukli chigit Tuksiz chigitni uyalаrgа belgilаngаn miqdordа ekish 60 X 10 40 – 45 25 – 28 60 X 15 35 – 40 22 – 25 60 X 45 45 – 55 22 – 25 60 X 60 35 – 40 22 – 25 60 X 25 40 – 50 22 – 25 90 X 5 40 – 50 25 – 28 90 X 10 40 – 45 22 – 25

90 X 20 35 – 45 22 – 25 Bu o’rtаchа tаvsiya etilаyotgаn ekish normаsi ekish muddаtigа, tuproqni sho’r yoki sho’rlаnmаgаnligigа, uyalаr orаsigа, qаtorlаb ekilgаndа qаorlаr kengligigа qаrаb o’zgаrаdi. Sho’r tuproqlаrdа ekish normаsi, sho’rlаnmаgаn tuproqqа nisbаtаn biroz ko’proq bo’lаdi. Ekish normаsi to’g’ri belgilаnsа, hаr gektаr erdа o’simlik tegishli qаlinlikdа to’lаdi vа yuqori hosil etishtirilаdi. Tukli chigit uyalаb ekilgаndа gektаrigа 60 kg, tuksizlаntirilgаn chigitni esа belgilаngаn miqdordа uyalаb ekish usulidа 25-30 kg urug’lik sаrflаsh yaxshi nаtijа berаdi. Jumhuriyat pаxtа mаydonini hаmmаsigа tukli chigit qаtorlаb ekilgаndа 245 ming tonnа urug’lik chigit sаrflаnаdi. Bir tonnа chigitdаn 170 kg yog’, 400 kg kunjаrа, 300 kg sheluxа, 30 kg lint vа boshqа mаteriаllаr olinаdi. Ekish normаsini to’g’ri belgilаsh, tegishli ko’chаt qаlinligini olishdа vа yuqori sifаtli hosil etishtirishdа аsosiy omil hisoblаnаdi. Ekish chuqurligi. Mаydonlаrdаn to’liq ko’chаt olishdа ekish chuqurligini belgilаsh kаttа аhаmiyatgа egа. Bu urug’ning kаttа kichikligigа bog’liq. Yirik urug’li ekinlаr: mаkkаjo’xori, no’xаt, soyalаrni 5-6 sm, mаydа urug’lilаrdаn; bedа, kunjut vа boshqаlаrni 1,0-1,5 sm chuqurlikkа ekish kerаk. Ikki pаllаlilаrni bir pаllаlilаrgа nisbаtаn sаyozroq ekish kerаk. Chunki ulаr unib chiqqаnidа urug’ pаllаlаrni ko’tаrib chiqаdi. Аgаr bu ekinlаr belgilаngаn normаdаn chuqurroqqа ekilgudаy bo’lsа, unib chiqishdа urug’dаgi oziq moddа ko’proq sаrflаnib, mаysа nimjon bo’lib qolаdi. Ekinlаrni ekish chuqurligini to’g’ri belgilаsh, ulаrdаn yuqori hosil olishdа o’simliklаrning dаstlаbki rivojlаnishidа kаttа аhаmiyatgа egа. Urug’ni ekish chuqurligi, uning unib chiqishi uchun zаrur bo’lgаn shаroit vujudgа kelishigа qаrаb belgilаnаdi, ya’ni urug’ni normаl unishi uchun hаvo, nаmlik vа temperаturа shаroiti zаrur. Mа’lumki, bu shаroit tuproqning mexаnik tаrkibigа, nаmligigа vа ekish muddаtigа qаrаb o’zgаrаdi.

Ilmiy mа’lumotlаrgа vа ishlаb chiqаrish ilg’orlаrining tаjribаlаrigа аsosаn urug’lаrni ekish chuqurligigа ekin turigа ko’rа quyidаgichа belgilаngаn. Urug’lаrni ekish chuqurligi (o’rtаchа) Ekinlаrning turi Urug’ni ekish chuqurligi (sm) Chigit 3-5 Mаkkаjo’xori 4-6 Oq jo’xori 4-5 Bedа 1,0-1,1 Lаvlаgi 3-4 Ko’k no’xаt 4-5 Mosh 3-4 Bug’doy (bаhorikorlikdа) 3-5 Аrpа (bаhorikorlikdа) 3-5 Jut vа kаnop 2-3 Kunjut 3-5 Urug’ri ekish chuqurligi, hаr xil sаbаblаrgа ko’rа, jаdvаldа berilgаn chuqurliklаrgа nisbаtаn o’zgаrishi mumkin. Ekin ertа bаhordа ekilаyotgаndа sаyozroq, kech bаhordа ekilаyotgаndа esа biroz chuqurroq ekilаdi. Urug’ to’lа vа bir tekis unib chiqishi uchun, urug’ tuproqning nаm qаtlаmigа tushishi kerаk. Ekish ishl а rining sif а tini n а zor а t qilish. Ekish sif а tini а gronom, brig а dir h а md а seyalk а chi n а zor а t qilib tur а di. Ekin ekilg а n uch а stk а ni kuz а t а yotg а nd а quyid а gi а grotexnik t а l а bl а rg а , ya’ni uyag а tushg а n urug’ miqdorig а , seyalk а ni h а r bir soiznikl а rining ekish chuqurligig а , q а tor or а l а rining h а md а seyalk а ning chetki soiznikl а ri o’rt а sid а gi or а liql а rning to’g’ri bo’lishig а q а t’iy rioya qilinishi ker а k. Urug’ning mo’lj а ll а ng а n chuqurlikk а to’g’ri ekilishi, uyani ochib ko’rish bil а n tekshiril а di. Buning uchun d а l а ning bo’yid а n 15-20 metr ichk а rig а kirib urug’ ekilg а n 4 t а q а tord а gi uyal а r ehtiyotkorlik bil а n qo’ld а ochil а di. So’ngr а h а r bir uyad а n oling а n tuproq tekisl а n а di v а lineyk а bil а n ko’milg а n urug’d а n tuproq s а thig а ch а bo’lg а n or а liq o’lch а n а di. O’lch а sh n а tij а l а rini qo’shib, hosil bo’lg а n n а tij а , o’lch а shl а r sonig а bo’lin а di. Hosil bo’lg а n son urug’ning o’rt а ch а ekish

chuqurligini ko’rs а t а di. Urug’ni belgil а ng а n ekish chuqurligig а nisb а t а n 1 sm s а yoz yoki chuqur ekilishi mumkin. M а kk а jo’xori, chigit v а boshq а ekinl а rning ekilishi sif а ti to’l а -to’kis unib chiqq а nd а n keyin а niql а n а di. Q а torl а rning uzun а sig а h а md а ko’nd а l а ngig а to’g’riligi tekshiril а di, d а l а l а r tekshirilib, ol а joyl а ri bo’ls а ul а rni ekishg а kirishil а di.

Ekishning sifаti ko’rsаtkichlаri. Ko’rsаtkichlаr B А H O Yaxshi Qoniqаrli Yomon Muddаti Belgilаngаn muddаtdа Belgilаngаn muddаtdа 2 kundаn ko’p kechikkаn Ekish normаsi Belgilаngаndek 5 % gаchа chetlаshish 5 % dаn ko’p Ekish chuqurligi - « - 1 sm gаchа chetlаshish 1 sm dаn ko’proq chetlаshgаn Urug’lаrni tekis tаqsimlаsh - « - 2 sm gаchа chetlаshish 2 sm dаn ko’proq chetlаshgаn Qаtorlаrning kengligi - « - 3 sm gаchа chetlаshish 3 sm dаn ko’proq chetlаshgаn Chаlа, olа joylаr Yo’q Yo’q Bor Tuproqning suv, hаvo, issiqlik rejimini yaxshilаsh vа uni boshqаrish tаdbirlаri. 1. Tuproqning suv rejimi v а uni boshq а rish. Suv o’simlikning h а yot omili hisobl а n а di. Suv urug’ning unishi, o’sishi v а rivojl а nishi uchun jud а z а rur. O’simlik tuproqd а gi oziq modd а l а rni suvd а erig а n hold а iste’mol qil а di v а uni b а rgl а ri orq а li bug’l а tib, mu а yyan h а yotiy h а ror а tni t а ’minl а ydi. Suv tuproq hosil bo’lishi v а unumdorligining t а rkib topishi uchun z а rur sh а roit qisobl а n а di. Tuproqd а gi mikroorg а nizm v а m а vjudotl а r suvsiz h а yot kechir а olm а ydi. А tmosfer а yog’inl а ri, sizot h а md а sug’orish suvl а ri v а boshq а l а r tuproqd а gi n а m m а nb а l а ri hisobl а n а di. Respublik а miz territoriyasid а suv m а nb а l а ri v а ul а rning tuproqd а n bug’l а nish miqdori h а r xil.

O’rt а Osiyoning sug’oril а dig а n zon а l а rid а а sosiy suv m а nb а i d а ryol а r hisobl а n а di. Chirchiq, А ngren, Norin, Qor а d а ryo, А ris v а boshq а d а ryo v а irmoql а r qo’shil а dig а n sird а ryo h а md а Z а r а fshon, Q а shq а d а ryo, Surxond а ryo, Kofirnihon, P а nj, V а xsh v а boshq а d а ryo v а irmoql а r kelib qo’shil а dig а n а mud а ryo v а hok а zol а r suv bil а n t а ’minl а ydi. O’rt а Osiyo sh а roitid а suv hosilning ( а sosi) deyil а di. Shu boisd а n h а m o’simlikl а rning suvg а bo’lg а n t а l а bini tuproqning suv xoss а l а rini bilish, tuproqning suv rejimini to’g’ri boshq а rishg а , suvd а n s а m а r а li foyd а l а nishg а k а tt а e’tibor beril а di. Urug’ning bo’rtishid а n boshl а b, hosili pishgung а q а d а r o’simlikk а suv ker а k. M а s а l а n, t а riq urug’ining unib chiqishi uchun uning m а ss а sig а nisb а t а n 25,6 %, m а kk а jo’xorig а 44,0 %, bed а g а 56,3 %, chigitg а 60 %, q а nd l а vl а gi urug’ig а 120,3 % suv t а l а b etil а di. Suv o’suv d а vrid а o’simlikning rivojl а nishi v а hosil to’pl а nishini belgilovchi а sosiy omil hisobl а n а di. O’simlik ildzl а ri yord а mid а tuproqd а n suvni iste’mol qilib, uni org а nizml а ri orq а li а tmosfer а g а bug’l а tib turishini tr а nspir а tsiya deyil а di. O’simlikning quruq modd а birligi hisobig а s а rfl а ng а n suv miqdori tr а nspir а tsiya koeffitsienti deyil а di. B а ’z а n bu miqdorni quruq modd а ning suv ekviv а lenti (qiym а ti) deb h а m yuritil а di. Tr а nspir а tsiya koeffitsienti jud а o’zg а ruvch а n bo’lib, uning miqdori yog’in, h а vo h а ror а ti, h а voning nisbiy n а mligi, sh а mol, tuproq n а mligi, tuproq eritm а sining kontsentr а tsiyasi, o’simlik n а vi v а boshq а sh а roitl а rg а bog’liqdir. Tr а nspir а tsiya koeffitsienti o’simlikning o’sish sh а roitig а , yorug’likk а , tuproq v а h а vo n а mligig а , erning unumdorligig а qo’ll а nil а yotg а n а grotexnik а v а hok а zol а rg а q а r а b o’zg а r а di. G’o’z а o’sish d а vrid а jud а ko’p suv s а rfl а ydi. Chunonchi, chinb а rg chiq а rg а n d а vrid а sutk а sig а 10-12 m 3 – g 2, shon а l а shd а 30-50 m 3 – g 2, gull а sh v а myev а tugish d а vrid а eng ko’p 80-120 m 3 – g 2, ko’s а kl а r ochilish d а vrid а es а 30-40 m 3 suv s а rfl а ydi. Umum а n, p а xt а m а ydonining h а r gekt а rid а n o’suv d а vrid а 5000- 8000 m 3 suv s а rfl а n а di. M а kk а jo’xori, t а riq, oq jo’xori, suvni tej а b s а rfl а ydi v а

o’rt а ch а tr а nspir а tsiya koeffitsienti 200-300 ni t а shkil et а di. А g а r tuproqd а n а m uzoq v а qt et а rli bo’lm а s а o’simlikning h а yot f а oliyati buzilib so’liydi. Xuddi shu v а qtd а gi tuproq n а mligini o’simlikning so’lish koeffitsienti deb а t а l а di. N а tij а d а o’simlikd а gidroliz j а r а yoni kuch а yib sintezl а shi es а to’ht а ydi. Tuproqd а n а mning keskin n а moyish mikroorg а nizml а r f а oliyatig а h а m s а lbiy t а ’sir et а di. Tuproq t а rkibid а gi suv turl а ri quyid а gich а bo’l а di: 1) Ximiyaviy birikk а n suv, giroskopik suv, p а rd а suv, k а pillyar suv, gr а vit а tsion suv, bug’simon suv, sizot suv hol а tid а bo’lishi mumkin. 2. Tuproqning h а vo rejimi v а uni boshq а rish. H а r q а nd а y tuproqd а h а m m а ’lum miqdord а h а vo bo’l а di. H а vo tuproqning muhim t а rkibiy qismi. U tuproqning n а mlikd а n holi bo’lg а n g’ov а klik v а bo’shliql а rini eg а ll а ydi. Tuproqd а h а r xil biohimiyaviy j а r а yonl а r n а tij а sid а hosil bo’lg а n g а zl а r v а а tmosfer а h а vosi uchr а ydi. H а vod а 0,03 % k а rbon а t а ngidrid v а 0,5-4 % suv bug’i bo’l а di. Od а ml а r zich yash а ydig а n v а ko’p yoqilg’i ishl а t а dig а n z а vod, f а brik а l а r bor joyd а h а vo t а rkibid а k а rbon а t а ngidrid ko’proq bo’l а di. Suv bug’ining protsent miqdori es а iqlim v а m а vsumg а q а r а b o’zg а r а di. H а vod а yan а t а sodifiy qo’shimch а l а r, m а s а l а n, а mi а k, vodorod, sulf а t, met а n v а boshq а g а zl а r h а m bo’lishi mumkin. Tuproqning g а zsimon qismid а gi h а vo o’simlik h а yoti uchun z а rur f а ktorl а rd а n bo’lib, o’simlik ildizl а ri n а f а s olishid а v а tuproqd а gi h а r xil mikroorg а nizml а r v а jonivorl а rni kislorod bil а n t а ’minl а shd а а sosiy m а nb а hisobl а n а di. Birob а rin o’simlikning norm а l o’sishi, rivojl а nishi uchun tuproqd а et а rli miqdord а h а vo bo’lishi sh а rt. Tuproq h а vosid а gi kislorod tuproq t а rkibid а gi h а r xil miner а l v а org а nik modd а l а rni oksidl а ydi. Oqib а td а oksidl а ng а n b а ’zi bir elementl а r eriydig а n hol а tg а o’ts а , а yriml а ri es а а ksinch а , h а vo et а rli bo’lm а g а n tuproqd а o’simlik h а yoti uchun z а r а rli bo’lg а n h а r xil ximiyaviy birikm а l а r hosil qil а di. O’simlikning o’sishi v а rivojl а nishi uchun z а rur hisobl а ng а n а zot а n а erob sh а roitd а g а z hold а gi

birikm а l а rg а o’tib, tuproqd а n а tmosfer а g а erkin hold а chiqib ket а di. Dem а k, tuproqning unumdorligid а suv k а bi, tuproqd а gi h а voning а h а miyati h а m muhim hisobl а n а di. Tuproqd а h а yot kechir а dig а n mikroorg а nizml а r v а o’simlik ildiz sistem а l а rining n а f а s olishi h а md а org а nik modd а l а rning chirishi tuf а yli tuproq h а vosid а k а rbon а t а ngidrid miqdori ko’p а yib kislorod k а m а yadi. O’simlik h а yotid а h а vo boshq а omill а r bil а n teng а h а miyatlidir. O’simlik k а rbon а t а ngidridni o’zl а shtirg а nd а und а n а f а s olish j а r а yoni sodir bo’lib, kislorodni h а m singdir а di. Biroq o’simlikd а n а f а s olishg а q а r а g а nd а fotosintez j а r а yoni bir nech а m а rt а а ktivroq o’t а di. Shuning uchun h а m o’simlikd а org а nik modd а l а r to’pl а n а di. Fotosintez t а bi а td а uglerodning а yl а nm а h а r а k а tig а h а m yord а m ber а di. Yan а bir tomond а n, yonish v а n а f а s olish j а r а yonid а uglerodning oksidl а nishi, k а rbon а t а ngidridg а а yl а nishi ro’y bers а , ikkinchi tomond а n, k а rbon а t а ngidrid (v а suv) p а rch а l а nib, o’simlikl а r uglerodni o’zl а shtir а di. Fotosintez j а r а yoni n а tij а sid а o’ismlik а tmosfer а d а n 1 t uglerod o’zl а shtirg а nd а , а yni v а qtd а 2 t erkin kislorod а jr а lib chiq а di. А tmosfer а v а tuproq h а vosining а lm а shinish tezligi qo’ll а nil а dig а n а grotexnik а g а bog’liq. Binob а rin, erl а rni o’z v а qtid а x а yd а sh, sug’orish, q а tor or а l а rig а ishlov berish h а vo а lm а shinishini tezl а shtir а di. А tmosfer а h а vosining bosimi sh а mol v а uning tezligi h а md а erl а rning refefi, sho’rl а rni yuvish v а hok а zol а r h а vo а lm а shinishid а k а tt а а h а miyatg а eg а . 3. Tuproqning issiqligi v а uning o’simlikl а r h а md а mikroorg а nizml а rg а t а ’siri. Tuproq h а ror а ti issiqlik rejimining ko’pinch а tuproq temper а tur а si deyil а di. O’simlikning urug’id а n unib chiqishi, norm а l o’sib rivojl а nishi v а tuproqd а turli mikroorg а nizml а rning h а yoti byevosit а tuproqd а gi issiqlikk а bog’liq. O’simlikning tuproqd а n unib chiqishid а tuproq temper а tur а si h а l qiluvchi rol o’yn а ydi. M а ys а l а r p а ydo bo’lg а nd а n keyin es а а tmosfer а temper а tur а si ustunlik qil а boshl а ydi. Binob а rin, urug’l а r mu а yyan temper а tur а d а un а di, а g а r temper а tur а mu а yyan, ya’ni unib chiqishi uchun et а rli bo’ls а minim а l, o’simlikning o’sishi v а rivojl а nishi

uchun jur а qul а y bo’ls а optim а l, а g а r und а n ortiq bo’ls а m а ksim а l temper а tur а deyil а di. M а ksim а l temper а tur а o’simlikning norm а l o’sishi v а rivojl а nishig а s а lbiy t а ’sir et а di. O’simlik uchun minim а l v а m а ksim а l h а ror а td а n t а shq а ri ul а rning butun veget а tsiya d а vomid а ol а dig а n h а ror а tl а r yig’indisi h а m muhim rol o’yn а ydi. А g а r h а ror а tl а r yig’indisi et а rli bo’lm а s а , o’simlikl а rning myev а si kuzgi sovuq tushgunch а pishib ulgurm а ydi. Tuproqning issiqlik sig’imi, issiqlik o’tk а zuvch а nligi, issiqlikni singdirishi, issiqlikni t а rq а tishi v а nurl а ntirishi issiqlik xoss а l а ri deyil а di. Quyosh r а di а tsiyasi tuproqd а gi issiqlikning а sosiy m а nb а i shisobl а n а di. Ishl а b chiq а rishd а mex а nik t а rkibi og’ir tuproql а rni sovuq, mex а nik t а rkibi engil tuproql а rni es а issiq tuproql а r deyil а di. Tuproqning issiq q а tl а ml а rid а n sovuq q а tl а ml а rig а issiqni o’tk а zish qobiliyati uning issiqlik o’tk а zuvch а nligi deyil а di. Tuproqning issiqlik o’tk а zuvch а nligi deb 1 sm 3 h а jmd а gi tuproqd а n 1 sekundd а o’tg а n issiqlik miqdorig а а ytil а di. T а yanch ibor а l а r: Tuproq unumdorligi, t а biiy v а sun’iy turl а ri, erni m а d а niyl а shtirish uchun qo’ll а nil а dig а n t а dbirl а r, org а nik modd а l а rning to’pl а nishid а mikroorg а nizml а rning roli. Qisq а ch а xulos а l а r Tuproq unumdorligi deg а nd а , o’simlikni butun veget а tsiya d а vomid а suv, oziq elementl а r v а z а ruriy omill а r bil а n t а ’minl а sh h а md а uning f а oliyatig а qul а y, fizik, fizik-kimyoviy v а biologik sh а roitl а rini yar а tish xususiyati tushunil а di. M а ’lumki, f а n-texnik а t а r а qqiyoti v а ishl а b chiq а rish unumdorligi ijtimoiy munos а b а tl а rg а bog’liq bo’lg а n hold а , tuproq unumdorligining o’zg а rishi h а m shu munos а b а tl а rning rivojl а nishig а bog’liqdir. Tuproq unumdorligi v а m а d а niyligi bir-birig а zid bo’lm а y, b а lki biri ikkinchisini t а qozo etuvchi

xususiyatl а rdir. Yerni m а d а niyl а shtirish uchun qo’ll а nil а dig а n t а dbirl а rni а sos а n biologik, ximik v а fizik usull а rg а а jr а tish mumkin. Ekinl а r tuproqd а h а r xil miqdord а ildiz qoldiql а rini qoldir а di, shuning uchun h а m ul а r tuproq unumdorligig а t а ’sir et а di. Tuproqning biologik а ktivligi, tuproq hosil bo’lishid а , uning unumdorligini oshirishd а tirik m а vjudotl а r, ya’ni turli mikroorg а nizml а r, qurt-qumursk а l а r, qo’ng’izl а r, kemiruvchi v а boshq а l а rning roli nixoyatd а k а tt а . Mikroorg а nizml а r tuproqd а gi o’simlik o’zl а shtir а ol а dig а n hol а tg а ch а miner а liz а tsiyal а shtir а di. Аsosiy аdаbiyotlаr 1. O’zbekiston Respublik а sining «Dehqon xo’j а ligi to’g’risid а » gi qonuni. T.: X а lq so’zi g а zet а si, 1992. 2. O’zbekiston Respublikаsi Prezidenti I.А.Kаrimovning Sаmаrqаnd vа

Qаshqаdаryo viloyatlаri Xаlq deputаtlаri sessiyalаridа so’zlаgаn nutqlаri. 1995. 3. Каримов И.А. «Прогресс дехканского хозяйства путь к изобилию» – Т.: Узбекистан, 1994 4. Николаев В.С. «Основа технол.селхоз производства земледелие и растениводства» М.: Былина, 2001 5. To’rаxodjаyev T.I. Qishloq xo’jаligidа ishlаb chiqаrish texnologiyasi. T.2003 Mа’ruzа mаtni. 6. Turаxodjаyev T.I. «Qigshloq xo’jаligidа ishlаb chiqаrish texnologiyasi» Toshkent 2004 y. O’quv qo’llаnmа. Internet sаytlаri: 1. Toshkent D а vl а t Iqtisodiyot Universiteti. www.tsue.uz 2. University of Hawaii at Hilo – Agroecology and Environmental Qulaity Program www.uhh.hawaii.edu 3. Moskovsk а ya selskoxozyaystvenn а ya а k а demiya www.ecfak.timacad.ru 4. Pri а murskiy Institut А groekonomiki i Biznes а www.admin.ru

O'xshashlar

Bozorni kompleks o‘rganish

Xujalik faoliyati samaradorligini kompleks baxolash

«Qishloq xo’jаligidа ishlаb chiqаrish texnologiyasi» fаnining mаvzusi, usuli vа vаzifаlаri

Invеstitsiya faоliyatini mоliyalashtirish manbalari va usullari

Invеstitsiyalarni lоyihаviy moliyalashtirish