Тижорат банкларининг активлари, уларнинг таркиби ва сифати - Iqtisodiyot - Referatlar

Тижорат банкларининг активлари, уларнинг таркиби ва сифати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Банк активлари, уларнинг моҳияти ва таркиби 2. Банк активларининг сифат даражаси 1

www.arxiv.uz Банк активлари, уларнинг моҳияти ва таркиби Тижорат банклари фаолиятида унинг активлари ва улар билан боғлиқ актив операцияларининг рисклик даражасини аниқлаш бу жараёнини бошқариб бориш муҳим ўрин тутади. Банк активлари таркиби дейилганда, баланс якунига нисбатан ҳар хил сифатдаги активлар салмоғи тушунилади. Тижорат банклари активларини асосан тўрт категорияга бўлиб ўрганиш мумкин: кассадаги пул маблағлари ва уларга тенглаштирилган маблағлар; инвестиция ва қимматли қоғозлар; ссудалар; бинолар ва асбоб - ускуналар. Банк активлари - бу банкка тегишли ҳамда моддий қийматга эга бўлган қийматликлар: нақд маблағлар, қарзга берилган маблағлар, бинолар ва асбоб - ускуналардан ташкил топади. Булардан ташқари банкда номоддий активлар ҳам мавжуд бўлиб, булар ўзларининг моддий шаклига эга бўлмайдилар, аммо банкнинг асосий фаолиятида фаол иштирок этадилар. Банк активлари таркибининг тўғри белгилаб олиниши ва улардан мақсадли фойдаланиши банкларнинг самарали фаолият олиб боришига асос ҳисобланади. Тижорат банкларининг активлари ўзига хос белгиларига кўра ликвидлик ва риск даражасига қараб ҳамда даромад келтиришига қараб бир неча гуруҳларга бўлинади. Банк балансида активлар ликвидлик даражасига қараб акс эттирилади ва ликвидлик даражасига қараб улар қуйидаги 3 гуруҳга: юқори ликвидли активлар, ликвидли активлар, ноликвид (паст ликвидли) активларга бўлинади. 1 гуруҳ - юқори ликвидли активлар. Буларга: а) кассадаги ва йўлдаги нақд пуллар, қимматбаҳо тошлар, монета, чеклар ва бошқа пул ҳужжатлари; б) вакиллик ҳисобварағидаги маблағ қолдиқлари; в) "Ностро" ва "Востро" счетлардаги қолдиқлар; г) мажбурий резервлар счети бўйича маблағлар қолдиғи; д) қимматли қоғозлар, хазина векселлари, давлат облигациялари, УРМБ нинг қимматли қоғозлари ва облигациялари. 2

www.arxiv.uz 2 гуруҳ - ликвид активлар. Буларга: а) берилган кредитлар (жумладан, банклараро ҳам); б) ўз инвестициялари; в) бошқа қимматли қоғозлар, муддати 30 кунгача бўлган дебиторлар; 3 гуруҳ - ноликвид (паст ликвидли) активлар. Буларга: а) муддати ўтган ссудалар; б) муддати ўтган фоизлар; в) суд аралашуви билан ўзлаштирилиши кўзда тутилган ссудалар; г) тугалланмаган ишлаб чиқариш; д) асосий воситалар киради. Банк доимий тарзда ўзининг ликвидлилигини маълум бир даражада сақлаши керак, яъни ўзининг тўловга қобиллигини шубҳа остида қолдирмаслиги керак. Ликвидлиликка бўлган талаб активлардан келадиган даромадни ошириш фаолиятига маълум даражада қарши туради. Банкнинг активлари қанчалик даражада ликвидли бўлса шунчалик улар билан боғлиқ риск кичик бўлади, аммо шунга жавобан уларга тўланадиган фоиз ҳам шунчалик кам бўлади. Белгиланган тўловга қобиллик доирасидан чиқмаган ҳолда активларга жойлаштирилган капиталдан даромадни ошириш, банкда бошқариш санъатини белгилайди. Банк ликвидлиликни икки хил йўл билан таъминлаш мумкин: 1. Ортиқча ликвидли активларни йиғиш орқали; 2. Жаҳон амалиётида кенг қўлланилаётган усул - ликвидлиликни кам даромад келтирувчи ва тез сотилувчи қимматли қоғозларга инвестициялаш усулидир. Кассадаги пул маблағлари - банкнинг кассасидаги сақланаётган ва банк кунлик ҳисобрақамлар бўйича нақд пул беришга, пулни майдалаб беришга, нақд пул шаклида кредитлар беришга, банк харажати учун ҳақ тўлашга, хизматчиларга иш ҳақи беришга ва бошқа харажатларга ишлатиш учун зарур бўлган қоғоз пуллар ва тангалар ҳисобланади. Шунинг учун ҳам банк мижознинг талабини қондириш учун бериладиган қоғоз пулларга ва тангаларга эга бўлиши керак. Ушбу кассадаги нақд 3

www.arxiv.uz пулларнинг қолдиғига бир нечта омиллар таъсир қилади, жумладан: мавсумийлик, банкнинг ҳудудий жойлашиши ва бошқалар. Одатда жаҳон амалиётида банк активларнинг нақд пул бўлимига, кассадаги нақд пуллар, мажбурий заҳиралар фондига ажратмалар, вакиллик банкларга жойлаштирилган депозитлар ҳамда инкассация қилинаётган нақд пуллар қўшилади, чунки бу маблағлар биринчи талаб қилинганда нақд пулга айланади. Шунинг учун ҳам бу маблағларни банкда "биринчи мудофаа чизиғи" деб аташади, чунки мижоз тасодифан ўз депозитини ёки кредит сўраб келганда айнан шу маблағлардан фойдаланилади. Банк активларининг сифат даражаси Банк активлари таркибида биринчи даражали ликвидли активлар ҳиссаси қанчалик кўп бўлса, банк ликвидлилиги шунча юқори бўлади. Лекин, шуни ҳам алоҳида белгилаш зарурки, бундай активлар даромад келтирмайди, шунинг учун бундай таркибий активларни ҳар қандай ҳолатда мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаб бўлмайди. Рисклик даражасига қараб активлар тўрт гуруҳга бўлинади. 1 гуруҳ - рискдан ҳоли бўлган активлар. Буларга: нақд пуллар ва бошқа касса ҳужжатлари, Марказий банкдаги "Ностро", "Востро" счетидаги маблағлар, мажбурий резерв счетидаги маблағлар, хазина векселлари, давлат облигациялари, Марказий банкнинг қимматли қоғозлари ва облигациялари киради. 2 гуруҳ - кичик (минимал) рискли активлар. Буларга: бошқа банкларнинг "Ностро" ва "Востро" корсчетларидаги олиниши лозим бўлган маблағлар, еврооблигациялар, қисқа муддатли биринчи синф таъминланганликка эга бўлган кредитлар ва бошқа ҳужжатлар. Бу активлар бўйича риск даражаси 20% га тенг. 3 гуруҳ - юқори рискли активлар: бошқа банкларга берилган кредитлар, бошқалар учун банк берган гаров ва кафолатлар. Бу активлар бўйича риск 50 % га тенг. 4 гуруҳ - энг юқори даражадаги (максимал) рискли активлар: қимматли қоғозлар сотиш ва сотиб олиш счети, сотиб олинган векселлар, траст ҳужжатлар ва аккредитивлар тратталари бўйича мижозларнинг мажбуриятлари, банкнинг 4

www.arxiv.uz тўланмаган акциялари бўйича мижозларнинг мажбуриятлари, суд жараёнида бўлган кредитлар, аккредитивлар, форвард, сотиш ва сотиб олиш (банк билан ва банклараро) лар киради. Булар бўйича риск даражаси максимал бўлиб, у 100% га тенг бўлади. Тижорат банкнинг баланс маълумотлари шуни кўрсатадики, 2002 йил 1 январда банкнинг умумий активлари 60,1 млрд. сўмни ташкил қилди. Шундан 14% (яъни 8,5 млрд. сўмни) рискдан ҳоли бўлган активлар, 68% (41млрд сўм) кам рискли активлар, 1% (0,6 млрд. сўм) эса катта рискли активларни, максимал даражали рискли активлар 17,1% ни ташкил қилади. Рискни инобатга олганда барча активлар 18,8 млрд. сўмни ташкил қилган. 8 - жадвал Тижорат банк бўйича рискка тортилган активларни ҳисоблаш Кўрсаткичлар риск 0% риск 20% риск 50% риск 100% Активлар 1. Нақд пуллар ва бошка касса ҳужжатлари 683502 2. М.Бнинг Ностро корсчетидан олиши лозим активлар 5928150 3. М.Бнинг мажбурий резервлар счетидан олиши лозим активлар 237544 4. Бошқа банклардан олинадиган активлар 5. Корсчет Ностро 1678797 1020766 6. Хазина векселлари 246 300970 7. Қ имматбаҳо металлар 447943 8. Сотиб олинган векселлар 9. Бошқа банкларга берилган кредитлар 3990879 10. 1 синф таъминотга эга бўлган кредитлар 4611503 5

www.arxiv.uz 11. Таъкинланган кредитлар 39544 12. Суд жараёнидаги кредитлар 358490 13. Инвестициялар 2878040 14. Банк биноси ва аслаҳалар 2149420 15. Бошқа активлар Жами активлар 8528239 40929745 447943 1033796 16. Берилган гаров ва кафолатлар 17. Аккредитивлар 207181 38515 18. Жами балансдан ташқари счетлар 207181 38515 19. Жами активлар 8528239 40929745 655124 10376482 20. Жами рискли активлар 8185949 327562 10376482 21. Жами рискни инобатга олгандаги активлар 18889993 Ҳозирги вақтда ривожланган мамлакатларнинг банк амалиётида активларнинг сифатини аниқлашнинг асосий мезони бўлиб рискка тортилган активларнинг капиталга нисбати майдонга чиқаётир ва шунга асосан банклар рейтинги белгиланади. Рейтинг беш типдаги баҳолар туркумига эга. 1 рейтинг (кучли). Агар тортилган активларнинг акционер капиталига нисбати 5 фоиздан ошмаса, баъзи ҳолларда бу нисбат 5 фоизлик чегарадан озроқ ошса ҳам, агар банкнинг иқтисодий шароити бақувват бўлса ва бошқарув органлари ўзларининг муаммоли кредитлар билан ишлашда билимдонлигини кўрсатса, бу активни кучли активлар сифатида келтириш мумкин. 2 рейтинг (қониқарли). Резервнинг ўртача тортилган миқдори жами капиталга нисбатан 15 % дан юқори бўлмаслиги лозим. Бу ҳолда ҳам ссудалар бўйича муаммолар бўлмаса, банкнинг кредит сиёсати талаб даражасида олиб борилса шу гуруҳга киритиш мумкин. 3 рейтинг (ўртача). Тортилган активлар жами капиталнинг 30 фоизидан ошмаслиги керак. 6

www.arxiv.uz 4 рейтинг (муаммоли) Тортилган активлар жами капиталнинг 50 фоизидан ошмаслиги керак. 5 рейтинг (қониқарсиз). Тортилган активлар жами капиталнинг 50 фоизидан ошган ҳолда қўлланилади. Даромад келтиришга қараб банк активлари: даромад келтирувчи ва даромад келтирмайдиган активларга бўлинади. Даромад келтирувчи активларга қуйидагилар киради: а) Барча берилган кредитлар (жумладан банклараро кредитлар) б) инвестициялар (ўзиники) в) хазина векселлари г) давлат облигациялари д) қимматли қоғозлар. Даромад келтирмайдиган активларга қуйидагилар киради: а) пул активлари гуруҳи б) асосий воситалар в) капитал ҳаражатлар г) барча моддий активлар ва бошқа активлар д) номоддий активлар киради. 2 гуруҳ активларига банк фаолиятида катта эътибор берилиши лозим. Чунки бу гуруҳда активларни сифатини пасайтирувчи активлар, муддати кечиктирилган, фоизсиз ссудалар, муддати ўтган ссудалар ва фоизлар тўланмаган ижара ва бошқалар бўлиши мумкин. Активларнинг мақсадга мувофиқ жойлашиши бўйича умумий кўрсаткич - даромад келтирувчи активларнинг умумий активлар суммасига нисбати орқали аниқланади. Тижорат банкларининг даромад келтирувчи асосий активлари - мижозларга берилган кредитлардир. Банкларнинг иккинчи даромад келтирувчи актив тури - давлатнинг қисқа муддатли облигациялари (ДҚМО) га жалб қилинган банклараро кредитлар ва инвестициялар кичик салмоқни ташкил қилади. Муддати ўтган активларнинг салмоғи умумий активлар ҳажмидан 3 фоиздан ошмаслиги лозим. 7

www.arxiv.uz Агар бу активлар миқдори 2 ва ундан ортиқ марта ўрнатилган нормадан кўп бўлса, банк фаолияти жуда муаммоли, унинг кредит сиёсати жуда заиф деб баҳоланади. 9 - жадвал Даромад келтириш даражасига қараб Тижорат банки активларини гуруҳлаш Активлар 01.01.2001 01.01.2002 Фарқ (+, -) Даромад келтирувчи активлар Сумма 17353 52593 +35240 Фоиз 55 80,2 +25,2 Даромад келтирмайдиган активлар Сумма 14224 1296 -1262 Фоиз 45 19,8 -25,2 Жами 31577 65555 + 33978 Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, 2002 йилда 2001 йилга нисбатан банкнинг даромад келтирувчи активлари 25,2 пунктга ошган, шунга мувофиқ равишда даромад келтирмайдиган активлар миқдори эса 1262 млн. сўмга камайган. Бу банкнинг молиявий аҳволи яхшиланганлигидан далолат беради. Тижорат банкларида даромад келтирувчи активлар қаторида кредитлардан ташқари қимматли қоғозлар, чет эл валютасида жалб қилинган маблағлар ҳам мавжуд. Агар активлар таркибида даромад келтирувчи активлар салмоғи қанча кўп бўлса, бу ҳолат банк ўз активларидан даромад олиш мақсадида самарали фойдаланаётганини билдиради. Тижорат банклари қимматли қоғозлар бозорида инвестицион институт сифатида фаол иштирок этадилар. Банклар қимматли қоғозлар бозорида брокер ва диллер сифатида иштирок этадилар. 8

www.arxiv.uz Тижорат банклари фаолиятининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, улар қимматли қоғозлар бозорининг бошқа қатнашчиларидан фарқли ўлароқ, шу бозорда айни вақтда энг салмоқли инвесторлар ва энг ишончли эмитентлар сифатида ўзини намоён эта оладилар. Ривожланган бозор иқтисодиёти мамлакатларида компания активларининг 40 - 80 % банк капитали ҳисобидан таъминланади, қимматли қоғозлар билан ўтказиладиган операциялардан тушадиган даромадлар эса банк фойдасини шакллантиришда муҳим ўрин тутади. Тижорат банклари ўз активларини диверсификациялаш, қўшимча даромад олиш ва балансининг ликвидлилигини таъминлаш мақсадида ДҚ МО дан кенг фойдаланадилар. Бу қимматли қоғозлар бўйича олинадиган даромад кафолатланган ва улар юқори ликвидлиликка эгадир. Даромад келтирмайдиган активлар гуруҳига касса, Марказий банкдаги "Ностро" вакиллик ҳисобварағидаги маблағлар, асосий воситалар киради. Банк активлари ҳажмида даромад келтирмайдиган активлар салмоғини юқори бўлиши банкнинг ресурслар базасида самарасиз ликвидлилик даражасини кўрсатади. Банкда даромад келтирувчи ва даромад келтирмайдиган активларни таҳлил қилиш, уларнинг функциялари иқтисодий шароитга боғлиқ ҳолда уларнинг таркибини ўзгартириб туриш кераклиги тўғрисида хулоса чиқаришга имкон беради. Иқтисодий беқарорлик шароитида фаолиятсиз активларнинг кўпгина қисми фаолият қилаётган активларнинг элементларига айланади, кўпинча бу валюта ва ҳаракатсиз активларга тегишлидир. Агар тижорат банклари ўзларининг баланслари таркибини ўзгартирмаса, бу банк фаолиятида муаммолар юзага келишига олиб келади. Тижорат банк активларининг ликвидлилик даражасига қараб гуруҳланиши 10 - жадвал Активлар 1.01.2001 1.01.2002 Фарқ (+, -) Биринчи гуруҳ активлар 9

www.arxiv.uz Активлар суммаси 6614 9548 2934 Фоизда 21,0 14,6 - 6,4 Иккинчи гуруҳ активлар Активлар суммаси 16639 45270 28631 Фоизда 52,7 69,0 + 16,3 Учинчи гуруҳ активлар Активлар суммаси 8324 10737 2413 Фоизда 26,3 16,4 - 9,9 Жами: 31577 65555 33978 Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, ликвидлик даражаси бўйича иккинчи гуруҳ активлар асосий ўринни эгаллайди ва уларнинг салмоғи 69% ни ташкил қилади, уларнинг миқдори 2001 йилга нисбатан 2,7 марта ўсган, юқори ликвид маблағлар 14,6% ни ташкил қилиб уларнинг миқдори 1,4 марта ўсган бўлса, учинчи гуруҳ активлар 16,4% ни ташкил қилиб йил давомида 1,3 марта ўсган. Шу билан бирга биринчи ва учинчи гуруҳ активларининг миқдори 1.01.2002 йилда 1.01.2001 йилга нисбатан мос равишда 6,4% ва 9,9% га камайган. Тижорат банклари активлари билан боғлиқ бўлган рисклар ичида кредит операциялар бўйича рисклар асосий ўринни эгаллайди. Бу актив операциялар билан боғлиқ бўлиб, бу рискларга берилган кредитлар, ҳамда тўлов муддати кечиктирилган ссудалар бўйича рисклар киради. Кредит риски нафақат кредит объектига, балки кредит субъектига янгича ёндашиши орқали ҳам ўсиб боради. Бу риск тўғри мижознинг молиявий аҳволи оғирлашганда, уларнинг фаолиятида кўзда тутилмаган қийинчилик ва муаммолар юзага келганда, бозорда ноқулай шароит юзага келгани сабабли пайдо бўлиши мумкин. Худди шунинг учун ҳам ҳар бир тижорат банки ўз активларини жойлаштиришни ва уни бошқариш усулларини ўзи ишлаб чиқмоғи зарур. Маълумки, тижорат банклари активларининг қиймати ва улардан олинадиган фойда ўзгариб туриши мумкин. Активлар билан боғлиқ рисклар активлар 10

www.arxiv.uz баҳосининг ва улар бўйича олинадиган фойда миқдорининг камайиши активлар бўйича рисклар салмоғининг ошишига олиб келади. Бу масалани активларни тўғри диверсификация қилиш йўли билан ҳал қилиш мумкин. Чунки баъзи бир активлар бўйича улар қийматини пасайиши бошқа активлар қийматини ўсиши билан қопланиши ва натижада банк активларининг умумий қийматларини сақлаб қолиши имкониятига эга бўлиши мумкин. Банк активларининг қийматини ва улардан келадиган даромадларни тўғри ҳисоб - китоб қилиб режалаштириш банк фаолиятининг самарадорлигига олиб келиши, активлар қийматини нотўғри ҳисоблаш, уларни жойлаштириш банкнинг молиявий аҳволида қийинчиликлар туғдириши мумкин. 11

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни учун хорижий кредитлар беришни 12

www.arxiv.uz ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори, (1997. 7 февраль), Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 9. Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI асрга бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т.: Ўзбекистон, 1997. 10. Каримов И. А. "Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида". - Т.: Ўзбекистон, 1995. 13

O'xshashlar

Тижорат банкларининг кредит сиёсати

Тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари

Тижорат банкларининг тўловга лаёқатлилиги ва ликвидлилиги

Когозлар бозорида тижорат банкларининг фаолияти

Тижорат банкларининг даромадлари ва харажатлари, банк фойдасини шакллантириш