Тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари - Iqtisodiyot - Referatlar

Тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

177 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари 2. Тижорат банкларининг депозит ва нодепозит операциялари 3. Тижорат банклари кредит потенциали ва унинг пассив операцияларга боғлиқлиги

www.arxiv.uz Тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари Пассивлар ва активлар бўйича мажбуриятларни бошқариш банкнинг муҳим вазифаси бўлиб ҳисобланади. Захираларни жалб қилиш ёки уларни жойлаштириш - операцияларнинг ҳар иккаласи ҳам банк учун муҳим. Чунки булар ўзаро боғлиқ. ўзаро шартланган иккита жараёндир. Уларни рационал ташкил қилиш юқори натижаларга эришиш имконини беради. Одатда, банк ресурсларини шакллантириш билан боғлиқ бўлган операциялар банкларнинг пассив операциялари дейилади. Пассив операциялар ёрдамида тижорат банкларининг пассив ва актив - пассив счетидаги пул маблағларининг салмоғи ошиб боради. Банкларнинг пассив операциялари уларнинг фаолиятини ташкил қилишда катта рол ўйнайди. Пассив операциялар ёрдамида тижорат банклари кредитлаш учун зарур бўлган кредит ресурсларини ташкил қилади. Тижорат банклари пассив операцияларининг асосан тўртта шакли мавжуд: 1. Тижорат банклари қимматбаҳо қоғозларини муомалага чиқариш йўли билан ресурслар йиғиш; 2. Банк фойдаси ҳисобидан ҳар хил фондлар ташкил қилиш ёки фондлар суммасини ошириш; 3. Бошқа кредиторларнинг маблағларини жалб қилиш; 4. Депозит операцияларини амалга ошириш. Тижорат банкларининг ресурслари банкнинг ўз маблағлари, жалб қилинган ва эмитентлашган маблағлар ҳисобидан шаклланади. Юқорида келтирилган пассив операцияларнинг биринчи ва иккинчи шаклларида банкларнинг ўз маблағлари юзага келади ва қолган охирги икки шаклида кредит ресурсларнинг иккинчи қисми жалб қилинган ресурслар юзага келади. Банкларнинг ўз маблағларига - банкнинг устав капитали, резерв капитали, махсус фондлар, моддий рағбатлантириш фонди, бошқа ҳар хил ташкил қилинган фондлар ва тақсимланмаган фойдаси киради. Амалиётда банк пассивларининг 20 фоизига яқини банкларнинг ўз маблағларига тўғри келади.

www.arxiv.uz Банкларнинг ўз маблағлари ичида асосий ўринни банкнинг ўз капитали эгаллайди. Банкнинг ўз капитали таркибига биз юқорида келтириб ўтган капиталнинг бир қисми, яъни устав капитал, рискларни қоплаш учун ташкил қилинган резерв фонд, тақсимланмаган фойда киради. Банкларнинг ўз капитали банк кредиторларининг манфаатини ҳимоя қилиш, банк фаолиятининг барқарорлигини таъминлаш, банк фаолиятини бошқариш каби функцияларни бажаради. Банкнинг устав капитали суммаси банк уставида кўрсатилади ва банк ишини бошлашнинг бошланғич нуқтаси ҳисобланади. Банкларни ташкил қилишнинг шаклларига қараб банкнинг устав капитали ҳам ҳар хил ташкил топади. Ўзбекистон Респубилкасининг "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонуннинг 9 - моддасида "Банкни устав фонди банк муассислари ва акциядорлари тўлаган пул маблағларидан ташкил топади" деб кўрсатилган. Шундан келиб чиққан ҳолда агар банк акциядорлик жамияти тариқасида ташкил қилинадиган бўлса, устав капитали ёки фонди акциялар чиқариш ва жойлаштириш орқали ташкил топади. Банкларнинг устав капитали суммаси қонун йўли билан чегараланмайди. Банкларнинг барқарор фаолиятини таъминлаш мақсадида унинг минимал миқдори белгилаб берилади. Банкнинг устав капитали унинг балансининг пассивида кўрсатилади. Устав капитали суммасининг оширилиши банк акциядорлари умумий мажлисида ҳал қилинади. Банкларнинг устав капитали уларнинг мажбуриятларини бажаришнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Банк кредитлари ҳисобидан банкларнинг устав капиталини ташкил қилиш мумкин эмас. Устав капиталини ташкил қилишда четдан бошқа пул маблағларини жалб қилиш хам мумкин эмас. Банклар ташкил қилинганда устав капиталининг таркиби моддий маблағлардан ва пул маблағларидан ташкил топади. Банк фаолиятининг бошланғич босқичларида банкнинг ўз маблағлари ҳисобидан биринчи навбатдаги банк харажатлари (ер, бино, асбоб - ускуна, иш ҳақи) қопланади. Банкларнинг ўз маблағлари узоқ муддатли активларга қўйилмалар қилишнинг асосий манбаси ҳисобланади.

www.arxiv.uz Одатда Марказий банк тижорат банклари учун банкларнинг ўз маблағлари билан четдан жалб қилинган ресурслар ўртасидаги чегарани белгилаб бериши мумкин. Банкларнинг акциядорлик капитали қуйидаги таркибий қисмлардан ташкил топиши мумкин. Булар: а) ўз акциядорлик капитали, бу капитал оддий ва имтиёзли акциялар чиқариш ва сотиш ҳисобидан, тақсимланмаган фойда ҳисобидан юзага келади; б) ҳар хил кўзда тутилмаган харажатларни ва тўланмаган қарзларни қоплаш учун ташкил қилинган резервлар; в) банкнинг узоқ муддатли мажбуриятлари (узоқ муддатли вексел ва облигациялар) бўлиши мумкин. Банкларнинг резерв капитали ёки резерв фонди фойдадан ажратмалар ҳисобига ҳосил бўлади ва у кўзда тутилмаган зарарлар ҳамда қимматли қоғозлар курсининг тушиши натижасидаги йўқотишларни қоплаш учун мўлжалланган. Тақсимланмаган фойда - резерв фондига ажратмалар ва дивидендлар тўланганидан сўнг қоладиган фойданинг бир қисмидир. Банкларнинг ўз маблағлари тижорат банклари фаолиятида муҳим аҳамият касб этади. Банк устав капитали миқдорининг ўзгариши устав капитали миқдорининг оширилиши ёки камайтирилиши шаклларида амалга оширилиши мумкин. Банк устав капитали миқдорининг оширилиши қўшимча акцияларни жойлаштириш ёки акциялар номинал қийматини ошириш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Акцияларнинг номинал қийматини ошириш йўли билан банк устав капиталини ошириш қуйидаги усуллар билан амалга оширилиши мумкин:  молиявий йил якуни бўйича кўрилган фойданинг бир қисмини ёки ҳаммасини акциялар номинал қийматини оширишга йўналтириш;  акциядорлар томонидан акциялар номинал қиймати оширилган қисмининг тўланиши;  молиявий йил яъкуни бўйича кўрсатилган банк фойдасини акциялар номинал қийматини оширишга йўналтириш ва акциядорлар томонидан акциялар оширилган номинал қийматининг етишмайдиган қисмининг тўланиши.

www.arxiv.uz Акциялар чиқариш ёки уларнинг номинал қийматини ошириш йўли билан банкнинг устав капиталини кўпайтириш Марказий банкнинг лицензиялаш депортаменти рўхсати билан амалга оширилади. Банкнинг ўз капитали ҳиссасининг камайиши баъзи ҳолларда банкларнинг синишига олиб келади. АҚШда катталиги бўйича йигирманчи ўринда турувчи "Франклин нешнл банк"ни синишининг сабабларидан бири - банкнинг ўз капитали ҳиссасининг банк балансида кескин қисқариши бўлган. Худди шу сабаб, 1979 йил активида 250 млн. АҚШ доллари ва 44 минг омонатчисига эга бўлган АҚШдаги "Днуверз нешнл бэнк оф Чикаго" банкининг синишининг асоси ҳисобланади. Иқтисодий ёки банк инқирозлари даврида пассивлар ва уларни жойлаштириш соҳасида етарли даражада ўйлаб чиқилмаган сиёсат банкларинг синишига олиб келади. 1980 йилларнинг иккинчи ярмида АҚШда банкларнинг банкротлик сони ўсди. 1984 йилда АҚШда биринчи ўнликда турувчи йирик банклардан бири бўлган "Континентал Иллинойс" банкининг синиш ҳолатининг, хукуматнинг махсус дастури орқали олди олинди. Федерал резерв система бўлган АҚШ Марказий банки ўз ихтиёрига олган бир неча миллиард АҚШ долларини мувофиқлаштирибгина қолмай, балки депозитларни суғурталаш Федерал уюшмаси ва АҚШ Молия министрлиги билан бирга банк тўлаш қобилиятини мустахкамлаш соҳасида кафил сифатида чиқди. Тижорат банклари синишларининг энг кўпи 1988 йилга тўғри келган. Иқтисодий кўтарилиш туфайли АҚШ да тижорат банклари синишинг сони ўзининг аввалги ҳолига тушган. Шунга кўра 1994 йилда фақатгина 13 та тижорат банклари синган. Шу билан бирга, муаммоли, яъни молиявий ҳолати беқарор бўлган банклар сони юқорилигича қолмоқда. Жалб қилинган маблағлар тижорат банклари кредит ресурсларининг асосий қисмини ташкил этади. Булар депозитлар, шунингдек, контокоррент ва корреспондент ҳисоб варағидаги маблағлардир.

www.arxiv.uz Уларнинг асосийси талаб қилиб олинадиган қўйилмаларга, муддатли ҳамда жамғарма қўйилмаларга бўлинувчи депозитлардир. Талаб қилиб олинадиган қўйилмалар, шунингдек, жорий ҳисобварағидан маблағлар омонатчиларнинг биринчи талаблари билан олинади. Жорий ҳисоб варағининг эгаси банкдан чек дафтарчасини олади. Бунда у пул олиш билан бирга иқтисодий муносабатлар вакиллари бўлган корхона, ташкилот, муассасалар ҳисоб - китоб операцияларини олиб бориши мумкин. Муддатли омонатлар - мижоз томонидан банкка маълум муддатга қўйиладиган қўйилмалар бўлиб, улар орқали мижозларга банк томонидан юқори фоизлар тўланади. Банкда фоиз ставкалари қўйилманинг муддати ва миқдорига боғлиқ бўлади. Муддатли қўйилмаларнинг турларидан бири - маблағларни жалб қилишнинг аниқ қайд этилган вақтга мўлжалланган депозит сертификатлари ҳисобланади. Уларни муомалага 1961 йилда биринчи бўлиб "Ферс нешнл сити бэнк" киритган. Ҳисоб варағи эгаларига, уларнинг номлари ёзилган, тўлаш муддати ва фоиз даражаси кўрсатилган махсус гувоҳномалар берилган. Банкларнинг қимматли қоғозлар билан, факторинг, лизинг ва бошқа операциялар билан шуғулланиши банк ресурсларининг таркиби нафақат пул маблағларидан, балки товар - моддий бойликларидан ва қимматли қоғозлардан ташкил топишига олиб келди. Жалб қилинган маблағлар банкнинг реал ва салоҳиятли ёки балансдан ташқари мажбуриятларини ташкил қилади. Реал мажбуриятлар банк балансида талаб қилингунга қадар депозитлар, муддатли депозитлар, жалб қилинган банклараро кредитлар сифатида акс эттирилса, балансдан ташқари мажбуриятлар банк томонидан бериладиган кафолатлар, мижозларга очилган кредит линияларда намоён бўлади. Мажбуриятларни бажариш манбаси бўлиб ғазнадаги маблағлар, вакиллик ҳисоб варағидаги қолдиқлар, ликвид активлар, банклараро бозор ёки Марказий банкдан олинган кредитлар хизмат қилади. Банк ресурслари нафақат кредит бериш учун, балки банкнинг бошқа актив ва воситачилик операцияларини бажариш учун ишлатилади. Сертификатда кўрсатилган қўйилма муддати тугагандан сўнг унинг эгаси қўйилма суммасини ва келишилган фоизларни олиш ҳуқуқига эга бўлади.

www.arxiv.uz Банк ресурслари таркибида аҳолининг омонат қўйилмалари муҳим рол тутади. Улар тўлиқ суммада ёки бўлиб - бўлиб қўйилади ва берилиши мумкин. Омонатчи ва банк ўртасидаги маблағ қўйиш билан боғлиқ муносабат омонат дафтарчасини бериш билан тасдиқланади. Банклар тўловчилик асосида турли хил мақсадли қўйилмаларни, муддатли ёки талаб қилиш ҳамда олиш мумкин бўлган жамғармаларни қабул қиладилар. Иқтисодий ривожланган мамлакатларда бу қўйилмалар оддий фуқаролар орасида кенг қўлланилади. Улар банк учун қимматга тушсада, уларнинг кредит потенциалини мустахкамлаш манбаси ҳисобланади. Банклар учун муддатли қўйилмалар жуда қулайдир. Банк ресурсларининг муҳим манбаси - банклараро кредитлардир, яъни бошқа банклардан олинадиган ссудалар. Агар мижознинг ҳисоб - китоб варағи ёпилиб, контокоррент ҳисоб варағи очиладиган бўлса, унинг ўз маблағлари ва четдан жалб қилинган маблағлар ҳисоби шу ҳисоб варағида олиб борилади. Контокоррент - банк ва мижоз ўрсатидаги ҳамма ҳисоб - китоб ва кредит операцияларини амалга оширувчи ягона ҳисоб варағидир. Алоҳида даврларда бу ҳисоб варағи пассив бўлади, бошқа ҳолларда эса актив бўлиши мумкин. Мижозда маблағ бўлганида бу ҳисоб варағи пассив бўлади, бу маблағлар йўқлиги туфайли мижоз банкка тўлов топшириқномасини кўрсатганда ёки чек ёзиб берганда у актив бўлади. Ҳам дебет, хам кредит бўйича контокоррент ҳисоб варақларида фоиз ҳисобланади. Контекоррент ҳисоб варағи бўйича кредит тижорат векселлари таъминоти бўйича ёки таъминланмаган ссуда шаклида берилдаи. Контокоррентҳисоб варағи бўйича дебетга фоизларни ҳисоблаш фақатгина мижоз ва банк орасидаги битимда кўрсатилган кредит лимити чегарасида амалга ошиши мумкин. Баъзи ҳолларда банкнинг четдан жалб қилинган маблағларнинг бир қисмини банкнинг эмитентлашган маблағлари деб ҳам юритилади. Банкнинг эмитентлашган маблағлари. Банклар мижозлар маблағларидан етарли даражада узоқроқ фойдаланишни амалга оширишдан манфаатдордирлар. Шу сабабли банклар облигация қарзлари, банк векселлари ва бошқаларни чиқариш йўли билан ўз ресурсларининг миқдорини кўпайтириб борадилар.

www.arxiv.uz Облигация қарзлари облигациялар кўринишида эмитентлашади. Ҳозирги даврда чет эл амалиётида икки валютали облигациялар учрайди. Бу облигациялар бўйича даромадлар облигация эгаси ихтиёрига кўра миллий валюта ёки АҚШ долларида ёки бошқа чет эл валютасида тўланиши мумкин. Банк томонидан эмитентлашган қимматли қоғозларнинг турларидан бири "сузувчи фоиз ставкали" қимматли қоғозлардир. Масалан, АҚШ да 1970 йиллар ўрталарида иккита йирик тижорат банклари - "Ситибанк" ва "Чейз Манхэттен Бэнк" ҳолдинг компаниялари орқали "сузувчи фоиз ставкали" қимматли қоғозлар чиқардилар. Бу қўйилмалар бўйича фоизлар 3 ойлик хазина векселларига нисбатан бир фоиз юқори тўланади. Банклар мижозларнинг хоҳишига қараб бир йилда икки марта уларни тўлаш мажбуриятини ўз зиммаларига оладилар. Бунинг учун мижоз кўрсатилган муддатдан бир ҳафта олдин маблағларни олиши тўғрисида банкка хабар бериши шарт. Банк пассивларида 90 - йиллар давомида банкнинг ўз маблағлари миқдорининг қисқариши давом этди ва хорижий мамлакатлар каби бизнинг банкларимизда ҳам жалб қилинган ресурслар салмоғи ошиб бормоқда. Янги ресурсларни жалб қилишда йирик ва майда банклар фойдасига номутаносибликлар кўпайиш ҳолатларини ҳам кўриш мумкин. Амалиётда йирик тижорат банклариниг ресурс - депозит базаси майда хусусий банкларга нисбатан анча барқарор ва мустаҳкам бўлади ва уларнинг депозит операциялари пассивларининг 90 фоизидан ортиғини юзага келтиришга замин яратади. Кичик хусусий банкларда уларнинг иқтисодиётда тутган ўрни, фаолиятининг барқарорлигига қараб депозитлар салмоғи у ёки бу томонга ўзгариши мумкин. Амалиётда тижорат банкларининг пассивлари ичида депозитлар ҳажми охирги йилда нисбатан камайган бўлсада салмоқли ўрнига эга эканлигини таъкидлаш мумкин. Депозитлар ичида асосий ўринни жамғарма депозитлар эгаллайди, банкнинг барқарор ресурс базасини таъминлаши мумкин бўлган муддатли депозитлар ҳажми баъзи бир тижорат банкларида камайиб борганлигини кўришимиз мумкин.

www.arxiv.uz Жалб қилинган маблағларнинг яна бир тури - банк балансида турган ва уларни қайта сотиб олиш тўғрисидаги келишув асосида сотиладиган қимматли қоғозлар ҳисобланади. Тижорат банкларининг депозит ва нодепозит операциялари Тижорат банклари томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг пул маблағларини банкга жалб қилиш билан боғлиқ операциялар депозит операциялари дейилади. Депозит операциялари ёрдамида тижорат бойликларининг 90 фоиздан ортиқ пассивлари ташкил қилиниши мумкин. Депозит операцияларини тижорат банклари ўзларининг депозит сиёсатлари асосида олиб борадилар. Тижорат банкининг депозит сиёсати унинг кредит сиёсати, фоиз сиёсати ва бошқа фаолият турлари билан чамбарчарс боғлиқ бўлиб, банкларнинг ресурс базасини мустаҳкамлаш ва унинг барқарорлигини таъминлашга қаратилгандир. Депозит операцияларини амалга оширишда бу операция турининг объект ва субъектини аниқлаш лозим. Депозит операцияларнинг субьектлари бўлиб бир томондан тижорат банклари қатнашса, иккинчи томондан:  давлат корхона ва ташкилотлари;  молия, суғурта, инвестицион ва траст компаниялар;  хусусий корхона ва ташкилотлар;  акционер компаниялар;  банклар ва бошқа кредит муассасалари;  қўшма корхоналар, кооперативлар;  жамоа ташкилотлари ва фондлар;  алоҳида жисмоний шахслар ёки уларнинг бирлашмалари қатнашадилар. Депозит операцияларининг обьекти бўлиб эҳтиёждан ортиқча пул маблағлари (қўйилмалар) ҳисобланади. Депозит операцияларини ташкил қилишнинг асоси бўлиб, баланс ликвидлилиги, мижозларнинг молиявий аҳволининг барқарорлиги

www.arxiv.uz ҳисобланади. Депозит операциялари тижорат банкларининг депозит сиёсатини амалга ошириш орқали таъминланади, яъни:  депозит операциялари банк даромадининг ошишга ёки келажакда даромад олишга шароит яратиши керак;  банк балансининг ликвидлилигини сақлаш мақсадида депозит сиёсатини амалга ошириш керак;  депозит операцияларини амалга оширишда муддатли қўйилмаларга эътибор қаратиш лозим;  депозитларни жалб қилиш ва уларни вақтида қайтариб бериш билан боғлиқ банк хизматларини ривожлантириш чораларини кўриш зарур ва бошқалар. Пул қўювчилар тоифасидан келиб чиққан ҳолда депозитлар қуйидагиларга бўлинади:  юридик шахслар (корхоналар, ташкилотлар) қўйилмалари;  жисмоний шахслар қўйилмалари. Маблағларни олиш шаклига кўра депозитлар қуйидагиларга бўлинади:  муддатли депозит маблағлар;  талаб қилиб олингунга қадар депозит маблағлар;  аҳолининг жамғарма қўйилмалари. Ўз навбатида бу гуруҳларнинг ҳар бири турли белгиларига қараб таснифланади. Муддатли депозит маблағлар уларнинг муддатидан келиб чиқиб:  3 ой муддатгача депозитлар;  3 ойдан 6 ойгача депозитлар;  6 ойдан 9 ойгача депозитлар;  9 ойдан 12 ойгача депозитлар;  12 ойдан юқори бўлган депозит маблағларига таснифланади.

www.arxiv.uz Биз 2 - бўлимда банк депозитларининг турларини кенг кўриб чиққанлигимиз боис бу параграфда депозитларнинг кўпайиш жараёнига эътибор қаратмоқчимиз. Банклар орасидаги ресурсларни жалб қилиш учун рақобатли курашда муҳим восита бўлиб турлича фоиз сиёсати ҳисобланади, чунки қўйилган маблағларга даромад олиш мижозларнинг қўйилма қўйишга ундовчи муҳим омил ҳисобланади. Депозит фоиз ставкалари даражасини ҳар бир тижорат банки Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ҳисоб ставкаси, пул бозори ҳолати ва ўзининг депозит сиёсатидан келиб чиқиб, мустақил равишда белгилайди. Депозит счетларининг алоҳида кўринишлари бўйича даромад ҳажми қўйилма муддати, суммаси, ҳисобварағини амал қилиш хусусияти, хизматлар ҳажми ва характери ва, ниҳоят, мижознинг қўйилма шартномаси шартларига амал қилишига боғлиқ. Талаб қилингунгача бўлган депозитлар бўйича ҳисобварақалари эгалари томонидан жорий операцияларни амалга ошириш учун ишлатилади ва улар қолдиқнинг номунтазамлиги билан характерланади. Шунинг учун бундай счетлар гуруҳи даромадлик даражаси билан ажралиб туради. Юридик шахсларга очилган талаб қилингунча ҳисобварақаларидаги маблағлар қолдиғи бўйича фоизлар умуман тўланмаслиги мумкин. Бундай фойда, одатда, мижозларни ҳисоб касса хизматлари учун тўлов маблағларини талаб қилингунча ҳисобварақаларда маблағларни минималлаштириш ва ортиқча суммаларни қўйилмаларнинг даромадлироқ шаклларига жойлаштиришга ундайди. Жисмоний шахслар учун очилган талаб қилингунча варақалар бўйича фоизлар деярли мажбурий тартибда ўрнатилади, аммо у бўйича даромад ҳамиша муддатли қўйилмаларга қараганда пастроқ бўлади. Муддатли қўйилмалар бўйича фоиз ставкаси ҳажмини ўрнатишдаги муҳим омил бўлиб, маблағлар жойлаштирилган муддат ҳисобланади. Марказий банк эмиссия маркази сифатида макроиқтисодий даражадаги пул айланиши ҳамда банк тизимининг ликвидлилиги нуқтаи назаридан тижорат банкларининг улар томонидан жалб қилинган маблағлардан фойдаланиш имкониятларини доимий равишда тартибга солиб туради. Назарий жиҳатдан замонавий банк тизимида нақд пулсиз айланишларнинг ривожаланиши натижасида дастлабки шакллантирилган депозитларни (дастлабки

www.arxiv.uz ёки реал депозитлар Марказий банк томонидан чиқарилган нақд пуллар асосида шаклланганликни тақозо қилади) чекланмаган тарзда бир банкдан иккинчи банкка ўтказиш, шу билан бирга, тижорат банклари томонидан берилаётган кредитларни чексиз ошириш имконияти мавжуд. Хорижий назарияда бу жараён депозит мультипликацияси (яъни маблағларнинг бир банкдан бошқасига занжирсимон шаклда ўтказилиши) ва кредит экспанцияси деб ном олган. Марказий банк томонидан ўрнатилган мажбурий захира талаблари банк тизимида депозит ва кредитларни оширишнинг бевосита чекловчиси бўлиб хизмат қилади. 12 - жадвал Мультипликация жараёни ва уни мажбурий заҳира томонидан чекланиши қуйидаги кўринишга эга Банклар Депозит Кредит (2 - 4) Заҳира (2*20/100) Банк А 1000 800 200 Банк Б 800 640 160 Банк В 640 512 128 Банк С 512 409,6 102,4 ЖАМИ: 5000 4000 1000 А банкдаги дастлабки депозит 1000 бирликнинг 20%и (200 бирлик) мажбурий захира сифатида Марказий банкка ўтказилгандан кейин тижорат банкининг кредит бериш имконияти 800 бирликни ташкил қилади. Бу кредит мижозга берилгандан кейин бошқа банкда депозитга айланиши мумкин. Масалан, ушбу берилган кредит суммаси Б банкининг мижози бўлган маҳсулот етказиб берувчининг ҳисобварағига сотувдан тушум шаклида келиб тушади. А банкнинг кредити Б банкда депозитни вужудга келтиради. Б банк бу депозитдан кредит берадиган бўлса, мажбурий заҳирани ҳисобга олган ҳолда (800*20/100) унинг миқдори 640 (800 - 160) бирликка тенг бўлади. Ушбу жараённи охиригача (яъни депозит ва кредитларнинг тўлиқ ишлатилишигача) тасаввур қиладиган бўлсак, 1000 бирликда шакллантирилган дастлабки депозит миқдори, мажбурий заҳира даражаси 20%

www.arxiv.uz бўлганда барча банклар бўйича 5000 бирликкача, 800 бирликка тенг бўлган дастлабки кредит миқдори эса 4000 бирликка ўсиши мумкин. Агар мажбурий захира йўқ деб тахмин қилинса назарий жиҳатдан депозит мультипликацияси ва кредит экспанцияси чексизликка тенг ва тескариси, мажбурий заҳира 100% бўлган тақдирда депозит мультипликацияси 0га тенг бўлади. Депозит (ёки кредит) мультипликациясининг максимал миқдори ёки чегарасини ҳисоблаш учун қуйидаги математик формуладан фойдаланилади. Бунда: Д - банк тизимида шакллантирилиш мумкин бўлган депозитнинг максимал миқдори; Д 0 - дастлабки депозит; R - депозит бирлигига тенг келадиган ликвидлилик заҳираси. Юқорида келтирган мисолимизда депозит мультипликацияси коэффиценти 5 ёки 5000 бирликка (Д = 1000*(1/2)), кредит мультипликацияси коэффиценти эса 4 ёки 4000 бирлик (Кқ = 800*(1/0,2))ка тенг. Мультипликация даражаси мажбурий заҳира даражасига тескари мутаносиб равишда ўзгаради, демак мажбурий заҳира даражаси ошса, банк тизимининг кредит салоҳияти имкониятлари ҳам камаяди. Депозит мультиликацияси ва кредит экспанцияси ғояси қуйидаги иқтисодий заруриятни келтириб чиқаради: ҳар қандай тижорат банки депозитларни қабул қила туриб, ўз мижозлари олдидаги мажбуриятларни бажаришлари учун унинг маълум бир қисмини ликвидлилик захираси сифатида сақлашлари лозим. Шу боис тижорат банкларининг кредит бериш салоҳияти миқдори банк томонидан жалб қилинган молиявий ресурслар, мажбурий захира ва ликвидлилик захираси ҳажмига боғлиқ. Кредит потенциали (салоҳияти) миқдори (Кс)ни қисқача ҳолда қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин. Бу ерда:

www.arxiv.uz Д - жалб қилинган маблағлар; Мз - мажбурий захира миқдори; Лз - ликвидлиликни таъминлаш бўйича заҳиралар. Шундай қилиб тижорат банкларининг кредит салоҳиятига:  банкка жалб қилинган маблағларнинг умумий миқдори;  Марказий банк томонидан ўрнатилган мажбурий захира даражаси;  Жорий ликвидлиликни сақлаш мақсадида ташкил қилинган заҳира ва ундан фойдаланиш тартиби;  Кредит салоҳияти манбаларининг таркиби ва барқарорлиги;  Банк мажбуриятларининг таркиби ва умумий миқдори каби омиллар таъсир кўрсатади. Тижорат банкларининг нодепозит операциялари деб, тижорат банкларининг йирик пул бозорларидан пул маблағларини жалб қилиш, қимматли қоғозлар, векселларни, облигациялар воситасини муомалага қўйиш йўли билан маблағларни жалб қилиш соҳасидаги операцияларига айтилади. Жаҳон банки амалиётида тижорат банкларига маблағларни жалб қилишнинг кенг тарқалган нодепозит шакллари ҳам мавжуд бўлиб, уларга қуйидагилар киради:  банклараро бозордан қарз олиш;  қимматли қоғозларни қайтиб сотиб олиш шарти билан сотиш;  банк акцептларини сотиш;  тижорат қоғозларини чиқариш;  евро - долларлар бозоридан қарз олиш;  капитал ноталар ва облигациялар чиқариш ва бошқалар. Одатда тижорат банклари фаолиятини ривожлантиришда ресурсларнинг нодепозит манбаларидан ҳам фойдаланишга катта эътибор берилади. Улар бозорда рақобатчилик асосида воситачилар (брокерлар) орқали сотиб олинади. Бу ерда,

www.arxiv.uz биринчидан, маблағларни сотиб олиш ғояси банкнинг ўзига тегишли, иккинчидан, бу ғоя банкнинг бирор - бир мижози билан боғлиқ эмас. Нодепозит манбалардан асосан молиявий марказларда жойлашган ҳамда молия бозори механизмидан эркин фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган йирик банклар кенг фойланадилар. Нодепозит маблағлар йирик миқдорда сотиб олинади. Қўйилмаларга маблағларни жалб қилиш учун тижорат банклари қўшимча равишда чет эл тажрибасидан фойдаланиши мумкин, хусусан:  аҳоли маблағларини жалб қилиш бўйича турли дастурларни ишлаб чиқиш;  мижозлар - пул қўювчиларга турли - туман, жумладан, нобанк хизматларни ҳам кўрсатиш;  қўйилма муддати тугаши билан мукофот бериш билан инвестицион характердаги қўйилмалардан юқори фоиз ставкасини қўллаш;  доимий пул қўювчиларга "банкка садоқати" учун мукофот тўлаш;  мижоз ва банк иқтисодий қизиқишларини оптималлаштирадиган аралаш характерда амал қилувчи НАУ ва САПС типидаги ҳисобварақларни қўллашни амалга оширишлари мумкин. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 21 мартдаги Фармонига асосан тижорат банклари аҳолининг бўш пул маблағларини муддатли депозитларга жалб қилишни оширишга қараб банклар даромади имтиёзли солиққа тортилиш ва фоиз миқдорларини ошириш мумкинлиги таъкидланган. Тижорат банклари кредит потенциали ва унинг пассив операцияларга боғлиқлиги Тижорат банклари фаолиятининг асосий тамойилларидан бири бу реал мавжуд ресурслар доирасида иш юритишдир. Бу дегани тижорат банклари нафақат ўз ресурслари ва кредит қўйилмалари миқдори мос келишини таъминлаши, балки ўзининг ликвидлигини ҳам таъминлаши керак. Агар банк маблағларини қисқа муддатга жалб этиб узоқ муддатга кредит берадиган бўлса, у ҳолда банк ликвидлиги хавф остида қолади. Банк активлари таркибида кўп миқдорда риск

www.arxiv.uz даражаси юқори ссудаларнинг мавжудлиги банк ўз маблағларининг салмоғини оширишини талаб этади. Реал жалб қилинган ресурслар доирасида ишлаш тамойили - жалб қилинган депозитларга банк қизиқишининг ўсишига, давлат миқёсида бўш қолган кредит ресурслари учун соф рақобат ривожланишига олиб келади. Пассивлар учун кескин кураш банкларнинг ўз ресурсларини шакллантиришнинг самарали усулларини излашни талаб қилади. Иқтисодий мустақиллик банкнинг ўз маблағлари ва жалб қилинган маблағларини мустақил бошқаришни, мижоз ва омонатчиларни эркин танлашни, солиқлар тўлагандан кейин қолган даромадга мустақил эгалик қилишни назарда тутади. Тижорат банкларининг кредит потенциали - бу жалб қилинган маблағларнинг кредит ва банкнинг бошқа актив операцияларини амалга оширишнинг иқтисодий чегараси ҳисобланади. Иқтисодиётдаги бўш пул маблағларининг тижорат банклари томонидан жалб қилиниши улар иқтисодий фаолиятининг асосини ташкил этади. Банклар томонидан жалб қилинган маблағларнинг барчаси кредит учун ишлатилмаслиги мумкин. Кўп банкларда жалб қилинган маблағларнинг асосий қисми муддатсиз депозитлар зиммасига тўғри келади. Банк томонидан берилган кредитлар тўхтовсиз ҳаракатда бўлиб кредит мультипликациясини ташкил этади. Кредит мультипликацияси орқали муомаладаги пул оқими кўпаяди. Кредит мультипликациясини қуйидаги жадвал орқали ифодалаш мумкин. 13 - жадвал Банкл ар Депоз ит Креди т Мажбур ий захира 1 2 3 4 Банк "А" 1000 800 200 Банк "Б" 800 640 160 Банк "В" 640 512 128

www.arxiv.uz Банк "Г" 512 409,6 102,4 Жами: 5000 4000 1000 А Банк томонидан жалб қилинган депозит турли банк операцияларига йўналтирилиши натижасида у бошқа (Б, В, Г, … ва ҳ.к) банкларга тушади. Албатта, ҳар бир банкда 20 фоиз мажбурий захирага ўтказилишини инобатга олсак 1000 бирлик депозит чексиз ўсиб бориши мумкин. Умуман олганда, тижорат банкларининг кредитлаш қудрати жалб қилинган маблағлар, яъни депозитларнинг умумий суммаси билан мажбурий захира ҳамда тижорат банклари томонидан ўз ликвидлигини таъминлаш учун ажратмалар айирмасидан иборат бўлиши мумкин. Ликвидлилик шартларини ҳисобга олган ҳолда тижорат банкларининг кредит қудратини жами маблағлар барқарорлиги жиҳатидан 3 гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Бутунлай барқарор маблағлар: а) Банкларнинг ўз капиталари; б) Муддатли депозитлар; в) Бошқа банклардан олинган кредитлар. 2. Барқарор маблағлар: а) Жами муддатсиз жамғармалар. 3. Барқарор бўлмаган маблағлар. Барқарор бўлмаган маблағлар деганда - банкларга вақти - вақти билан (даврий) келиб тушадиган маблағлар тушунилади. Тижорат банкларининг кредитлаш имкониятига ликвидлиликни таъминлаш учун ажратилиши мумкин бўлган резервни инобатга олмасдан, фақат мажбурий захиралар фондига ажратмалар таъсир қилади деб қарайдиган бўлсак, унинг салмоғини қуйидаги жадвалдан кўришимиз мумкин. 14 - жадвал Тижорат банки бўйича жалб қилинган банк ресурслари ва улар бўйича кредитлаш қудратини аниқлаш.

www.arxiv.uz (млн. сумда) Банк жалб қилган ресурсла р 01.01.1998 01.01.1999 Маблағл ар қолдиғи Мажбурий захира Кредитла ш қудрати Кредит потенциа ли Мажбурий захира Кредит потенциа лиФоизд а Сумм а Фоизд а Сумм а 1. Талаб қилингун ча депозит 51552,0 20 10310, 4 41241,6 498488 20 99698 398790 2. Жамғарм а депозитла р 22,0 20 4,4 17,6 35 20 7 28 3. Муддатл и депозитла р 30000,0 20 6000,0 24000,0 10160 20 2032 8128 4. Банклара ро кредит 72718,3 - - 72718,3 154256,0 - - 154256,0 5. Марказий банк кредити - - - - - - - - Жами: 154292 - 16314, 8 137977,3 662939 - 10173 7 1161202

www.arxiv.uz Жадвалдан кўринадики, банк ресурсларида асосан талаб қилингунча депозитлар ва муддатли депозитларини улуши каттадир. Тижорат банки йиққан ресурсларининг қарийб 20 фоизини мажбурий захиралар фондига ўтказадиган бўлса, у 80 фоиз ресурсини ва яна унинг ликвидлигини таъминлаш учун резервларни ташкил қиладиган бўлса, у жалб қилган ресурсларидан 60 - 70 фоизини ўзининг актив операцияларини амалга ошириш учун йўналтириши мумкин. Тижорат банки томонидан жалб қилинган ресурслардан мажбурий резервларга ўтказиладиган маблағларни янада кўпроқ қуйидаги тижорат банки бўлими мисолида кўриб чиқамиз. 15 - жадвал Тижорат банки бўйича мажбурий захираларга ўтказилиши лозим бўлган маблағлар (01.03.2002 й). Маблағлар таркиби Баланс ҳисоб варағи Маблағ қолдиғи Мажбурий захира Депонентлаштириладиган сумма 1. Талаб қилиб олинадиган депозитлар 20200 - 20202, 20206, 20296 381791 20 76358 2. Жамғарма депозитлар 20400 - 20402, 20406 0 20 0 3. Муддатли депозитлар 20600 - 20602, 20606 0 20 0 4. Бошқарув чеклари 21202 0 20 0 5. Мижозларнинг аккредетив бўйича депозитлари 22602 0 20 0

www.arxiv.uz 6. Ишонч ҳаражатлар ва импортга тратталарга аккредитив билан бирга депозитлари 22606 0 20 0 7. Республикага қарашли бюджет ташкилотларининг маблағлари 23404 107381 20 21476 8. Махсус фондлар 23416 - 17515 0 20 0 9. Маҳаллий бюджетдан молиялаштириш маблағлари 23424, 23426 0 20 0 10. Маҳаллий бюджет маблағлари 23430, 23432 11108 20 2222 11. Ҳаракатсиз депозитлар (мажбуриятлар) 29842 5138 20 1028 12. Бошқа кредитлар 29846 0 20 0 13. Бошқа мажбуриятлар 29896 0 20 0 Жами: мажбурий резервга ўтказиладиган маблағлар 101084 Юқоридаги жадвалда тижорат банклари томонидан жалб қилинган ресурслар, улар қайси манбадан жалб қилинишидан қатъий назар, улар бўйича мажбурий захиралар фондига 20 фоиз миқдорида маблағ ўткизиши лозимлиги кўрсатилган. Тижорат банклари Республика Марказий банкига депозит қўядиган мажбурий резервлар меъёрини белгилаш муомаладаги пул массаси ҳажмини бошқаришнинг асосий иқтисодий усулларидан бири ҳисобланади.

www.arxiv.uz "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси қонунига мувофиқ Марказий банкда Тижорат банкларининг мажбурий резервлари фондини шакллантиришнинг қуйидаги тартиби белгиланади. Марказий банкда депозитга қўйиладиган мажбурий резервлар фонди тижорат банкларинниг йўқлаб олинадиган, муддатли омонатлар ҳамда депозитлар бўйича мажбуриятларига нисбатан фоиз ҳисобида белгиланади. Бунда жалб этилган маблағлар таркибида қуйидагилар ҳисобга олинмайди: Ўзбекистон Республикаси Марказий банки берган кредит ресурслари, бошқа банклардан олинган кредитлар: Ўзбекистон Марказий банкининг аниқ мақсадли дастурларини амалга ошириш учун берган кредит ресурслар; Чет эл валютасидаги жорий ҳисоб варақларда турган маблағлар; Мажбуриятлар бўйича қўшилган, лекин ҳали тўланмаган фоизлар. Тижорат банклари мажбурий резервлар фондига қўядиган маблағлар меъёрларини Марказий банк бошқаруви омонатлар ва депозитларни жалб этиш муддатларига қараб белгилайди. Марказий банкдаги мажбурий резервлар фондига қўядиган маблағларнинг депонентлаш ҳисоб - китобига қўшилиши керак бўлган 29802 баланс ҳисобварағи бўйича маблағлар суммаси аниқланаётганда 29802 ҳисобварағи пассив қолдиқда шу ҳисоб варақнинг алоҳида шахсий ҳисоб варақларидаги пассив қолдиқлар чегириб ташланиши керак:  депозитлар, банклараро марказлаштирилган кредитларнинг қўшилган, тўланмаган фоизлари, шунингдек, акциядорларга тўланадиган дивидендлар;  банк ходимларига тўланиши керак бўлган 29802 ҳисоб варақда депонентланган қарз;  банклар фойдасидан, шунингдек, бюджетга бошқа солиқлар ва мажбурий тўловлар юзасидан ажратмалар ҳамда тўловлар. Тижорат банклари мажбурий резервлар фондида депонентлаши керак бўлган маблағлар қолдиқлари ҳажмини Марказий банк муассасаси бош банк жойлашган ерда тижорат банкининг, жумладан, Ўзбекистон ҳудудида жойлашган филиалларнинг йиғма баланси бўйича тартибга солади. Марказий банк фармойишини олган тижорат банкларининг мажбурий резервлар фондига

www.arxiv.uz ажратмалари минтақавий филиал жойлашган ер бўйича тартибга солинади. Тартибга солиш ҳар ойнинг 1 - кунидаги баланс бўйича амалга қўйилган маблағлар суммаларини қўйилиши керак бўлган маблағлар ҳисоб варақлардаги қолдиқларга ҳамда амалдаги резерв талаблари меъёрларига асосланиб амалга оширилади. Кўрсатилган санада тижорат банки (минтақавий филиал) резервларга қўйилиши керак бўлган маблағлар хажми хисоб - китобини чиқаради, бунда мажбурий резервлар фонди ҳисоб варағига амалда қўйилган суммани кўрсатиб, бу сумманинг меъёрга етмаган қисми учун ёзилган тўлов топшириқномаси нусхасини, шунингдек, 23416 ва 29802 баланс ҳисобварақлари маълумотларини илова қилади. Бу хужжатлар ойнинг 1 - куни учун банк балансини тақдим этиш юзасидан белгиланган муддатда баланс билан бирга Марказий банкка топширилади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ҳисоб - китоб маълумотларини тегишли тижорат банки бўйича амалда резервга қўйилган маблағлар ҳажми билан солиштиради. Тақдим этилган ҳужжатлар уларга мос келса, тижорат банки талабни бажарган ҳисобланади. Хужжатлар талабга жавоб бермаган тақдирда Марказий банк ҳисоб - китоб тақдим этилган кунини ҳисобга олмаганда, икки иш куни мобайнида тижорат банки билан бирга тегишли тарзда қайта ҳисоб - китоб қилади. Бундай ҳолларда Марказий банк ундан қўйилган сумма камомадини тўлдириш учун топшириқнома олади ёки унга мажбурий резервлар фондига қўйилган маблағнинг ортиқча қисмини қайтариб беради. Мажбурий резервлар фонди тижорат банкининг вакиллик ҳисоб варағидан пул ўтказиш йўли билан шакллантирилади. Мажбурий резервлар ҳисобига даромад келтирувчи активларнинг хилма хил турлари ўтказилишига йўл қўйилмайди. Тижорат банкида мажбурий резервлар ҳисобига ўтказиш учун ликвид фондлар вақтинча етишмай турганда Марказий банк унга кредит бериши мумкин. Бундай кредит бериш шартлари кредит шартномасида белгилаб қўйилади. Тижорат банкларининг умумий кредитлаш қудратига қуйидаги омиллар йиғиндиси объектив таъсир кўрсатади:  Банкда йиғилган жами маблағларнинг умумий ҳажми;  Кредитлаш қудрати манбаларининг тузилиши ва барқарорлиги;

www.arxiv.uz  Марказий банк томонидан ўрнатилган мажбурий захиралар даражаси;  Тижорат банклари жорий ликвидлигини ушлаб туриш учун захирадан фойдаланишга йўл қўйилган ҳолларда ундан фойдаланиш тартиби;  Банк мажбуриятларини тузилиши ва умумий суммаси ва бошқаларга боғлиқдир. Қуйидаги ҳолларда кредитлаш қудратининг самарадорлигига эришиш мумкин:  Ликвидлилик минимал даражаси таъминланса;  Кредитлаш учун мавжуд барча маблағлардан фойдаланилса;  Кредит ресурслардан максимал даражада юқори фойда олинса. Банк активларига йўналтирлган кредит ресурслари барқарорлигини таъминлашда маблағлар, манбалари муҳим аҳамият касб этади. Кредит ресурслари ҳам анъанавий равишда ўз ва қарз ресурслар ҳисобидан ташкил топади. Қарз маблағлари асосий ўринни эгаллаб, иқтисодий белгисига қараб депозит, жамғарма омонатлари ва пул бозори маблағлари шаклида бўлиши мумкин. Тижорат банкининг кредитлаш қудратини оширишда:  банк мижозларининг сонини ошириш;  бакнинг мавжуд мижозларининг маблағларини кўпайтириш;  банкнинг ташкилий тармоғини кенгайтириш;  банк муассислари маблағларини бирор мақсадда бирлаштириш орқали кўпайтириш ва унинг самарадорлигини оширишга замин яратиш мумкин.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни учун хорижий кредитлар беришни ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори, (1997. 7 февраль), Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон.

www.arxiv.uz 9. Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI асрга бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т.: Ўзбекистон, 1997.

O'xshashlar

Актив ва пассив балансларни тузиш

Тижорат банкларининг кредит сиёсати

Тижорат банкларининг тўловга лаёқатлилиги ва ликвидлилиги

Тижорат банкининг халкаро операциялари

Когозлар бозорида тижорат банкларининг фаолияти