Тижорат банкининг ресурслари ва банк капитали - Iqtisodiyot - Referatlar

Тижорат банкининг ресурслари ва банк капитали

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

299 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Тижорат банкининг ресурслари ва уларнинг таркиби 2. Тижорат банкининг ўз маблағлари 3. Тижорат банк капитали ва унинг таркиби 4. Жалб қилинган маблағлар 5. Марказий банк томонидан тижорат банкларини кредитлаш тартиби

www.arxiv.uz Тижорат банкининг ресурслари ва уларнинг таркиби. Тижорат банклари, бошқа хўжалик субъектлари каби ўзининг хўжалик ва тижорат фаолиятини таъминлаш учун маълум миқдорда пул маблағларига, яъни ресурсларига эга бўлишлари лозим. Иқтисодиёт ривожланишининг замонавий талабларида банк ресурсларини ташкил этиш муаммоси банк фаолиятини бир маромда олиб бориш учун биринчи даражали ҳисобланади. Буни шундай изоҳлаш мумкин, яъни иқтисодиётнинг бозор моделига ўтиши билан банк ишида давлат монополияси тугатилади, икки босқичли банк тизимини шаклланишида банк ресурслари характери ижобий томонга ўзгаради. Ундан ташқари, унинг актив операциялари объекти орқали аниқланадиган банк фаолиятининг кўлами, улар жойлаштирадиган ресурслар ҳажми, миқдори, жалб қилинган маблағлар суммасига боғлиқ бўлади. Бундай ҳолат ресурсларни жалб қилиш бўйича банклар ўртасида рақобатни келтириб чиқаради. Банкнинг асосий вазифаларидан бири бўш пул маблағларини мумкин қадар кўпроқ жалб қилиш ва уларни бошқа фойда келтирувчи оптимал активларга жойлаштиришдан иборат. Банк ресурслари банклар томонидан амалга ошириладиган пассив операциялари орқали ташкил топади ва банк балансининг пассив қисмида юритилади. Банк ресурсларини икки катта гуруҳга бўлиш мумкин. Булар, банкларнинг ўз маблағлари ва жалб қилинган маблағлардир. Жалб қилинган ресурсларни баъзи ҳолларда иккига бўлиб қаралади - бу жалб қилинган депозитлар, бошқа мажбуриятлар ва сотиб олинган ресурлардир. Бу ресурслар банкнинг актив операцияларини амалга оширишда ишлатилади, яъни банк ресурслари даромад олиш мақсадида турли хил соҳаларга жойлаштирилади. Банкнинг пассив ва актив операциялари ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлганлиги сабабли пассивларнинг таркиби ва характери кўп жиҳатдан банкларнинг актив операцияларини амалга оширишда ўз ифодасини топади. Шу билан бирга ресурслар характерига банкларнинг кредитлаш сиёсатининг ўзгариши ҳам таъсир килади.

www.arxiv.uz Банк ресурларининг асосий қисмини банк мижозларининг маблағлари ташкил килади. Банк бошқа капиталларни жалб қилиш учун ўз капиталининг етарли даражаси миқдорини кўрсатиш лозим. Тижорат банки ўз мижозларининг бўш турган маблағларини қарзга олиш билан бир вақтнинг ўзида бу маблағларни ўз вақтида қайтарилишини таъминлаш мажбуриятини ҳам олади, шунинг учун банк барқарор ликвидликка эга бўлиши керак. Ишончлилик ва ликвидлилик тамойиллари тижорат банки мавжудлигининг зарур шартларидан бўлиб, улар аҳолининг бўш турган пул маблағларининг банкка сари оқимини таъминлайди. Ундан ташқари банкнинг аҳволи молиявий жиҳатдан кам самарали бўлган ҳолатда мижозлар ўз маблағларини қайтариб олишларига ишонч ҳосил қилишларига замин яратади. Ресурслар ёрдамида банкларнинг ташкилий фаолияти амалга оширилади, кредитлар бериш салоҳияти тўловлар амалга оширилади, банкларнинг даромадлари вужудга келтирилади. Банк ресурсларининг айланишини қуйидагича ифодалаш мумкин. 1 - схема Банк ресурсларининг шаклланиши ва айланиши узлуксиз жараённи ташкил килади ва бу эса ўз навбатида банклар фаолиятини доимийлигига асос ҳисобланади. Алохида тижорат банклари учун банк ресурслари таркибий тузилиши турли хиллик билан фарқланади. Бу унинг ўзига хос хусусиятлари билан тушунтирилади. Иккита тижорат банки ресурсларининг таркибий тузилиши қуйидаги маълумотлар билан характерланади. Банк ресурслари таркиби 1 - жадвал Кўрсаткичлар Банк №1 Банк №2 1. Ўз маблағлари - жами, жумладан 17.4 7.2 1.1. Устав фонди 3.9 1.3

www.arxiv.uz 1.2. Бошқа фондлар 9.4 3.2 1.3. Жорий йилдаги таксимланмаган фойда 4.1 2.7 2. Жалб килинган маблағлар - жами, жумладан 82.6 92.8 2.1. Муддатли депозитлар 76.9 70.1 2.2. Муддатсиз депозитлар 4.3 4.3 2.3. Аҳоли қуйилмалари 0.3 0.4 2.4. Сертификатлар, векселлар 1.1 - 2.5. Банклараро кредитлар - 18.0 Юкоридагилардан кўриниб турибдики, алоҳида тижорат банкларнинг ресурслари структураси сезиларли фарқ қилади. Бу аввалам бор, тижорат банкларининг ўз маблағларига таалуқли бўлиб, таҳлил қилинаётган банкларда уларнинг миқдори турличадир. Биринчи банкнинг ўз маблағлари иккинчи банкникидан икки марта ортиқ. Биринчи банкда устав фонди 3.9 %ни, ўз маблағлари суммасининг 22.3 %ни ташкил этган. Иккинчи банкда устав фонди 1.3 %ни, яъни уз маблағлар суммасининг 18 %ни ташкил этган. Жалб килинган ресурслар биринчи банкда 82.6 %ни , иккинчи банкда 92.8 %ни ташкил этган. Бунда иккинчи банк банклараро кредитдан кенг фойдаланган ва у 18.0 %ни ташкил этган. Биринчи банк эса аксарият ҳолларда мижозларининг ресурслари билан ишлаган. Бозор муносабатлари шароитида тижорат банкларининг ресурсларини ташкил килиш жараёнига катта аҳамият берилади. Шу сабаб ўтиш иктисодиётини бошидан кечираётган деярли барча мамлакатларда тижорат банклари ресурсларини шакллантириш тизимида тубдан ўзгаришлар бўлди. Бу ўзгаришларнинг бўлишига қуйидаги омиллар таъсир кўрсатди. Булар:  банклараро кредит бозорида Марказий банкнинг фаол иштирок этишининг таъминланиши ва бу, ўз навбатида, кредит рискини камайтирганлиги;  иқтисодиётда тўловсизлик муаммосининг мавжудлиги ва кредит - қайтарилмаслиги оқибатида тижорат банкларининг зарар кўриш имкониятининг ошиши;

www.arxiv.uz  аҳоли қўлидаги омонатларининг ўсиши;  корпоратив қимматли қоғозлар бозорининг етарли даражада ривожланмаганлиги ва бошқалардир. Банкларда мавжуд бўлган маблағлардан фойдаланиш имкониятига қараб банк ресурслари ўз ресурсларига ва қарз (сотиб олинган) ресурсларга бўлинади. Бу ҳолда банклар ресурсларига банк капиталидан ташқари маълум вақт давомида банк ихтиёрида бўлган жалб килинган депозитларни, бошқа банкларнинг депозитидан ва вакиллик ҳисобрақамидан қолдиқларни, форвард валюта курси ва клиринг бўйича қолдиқларни ва бошқа депозитлар ва қолдиқларни ҳам киритиш мумкин. Ундан ташқари, банкнинг ихтиёрида мавжуд бўлган ресурслар унинг амалга оширилиши мўлжалланаётган актив операциялар учун етарли бўлмаса, зарур миқдордаги маблағларни Марказий банкдан нобюджет фондлардан пул бозоридан сотиб олиш ёки қарзга олиш мумкин. Шундай қилиб, банкнинг ўз маблағлари ва қарзга олинган ёки сотиб олинган маблағлари йигиндиси тижорат банкларнинг ресурс базасини ташкил килади. Халқаро банк амалиётида банкларнинг ресурс базасини шакллантирувчи асосий манбаларга ўз капиталидан ташқари қуйидагилар киради:  юридик ва жисмоний шахсларнинг депозит ҳисобварақаларидан қолдиқлари;  банк томонидан юридик шахслар учун муомалага чиқарилган векселлар ва депозит сертификатлар;  олинган банклараро кредитлар;  банк вакил томонидан очилган "лоро" депозит ва валюта ҳисоб варақасидаги маблағлар ва бошқа манбалар. Биз тижорат банки бўлимининг кўрсаткичларини ифодаловчи қуйидаги жадвал маълумотларидан банкнинг ресурс базасини ташкил қилувчи элементлар ва уларнинг таркибини аниқроқ кўришимиз мумкин. 2 - жадвал

www.arxiv.uz Тижорат банкининг ресурс базаси ва ундан фойдаланиш тўғрисида маълумот. 1 № Кўрсаткичлар Минг сўм % I. Банкнинг ресурс базаси. Банкнинг ўз маблағлари 1. Банк капитали - жами (30000 қ 29830 ҳ/в) - шу жумладан: 226209 33.1 Акциядорлик капитал (30300қ29830 ҳ.в) 82739 12.0 Қўшимча капитал (30600 ҳ.в) 0 0 Резерв капитал (30900 ҳ.в) 40254 6.0 Тақсимланмаган фойда (31200 ҳ.в) 103216 15.1 Воситалар қийматини баҳолашда юзага келувчи ортиқчалик (31500 ҳ.в) 0 0 2. Жалб қилинган депозитлар - жами шу жумладан: 170989 25.1 Талаб қилингунга қадар (20200 ҳ.в) 109794 16.1 Жамғарма (20400 ҳ.в) 10957 1.6 Муддатли (20500 ҳ.в) 17159 2.5 3. Мижозларнинг бошқа депозитлари (22600 ҳ.в) 1614 0.3 4. Бошқа банкларнинг депозитлари ва вакилликлик счётидаги қолдиқ (21000 ҳ.в) 0 5. Чиқарилган қимматли қоғозлар (23600 ҳ.в) 0 6. Форвард - валюта курси (22800 ҳ.в) 0 7. Бошқа мажбуриятлар (29800 ҳ.в - 29830 ҳ.в) 1259 0.2 8. Клиринг трансакциялари (23200 - 23204, 23208, 23210, 23212, 23218, 23220 ҳ.в.лар) 0 9. Бошқа пассивлар (22200қ 23220 ҳ.в) 30206 4.4 10. Банкнинг жами ўз ихтиёрида бўлган ресурс базаси (1+2+3+4+5+6+7+8+9) қаторлар 397198 58.2 11. Сотиб олинган ресурслар - жами: (21600+21800+22000 ҳ.в) ш.ж. 285674 41.8 Марказий банкдан (21602, 21802, 22002 ҳ.в) 187333 27.4 Молия вазирлигидан (21610, 22010 ҳ.в) 0

www.arxiv.uz Банклараро пул бозоридан (21606, 21806 ҳ.в) Нобюджет фондлардан (21605, 21805, 22005 ҳ.в) 0 12. Хукумат хисоб варақлари (23400 ҳ.в) 40430 5.9 13. Банкнинг жами ресурс базаси (10қ11қ12) қаторлар 682872 100 Жадвал маълумотлари шуни кўрсатдики, тижорат банки ресурс базасининг 33.1 % банкнинг ўз маблағлари, яъни банк капитал ва тақсимланмаган фойдасига тўғри келади. Банк ихтиёрида бўлган ресурсларнинг 25.1 % жалб қилинган депозитларга тўғри келади. Шундай қилиб, банк ихтиёрида бўлган ўзи йиққан ресурслар жами - 58.2 5ни ташкил қилади. Банк томонидан сотиб олинган ресурслар эса 41.8 %ни ташкил қилади. Ундан 27.4 % марказий банкдан олинган кредит ресурларини, 8.5 % молия вазирлигидан олинган ресурсларни, 5.9 %. Ҳукумат ҳисобварағида бўлган ресурсларни ташкил қилади. Банк томонидан ташкил қилинган ресурс база турли хил кредитлар ва инвестицияларни ва бошқа актив операцияларни амалга ошириш учун йуналтирилиши мумкин. Буни қуйидаги жадвал материалларидан кўришимиз мумкин.

www.arxiv.uz 3 - жадвал Банк ресурсларининг ишлатилиши II. Банк ресурсларнинг йуналиши 1. Ғазнадаги маблағлар ва қимматбаҳо металлар (10100 қ 10900 ҳ.в) 88491 12.9 2. Марказий банкдаги мажбурий резерв заҳиралар (10309 ҳ.в) 0 3. Бошқа банклардаги вакиллик ҳисоб варақаларидаги маблағлар ва депозитлар (10500 ҳ.в) 0 4. Сотиб олинган қимматли қоғозлар (10700, 11300 ҳ.в) 0 5. Факторинг операциялар (11100 ҳ.в) 0 6. Банклараро кредитлар (12100+13300 ҳ.в) 0 7. Хукуматга ажратилган кредитлар (12300 ҳ.в) 0 8. Соф кредит куйилмалар (12500, 12600, 12700, 12900, 13100, 13700, 13800, 13900, 14000, 14300, 14900, 15100, 15300, 15500, 15700 ҳ.в) 42915 62.9 9. Соф инвестициялар (15900 ҳ.в) 0 10. Банк мулки (16500, 17700, 19921, 19923 ҳ.в) 43876 6.4 11. Форвардлар ва валютавий ҳолат (16900, 17100 ҳ.в) 0 12. Транзит ҳисоб варақлари (17300 ҳ.в) 0 13. Ҳукумат ҳисоб варақлари (17500 ҳ.в) 0 14. Бошқа активлар (19900+16100+16300 - 19921, 19923 ҳ.в) 121300 17.8 15. Жами қуйилмалар (1+2+3+4+5+6+7+8+9+10+11+12+13+14) 682818 16. Ортиқча буш ресурслар (I - булим 13 к - II - булим 15 к) 54.0 17. Вакиллик ҳисобварагидаги қолдиқлар (10301 ҳ.в) 60112

www.arxiv.uz 18. Молия вазирлигидаги фонддаги маблағлар (23204, 23208, 23210, 23212, 23218, 23220 ҳ.в) 59354 19. Вакиллик ҳисобварагидаги ортиқча (бўш) маблағлар (17к - 18к) 758 20. Вакиллик ҳисоб варақ ноликвидлилиги (18к - 17к) 0 Жадвал маълумотлари шуни кўрсатиб турибдики, тижорат банки ресурсларининг бир кисми банкнинг ғазнадаги маблағлари ва бошқа операцияларни амалга оширишга йўналтирилса, маблағларнинг асосий қисми кредитлар бериш учун сарфланади, яъни ресурслар ҳисобидан берилган соф кредитлар салмоғи маблағлар сарфида 62.9 %ни ташкил қилади. Маблағнинг 17.8 % бошқа активларга йўналтирилган. Ҳамда ундан ташқари, 54.0 минг сўм микдорида ортиқча ресурслар мавжуд. Вакиллик ҳисоб варақасидаги буш маблағлар 758 минг сўмни ташкил қилади. Тижорат банкининг ўз маблағлари Банкнинг ўз маблағлари унинг фаолиятининг асосини ташкил қилади, чунки улар жалб қилаётган депозитлар, яъни реал кредит ресурслари ҳажмини пировард натижада актив амалиётлар ҳажмини белгилаб беради. Банкнинг ўз маблағлари тижорат банкларининг фаолиятини бошқарувчи ва улар устидан назоратни амалга оширувчи Марказий банк учун муҳим маълумот манбаи ҳисобланади. Банкнинг ўз маблағларига устав фонд (капитал) резерв фонди ва банк фойдаси ҳисобига ташкил топадиган банк фондлари, ҳамда йил давомида тақсимланмаган фойда киради. Амалиётда банк пассивларининг 20 фоизи банкларнинг ўз маблағларига тўғри келади. Банкнинг ўз маблағлари ичида асосий ўринни устав капитали эгаллайди. Банкнинг устав капитали - бу банк ишини ташкил қилишнинг асосий таянч нуқтаси ҳисобланади. Марказий банкнинг меъёрий талабларига мувофиқ банк капитали асосий (биринчи даража капитал) ва қўшимча (иккинчи даража) капиталидан иборат. Биринчи даража капитал ҳисоб - китоб қилинган капитал йиғиндисининг 50

www.arxiv.uz фоизидан кам бўлмаслиги лозим. Тартибга солиш функциясини асосан, биринчи даража капитал бажаради, чунки у доимийроқ ҳисобланади. Банк капитали унинг фаолият юритиш чегараларини белгилаб беради, инвесторлар ҳамда акциядорлар ва қолаверса, банкнинг ўзи учун муҳим аҳамиятга эга бўлган молиявий барқарорлик даражасини кўрсатиб беради. Банкнинг ташкил топиш шаклига қараб, устав капиталининг шакллантирилиши турлича бўлади. Агар банк акционерлик жамияти кўринишида шаклланаётган бўлса, устав фонди акцияларининг номинал қиймати кўринишида ташкил топади. Бунда акциялар очиқ обуна қилиш йўли билан ёки таъсисчиларнинг устав фондидаги улушларига қараб тарқатилиши мумкин. Агар банк маъсулияти чекланган жамият кўринишида тузилган бўлса, устав фонди улушларга бўлинган ҳолда бўлади. Уларнинг ҳажми таъсис ҳужжатлари билан аниқланади. Бунда банк иштирокчилари ўзларининг улушлари меъёри чегарасида мажбуриятларни ўз зиммаларига оладилар. Банкнинг ташкилий - ҳуқуқий шаклига қарамай, унинг устав фонди ҳуқуқий ва жисмоний шахсларнинг тўловлари орқали шаклланади ва таъсисчиларнинг мажбуриятларини бажариш учун хизмат қилади. Устав фонди фақат банк иштирокчиларининг хусусий маблағлари ҳисобига ташкил топиши мумкин. Жалб қилинган кредит, гаровга олинган, бошқа йўллар билан жалб қилинган маблағлар ҳисобидан устав фондини шакллантиришга йўл қўйилмайди. Банкнинг устав фонди фақат пул маблағлари ва моддий активлар ҳисобига ташкил топиши мумкин. Республика бюджети маблағлари, давлат нобюджет фондлари маблағлари ва Ўзбекистон Республикаси давлат бошқарув ва маҳаллий ҳокимият органлари ихтиёридаги бўш пул маблағлари ва бошқа объектлар банкларнинг устав капитали шаклланишида қатнашмайди. Қонунда кўрсатилган холатларда банк устав капиталини шакллантириш учун бюджет маблағларидан фойдаланиш мумкин. Агар акциядорлар устав капиталини шакллантиришда қарз маблағидан фойдаланса, устав фондига қўшилган маблағ акциядорга қайтариб берилади ва акциялар келгусида сотиш учун банкка қайтарилади. Ташкил этилаётган банк капиталини энг кам миқдори Марказий банк томонидан белгиланади. Марказий банк фаолият шартлари, бизнес - режада кўрсатилган

www.arxiv.uz операциялар тури ва ҳажмига қараб, банк устав капитали миқдорига қўшимча талаблар қўйиш мумкин. Устав фондининг минимал миқдори банкнинг барқарор фаолиятини таъминлаш учун ўрнатилади. Ўзбекистон Республикасида тижорат банкининг устав фондининг минимал миқдори тўғрисидаги маълумотлар олдинги параграфларимизда келтирилган эди. Ташкил этилаётган банк капиталининг етарлилик даражасини белгилашда қуйидаги асосий талабларга риоя қилинади.  Марказий банк белгилаган устав капиталининг энг кам миқдори юзасидан талабларга мувофиқлиги;  Кўзда тутилаётган ўсишни қўллаб - қувватлаш даражаси;  Кўзда тутилаётган даромадлар ва асосий фоизлар даражаси;  Муассисларнинг зарур ҳолларда қўшимча капиталлар кирита олиш қобилияти ва бошқалар. Фаолият кўрсатаётган банклар устав капиталига талаблар иқтисодий аҳвол ва банкнинг молиявий ҳолатидан келиб чиқиб марказий банк томонидан белгиланади. Банк устав капитали миқдорини ўзгариши ва ўзгаришни рўйхатга олиш тартиби Марказий банк томонидан тартибга солинади. Банкларни устав капиталининг минимал миқдорини белгиланиши банкларни ҳар хил рисклардан сақлаш мақсадида белгиланади. Чунки банк устав фонди қанча катта бўлса, унинг ресурслари ҳам кўп бўлади. Ўзбекистон Республикаси худудида ўз шуъба банкини очиш ёки бу ердаги банк устав капиталида иштирок қилиш истагини билдирган норезидент банк устав капитали 30 млн. АҚШ доллари эквивалентига тенг суммадан кам бўлмаслиги керак. 1 Банкнинг ташкилий шаклига қараб, устав капитали ошиши мумкин. Акционерлик жамияти кўринишидаги тижорат банклар ўз устав капиталини оширишлари учун қўшимча миқдорда акциялар чиқаришлари ва уларни юридик ва жисмоний шахслар орасида тарқатиши мумкин. Қўшимча маблағларни жалб қилишда бу банкларга ўз қарз мажбуриятлари - облигациялар чиқариш хуқуқи берилган. Облигациялар барча

www.arxiv.uz акциялар тўла тўланиб бўлгач, устав фондининг 20% дан ошмайдиган қиймати ҳажмида чиқарилиши мумкин. Масъулияти чекланган жамият кўринишида ташкил топган банклар ўзларининг устав капиталларини ёки қўшимча иштирокчиларни улушини ошириш орқали кўпайтиришлари мумкин. Ҳар йили ҳар бир банк акционери (иштирокчиси) ўзининг устав капиталидаги улушига мос равишда банк фойдасининг бир қисмини дивиденд кўринишида олади. Девидендлар ҳажми ва уни ҳисоблаш тартиби акция тури ва чиқарилиши шартларига боғлиқ бўлади (оддий ёки имтиёзли акциялар). Тижорат банклари актив операциялари натижаси бўлмиш резерв фондлар банк етарли фойда олмаган пайтда банк облигациялари бўйича фоиз бўлиб хизмат қилади. Резерв фонд фойдадан ажратмалар ҳисобига шаклланади. Резерв фонд билан бир қаторда тижорат банкларда ишлаб чиқариш ва ижтимоий ривожланиш фондлари фойда ҳисобига ташкил топиш мумкин. Уларни шакллантириш ва ишлатиш тартиби тижорат ҳисоб - китоблари тўғрисидаги банк йўриқномаларида белгиланади. Банкнинг мижозлари олдидаги мажбуриятларини таъминлаш - банк маблағларининг асосий функцияси бўлиб ҳисобланади. Уларга ўз мажбуриятлари бўйича жавобгарликни таъминловчи катталик сифатида қаралиши мумкин. Банк амалиётида капитал ресурсларни йўқотиш натижасида зарар кўрилганда банк тўлов қобилиятини сақлаб қолиш учун ресурслар резерв бўлиб ҳисобланади. Чунки банк капитали акционерларга қайтарилмаслиги ҳам мумкин. Банкнинг ўз ресурслари миқдори унинг фаолият қўламига боғлиқ. Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки маблағлари ҳажмидан келиб чиқади. Банкнинг ўз маблағлари унинг моддий базасини ривожлантириш манбаи бўлиб хизмат қилади. Банк амалиётида ўз капиталнинг нетто ва брутто турлари фарқланади. Банкнинг ўз капитали - брутто - банкнинг барча фондлари ва баланс бўйича тақсимланмаган фойдаси йиғиндисига тенг. Банкнинг ўз капитали - нетто - бу капитал бруттодан ўз маблағларидан капитал ҳаражатларнинг ошган қисмини, йўл қўйилган ва потенциал зарарлар, сотиб олинган хусусий акциялар ва муддати 30 кундан ортиқ бўлган

www.arxiv.uz дебитор қарзларни чегириб ташлангандан қолган суммага тенг. Шундай қилиб, капитал - нетто нақд мавжуд бўлган банк ўз капиталини ўзида акс эттиради. Тижорат банкнинг ўз капитали миқдори кўпгина омилларга боғлиқ бўлади. Бу омиллар сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин. Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки тўғрисидаги қонунга мувофиқ, банкнинг ўз капитали ҳажми унинг актив операцияларини чегаравий ҳажмини белгилаб беради. Шунинг учун маълум миқдор мижозларга хизмат кўрсатишга мўлжалланган банк (мисол учун, тармоқ банки) белгиланган нормативларга риоя қилган ҳолда, ўзлик капиталининг шундай миқдорига эгалик қилишлари керакки, ўз доимий мижозларининг асосланган қарз маблағларига бўлган талабларини қондиришлари лозим. Иккинчидан, банк учун зарур бўлган ўзлик капиталининг миқдорининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Майда, лекин сон жиҳатдан кўпчиликни йирик кредит олувчи корхоналарни ташкил қилувчи банкда ўз маблағлари нисбатан кўп миқдорда керак бўлади. Чунки йирик мижозларга хизмат қилувчи банкларда кредитнинг қайтарилмаслик риски катта бўлади. Учинчидан, тижорат банкининг ўз капитали миқдори, унинг актив операциялари характерига боғлиқ бўлади. Банк олиб бораётган операциялари катта рисклар билан боғлиқ бўлиши, ўз маблағларининг нисбатан кўп бўлишини тақозо этади. Бу ҳол, хусусан, инновацион банкларга тегишлидир. Агар банкнинг кредит портфелида минимум рискли ссудалар кўпчиликни ташкил қилса, банкнинг маблағлари нисбатан кам бўлиши мумкин. Банкнинг актив операциялари характерига қараб, банк капитали ва унинг турли даражадаги рискли активлари ўртасидаги Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ўрнатган нормативлари банкнинг ўз капитали миқдорини аниқлашга бир қанча йўналишлар белгилаб беради. Банк капитали ҳажмини аниқлаётганда банклар бу маблағлар олинадиган фойда миқдорини аниқланмаслигини ҳам эътиборга олишади. Бу фақатгина, банкнинг аниқ мижозлар доирасига хизмат кўрсатиш имконини очиб беради. Тўртинчидан, банкнинг зарурий хусусий капитал миқдори кредит ресурслари бозорининг ривожланганлик даражасига ва Ўзбекистон Республикаси Марказий

www.arxiv.uz банки олиб бораётган пул - кредит сиёсатига боғлиқ. Ривожланган бозор шароитида Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг эркинлаштирилган кредит сиёсатини олиб боришга йўл очиб бериши натижасида тижорат банкининг кредит ресурсларига талабини қондириш осонлашади ва банкнинг зарурий ўз маблағлари даражаси камаяди. Етарли даражада молия бозорининг ривожланмаганлиги, кредит сиёсатининг қаттиқ қўллиги банкларнинг ўз маблағларини доимий тарзда оширишни талаб этади. Банкларнинг ўз маблағлари миқдорини оширишда 2 - усул ишлатилиши мумкин: қўшимча акциялар чиқариш ва уларни жойлаштириш ёки чиқарилган акцияларнинг номинал қийматини ошириш. Биринчи усул билан фойдани жамғариш банкнинг резерв ва бошқа фондларини жадаллаштирилган тарзда шакллантириш ва уларни кейинчалик капиталга айлантириш шаклида рўй беради. Бунда йил охиригача фойданинг бир қисми тўғри капиталга айланиши ҳам мумкин. Бу усул анча арзон, янги пайчилар жалб қилиш ёки акция чиқариш борасидаги қўшимча ҳаражатларни талаб этмайди. Лекин фойдани жамғариш жорий йилда акционерларга тўланадиган девидендлар миқдорини камайишига олиб келади. Бу эса банкнинг бозорда тутган мавқеига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Акцияларнинг номинал қийматини ошириш йўли билан банк устав капиталини ошириш қуйидаги усуллар билан амалга оширилиши мумкин:  молиявий йил якуни бўйича кўрилган фоизнинг бир қисмини ёки ҳаммасини акциялар номинал қийматини оширишга йўналтириш;  акциядорлар томонидан акциялар номинал қиймати оширилган қисмининг тўланиши;  молиявий йил якуни бўйича кўрилган банк фойдасини акциялар номинал қийматини оширишга йўналтириш ва акциядорлар томонидан акциялар оширилган номинал қийматининг етишмайдиган қисмининг тўланиши ҳисобидан амалга оширилади. Банкнинг устав капитали акциялар номинал қийматини пасайтириш ёки акциялар умумий сонини қисқартириш, жумладан, кейинчалик уларни тўлаш шарти билан сотиб олиш орқали камайтирилиши мумкин.

www.arxiv.uz Тижорат банк капитали ва унинг таркиби Банк ўз капитали тушунчасини кенг очиб бериш учун шуни айтиб ўтиш керакки, банк назариясида банк ўз маблағи ва ўз капитали тушунчалари фарқ қилади. Юқорида таъкидлаб ўтилган "Ўз маблағи" тушунчаси - кенг маъноли, у ўз ичига банкнинг ички фаолияти жараёнида ташкил топган ҳамма пассивларни (банкнинг устав, резерв ва бошқа фондлари, банк ташкил қилгандаги ҳамма резервларни, тақсимланмаган фойда ва жорий йил фойдасини) олади. Банкнинг ўз капитали - бу ҳисоб - китоб йўли билан аниқланадиган катталик. У иқтисодий маъносига кўра банк капитали функцияларини бажарадиган ўзлик маблағларни ичига олади. Банкнинг ўз капитали - банк вақтинча жалб қилган қарз маблағларидан фарқли ўлароқ, бевосита банкнинг ўзига тегишли бўлган маблағлардир. Банк капиталининг бошқа корхоналар капиталидан фарқи шундаки, банкнинг ўз капитали айланма маблағларининг 10 фоизини, корхоналарда эса у тахминан 40 - 50 ва ундан ортиқ фоизни ташкил қилади. Банк капиталига банкнинг ўз маблағларининг асосий элементлари киради, яъни қонунчиликка мувофиқ ташкил топган асосий фондлар, банк фаолиятини таъминлаш мақсадида ички манбалар ҳисобига ташкил топган резервлар киради. Улар қуйидаги шартларга жавоб бериши керак:  банк фаолиятининг барқарорлиги;  кредитор хуқуқлари бўйича субординацияланганлик;  қайд қилиб ёзилган даромадларнинг йўқлиги. Банкнинг ўз капитали деганда, банкнинг иқтисодий барқарорлигини таъминлашга, кўрилиши мумкин бўлган зарарларни қоплашга қаратилган махсус ташкил қилинадиган фонд ва резервларни тушунишимиз керак. Банк капиталига устав капитали, резерв капитали, таъсис фойдаси, банк ихтиёрида қолдирилган ўтган ва жорий йилда тақсимланмаган фойдаси, турли рискларни қоплаш учун ташкил қилинган резервлар киради ва у банк фаолиятида муҳим функцияларни бажаради.

www.arxiv.uz Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, банк капитали I ва II даражали капиталдан иборат бўлиб. I даражали капитал қуйидагиларни ўз ичига олади: а) тўлиқ тўланган ва муомалага киритилган оддий акциялар; б) нокумулятив имтиёзли акциялар. Бу акциялар муайян сотиб олиш санаси ва шартларига, эгасининг хоҳишига кўра сотиб олиниш имкониятига эга эмас. Банк акциядорларининг умумий йиғилиши қарорига мувофиқ, улар бўйича дивидендлар тўланмаслиги мумкин; в) қўшимча капитал - оддий ва имтиёзли акциялар бозор нархининг уларнинг номинал қийматидан ошиб кетиши; г) тақсимланмаган фойда: 1. капитал захиралар; 2. аввалги йилларнинг тақсимланмаган фойдаси; 3. жорий йил зарарлари. д) акция эгалари камчилигининг бирлашган корхоналар акциядорлик ҳисобварақаларида ўсиши. Бу улуш шуъба корхоналари ҳисобварақалари банк молиявий ҳисоботларида бирлаштирилганда ва банк улуши бундай корхоналар капиталининг 100 фоиздан кам қисмини ташкил қилганда вужудга келади. II даражали капитал қуйидагилардан иборат: а) жорий йилдаги соф фойда; б) рискни ҳисобга олган ҳолда активлар суммасининг 125 фоизи ва ҳисоб - китоблардан сўнг I даражали 100 фоизли капиталдан ошмаган миқдоридаги умумий заҳиралар. Нокумулятив муддатсиз имтиёзли акциялар. Бу акциялар муайян сотиб олиш санаси ва шартларига, эгасининг хоҳишига кўра сотиб олиниш имкониятига эга эмас. Банк акциядорларининг умумий йиғилиши қарорига мувофиқ, улар бўйича дивидендлар тўланмаслиги мумкин; в) ҳисоб - китоблардан сўнг I даражали 100 фоизли капиталдан ошмаган миқдорда аралаш турдаги мажбуриятлар; г) субординар қарз бу банкнинг қарз мажбуриятлари шакли бўлиб, банк капиталини аниқлаш мақсадида ҳисоб - китоблардан сўнг I даражали капиталнинг

www.arxiv.uz 50 фоизидан ошмаслиги керак. II даражали капиталга кирувчи субординар қарз тўлаш муддати етиб келгунга қадар охирги 5 йил давомида йилига 30 фоизга камайиб бориши шарт. II даражали капитал таркибига кирувчи субординар қарзлар гаров таъминотига эга бўлмаслиги, банк тугатилаётганда ушбу мажбуриятлар бўйича талаблар депозитлар талаблари қондирилганидан сўнг амалга оширилиши, бошланғич тўлов муддати 5 йилдан ортиқ бўлиши лозим. 4 - жадвал Тижорат банки капиталини ҳисоблаш усули Млн. сум № Кўрсаткичлар Капитал I I - даражали капитал Асосий I - даража Қўшимча II - даража Жами капитал 1. Оддий акциялар 570 570 2. Нокумулятив муддатсиз акциялар 198 198 3. Капитал (ортиқча кисми) 0 0 4. Тақсимланмаган фойда 31059 31059 5. Акция эгалари камчилигининг бирлашган корхоналар акциядорлик хисоб варақаларидаги улуши 0 II I - даражали капиталдан чегирмалар 1. Номатериал активлар 0 III Соф I - даражали капитал 31827 IV II - даражали капитал 1. Жорий йилнинг фойдаси 20463 20463 2. Мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун захира (рискли тижорат актив 1.25%) 3. Капиталнинг бошқа инструментлари 4. II - даражали капиталнинг, I - даражали капиталдан ортган кисми V Умумий капитал суммаси чегирмалар олингунга 52290 52290

www.arxiv.uz кадар VI Умумий капитал суммасидан олинадиган чегирмалар 1. Консолидациялашмаган корхоналарнинг капиталига инвестиция 2. Банк капиталининг барча инвестиция инструментлари VII Рискка асосланган капиталнинг умумий суммаси 52290 VIII Рискни ҳисобга олган ҳолдаги активлар умумий суммаси 832036 IX Биринчи даражали капиталнинг етарлилик даражаси (III/VII) 0.06 X Умумий капиталнинг етарлилик даражаси (VII/ VIII) 0.062 Резерв капитали - банкнинг умумий ва махсус мақсадлари учун (масалан, девальвация учун захира, траст операциялари буйича бизнес учун захира, кўзда тутилмаган харажатлар, табиий офатлар натижасидаги зарарлар учун захира ва бошқа мақсадлар учун) яратган захирасининг ҳисоби 30903 - 30906 баланс ҳисобварақасида олиб борилади. Ушбу захира банкнинг тақсимланмаган фойдаси ҳисобига ташкил этилади. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тўлангандан сўнг соф фойда ҳисобига шаклланган заҳиралардир. Ушбу заҳираларга ажратиладиган чегирмалар миқдори очиқ эълон килинадиган ҳисоботда кўрсатилиши лозим. Заҳирадан банк фаолиятида вужудга келадиган турли зарарларни улар юзага келиши биланоқ ҳеч қандай чеклашларсиз қоплаш учун фойдаланилади. Бундан мазкур захиралар ҳисобига қопланадиган барча зарарлар фойда ва зарарлар ҳисобида акс эттирилади. 30903 - умумий захира фонди бўлиб, бу ҳисобварағи банкнинг тақсимланмаган фойдаси ҳисобидан умумий мақсадлар (масалан, банк фаолиятини кенгайтириш, банк учун зарурий воситаларни

www.arxiv.uz сотиб олиш ва кўзда тутилмаган харажатлар, табиий офатлар натижасидаги зарарлар учун ва ҳоказо) учун ташкил этган заҳираси ҳисобини юритиш учун мўлжалланган. 30906 - Девальвация учун захира бўлиб, бу ҳисобварақда миллий валютанинг девальвацияси натижасида кўриши мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун яратилган захиранинг ҳисоби юритилади. Ушбу захира маблағлари банкнинг тақсимланмаган фойдасининг маълум қисмидан ва валютадаги банк активининг устав капиталига тегишли эквивалентини қайта баҳолаш натижасида ҳисобланган маблағлардан ташкил топган. Махсус захиралар - "Стандарт", "Субстандарт", "Шубҳали" ва "Умидсиз" деб таснифланган кредит ва лизинг операциялари ёки бошқа алоҳида муайян активлар буйича юзага келиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун учун захира ташкил қилинади. Тақсимланмаган фойда. Бу ҳисобварағи банкнинг бутун фаолияти давомида олган фойдасининг тақсимланмаган қисми ҳисобини юритиш учун мўлжалланган. Јз ичига қуйидаги ҳисобрақамларни олади: йиллик, соф фойда; бошланғич қийматига нисбатан қайта баҳоланганда қўшимча қиймат. 31206 - йиллик соф фойда. Бу ҳисобварағи ҳисобот йилида банк фаолиятининг молиявий натижалари бўйича йиллик фойда ёки зарарлари ҳисобини олиб бориш учун мўлжалланган. Ушбу ҳисобварағи банкнинг йиллик ҳисоботи топширилгандан сўнг ёпилади. Агар банк молиявий ҳисобот якунларига кўра фойда билан чиқса, ушбу ҳисобрақам кредит қолдиқ билан ёпилади. Бошланғич қийматга нисбатан қайта баҳолангандан қўшимча қиймат ҳисобварағи инфляция натижасида банк асосий воситалари қиймати қайта баҳоланганда уларнинг бошланғич ва бозор қийматлар ўртасидаги ижобий фарқ, яъни бошланғич баҳосига нисбатан қўшимча қийматининг суммаси акс эттирилади.

www.arxiv.uz 5 - жадвал Акционер тижорат банки капитали ўсишининг динамикаси № Капитал 01.01.2000 й. 01.01.2001 й. 1.01.2000 й. га нисбатан усиш Минг сум Минг сум Минг сум % 1. Акционер капитал 468201 737778 269577 58.0 2. Резерв капитал 3594 43432 39838 1108.0 3. Тақсимланмаган фойда 16236 1286 -14950 -92.0 4. Соф фойда 65789 100169 34380 52.0 Жами: 553820 882666 328845 59.0 Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, тижорат банкининг акционер капитали ва резерв капитали ва жорий йилда ўтган йилга нисбатан сезиларли ошган. Банк фойдаси тақсимланиши натижасида тижорат банки таҳлил қилинаётган даврда ўтган йилга нисбатан 34380 минг сўм ёки 52.0 % соф фойдага эга бўлган. Банк капиталининг учта асосий функцияларини ажратиб кўрсатишимиз мумкин. Булар: ҳимоя, оперативлик ва тартибга солиш функцияларидир. Банк омонатчилари манфаатларини ҳимоя қилиш банкнинг ўз капиталининг асосий функцияси бўлиб хизмат қилади. Чунки банк активларининг асосий қисми омонатчилар ҳисобига ташкил топади. Бундан ташқари банк капитали акционерлар рискларини камайтиради. Ҳимоя функцияси зарар кўриш хавфи туғилганда актив резервлар шакллантириш йўли орқали банкнинг тўлов қобилиятини сақлаб қолиш, мабодо банк тугатилганда омонатчиларга компенсация тўлаш имкониятини беради. Бу эса, ўз навбатида, банкнинг кейинги фаолият кўрсатишига кенг йул очиб беради. Лекин шуни эътиборга олишимиз керакки, тижорат банклари кўпгина корхоналардан фарқли

www.arxiv.uz ўлароқ ўзларининг тўловга қобилиятлигини жорий банк даромади ҳисобига таъминлайдилар ва фақатгина зарарнинг бир қисми капитал ҳисобига қопланади. Капитал ўзига хос ҳимоя ёстиғи ролини ўйнаб, йирик кўзда тутилмаган харажатлар шароитида банк ўз операцияларини давом эттириш имкониятини беради. Шу каби чиқимларни молиялаштириш учун банкнинг ўз капитали ичига кирувчи турли хил резерв фондлар мавжуд. Лекин мижозларнинг ссудаларни оммавий қайтарилмаслиги юз берганда, зарарни қоплаш учун акционерлик капитали бир қисминигина ишлатиш мақсадга мувофиқ бўлади. Банк ўз капиталининг мавжудлиги унинг ишончлиги ва ликвидлилигининг биринчи шартидир. Банк ўз капиталининг ҳимоя функцияга қараганда оперативлик функцияси иккинчи даражали бўлиб ҳисобланади. У банкнинг ўз маблағларини ер, бино, иншоот жиҳозларни қоплаш учун молиявий резервларни шакллантиришга ажратишни ўз ичига олади. Бу молиявий ресурслар манбаи банк иши фаолиятининг биринчи босқичларида, таъсисчилар билан бир қаторда биринчи навбатдаги харажатларни амалга оширишларида жуда кераклидир. Банк ривожланишининг кейинги босқичларида банк капиталининг роли муҳим бўлиб, бу маблағларнинг бир қисми тўғри резервларни ташкил қилиш учун узоқ муддатли активларга сарфланади. Гарчи зарарни қоплашнинг асосий манбаи фойда жамғариш бўлса ҳам зарарни қоплаш учун янги акциялар чиқаришади ёки узоқ муддатли қарз олинади. Банкнинг ўз капитали тартибга солувчи функцияни ҳам бажаради. Банк капитали кўрсаткичи ёрдамида давлат органлари банк фаолиятига баҳо берадилар ва назорат қиладилар. Одатда, банк ўз капиталига унинг минимал миқдори, активлар меъёри ва бошқа банк активини сотиб олиш шартлари бўйича талаб қўйилади. Ўзбекистон Республикаси Марказий Банк томонидан ўрнатилган иқтисодий меьёрлар, асосан, банкнинг ўз капитали ҳажмидан келиб чиқади. Тартибга солувчи функцияга капитални ссуда ва инвестицион операцияларни чегаралаш мақсадида ишлатиш ҳам киради. Банкнинг устав фондини ўзгариши устав фонди миқдорининг оширилиши ва камайтирилиши шаклларида амалга оширилиши мумкин. Банк устав капитали қўшимча акцияларни жойлаштириш ёки акцияларни номинал қийматини кўтариш йўли билан ошириши мумкин.

www.arxiv.uz Акцияларни номинал қийматини ошириш йўли билан банк устав фондини ошириш қуйидаги усуллар билан амалга оширилиши мумкин:  молиявий йил якуни бўйича кўрилган фойданинг бир қисмини ёки ҳаммасини акциялар номинал қийматини оширишга йўналтириш;  акциядорлар томонидан акциялар номинал қийматини оширилган қисмини тўланиши. Устав фондини ошириш учун қилинган ўзгартиришларни банк уставига киритиш тўғрисида таъсисчилар қарор қабул қиладилар. Ўўшимча акцияларни чиқариш ёки акциялар номинал қийматини ошириш учун тижорат банклари Марказий банкнинг тижорат банклари фаолиятини лицензиялаш ва тартибга солиш департаментига қуйидагиларни топширади:  қўшимча акцияларни жойлаштириш ёки акциялар номинал қийматини ошириш тўғрисида банк ваколатли органининг қарори;  агар акция очиқ обуна йўли билан тарқатилса, банк ваколатли органи томонидан тасдиқланган эмиссия проспекти;  акция ёпиқ ҳолда тақсимланса, акцияларни чиқариш тўғрисида ахборот берилади;  банк кенгаши раиси имзолаган устав капиталини ошириш ва акциялар эмиссиясига розилик бериш тўғрисида Марказий банк номига берилган илтимоснома. Тақдим этилган ҳужжатларни кўриб чиқиш ва розилик бериш бир ой муддат ичида амалга оширилади. Банк устав капитали акциялар номинал қийматини пасайтириш ёки акциялар умумий сонини қисқартириш, жумладан, кейинчалик уларни тўлаш шарти билан сотиб олиш орқали камайтирилиши мумкин. Агар банк уставида кўзда тутилган бўлса, акцияларни бир қисмини сотиб олиш ва уларни тўлаш йўли билан банк устав капиталини камайтиришга рухсат берилади. Агар камайтириш натижасида устав капиталининг энг кам миқдоридан камайиб кетса банк устав капитали миқдорини камайтиришга рухсат берилмайди.

www.arxiv.uz Акцияларни номинал қиймати пасайтирилганда акция нархи ва янги номинал қиймат ўртасидаги фарқ акциядорларга қайтарилади. Устав капиталини камайтириш учун тижорат банклар фаолиятини лицензиялаш ва тартибга солиш департаментига илтимоснома ва устав капиталини камайтириш тўғрисида акциядорлар умумий йиғилишининг қарори топширилади. Розилик бир ой муддатда берилади. Устав капиталининг камайтирилиши ёки ошириш омонатчилар манфаатларига ва банк молиявий аҳволига хавф солса ёки бир акциядор улуши белгиланган нормадан ошиб кетса, Марказий банк устав капиталини камайтиришга рухсат бермайди. Марказий банк ўз хулосасини асослаган ҳолда бир ой ичида ёзма равишда тижорат банкига юборади. Шуни айтиш керакки, банк капиталининг асосий мақсади - рискни камайтириш ва капиталнинг молиявий ресурслар бозорига кириш йўлини таъминлашидадир. Банк капитали операцион харажатларни молиявий бозорларга эркин кириб боришини таъминлаш орқали камайтиради. Банк капитали доимий манбалардан одатдаги ставкаларда қарз олишга имкон беради. Катта миқдордаги капитал банкнинг барқарор обрўсини ва омонатчилар ишончини таъминлайди. Банк капиталининг активларга нисбати, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатилган нормативлар билан ўзаро яқиндан боғлиқ. Яъни, капитал қарз олиш билан янги активлар жалб қилинишини чоралаш орқали рискни ошиб кетишини тўхтатади ва камайтиради. Агар банклар ссуда миқдорини оширмоқчи ёки бошқа активларни сотиб олмоқчи бўлсалар, юқорида келтирилган йўллар билан улар акционер капиталини қўшимча молиялаштириш билан олинишини таъминлашлари керак. Бу активларнинг спекулятив ўсишини олдини олади. Чунки банклар ўз активларини самарали бошқариш имкониятларини сақлаб қолишлари керак. Юқорида айтилган банкнинг ўз капиталининг функцияларидан хулоса қилиб айтсак, банкнинг ўз капитали - банк тижорат фаолиятининг асосидир. У банк мустақиллигини ва турли рисклар бўйича салбий оқибатларни олдини олиш манбаи бўлиб, молиявий барқарорликни таъминлайди.

www.arxiv.uz Жалб қилинган маблағлар Жалб қилинган маблағлар актив операцияларни, аввало кредит операцияларини амалга ошириш учун пул ресурсларига бўлган эҳтиёжни қоплайди. Уларнинг роли жуда катта бўлиб, банк ресурсларининг 70%дан ортиғини ташкил қилади. Юридик ва жисмоний шахсларнинг вақтинчалик бўш маблағларидан фойдаланиш орқали, тижорат банклари улар ёрдамида халқ хўжалигининг ва аҳолининг қўшимча айланма маблағларга бўлган эҳтиёжини қондиради, пулларни капиталга айланишига ёрдам беради. Банклар маблағларни жалб қилиш имкониятлари чегараланган бўлиб, барча мамлакатларда бу жараён Марказий банк томонидан тартибга солиниб туради. Жалб қилинган маблағлар тижорат банклари кредит ресурсларининг асосий қисмини ташкил қилади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки банк капитали билан жалб қилинган маблағлар орасидаги нисбатни бир қатор зарурий меъёрлар ёрдамида тартибга солади. Бу қуйидаги нормативлар: капитал етарлилиги, бир кредит олувчига тўғри келадиган максимал риск миқдори, аҳолидан жалб қилинган депозитларнинг максимал миқдори ва бошқалар Ўзбекистон Республикаси Марказий банки йўриқномасига мувофиқ, аҳолидан пул омонатларини жалб қилиш миқдори банкнинг ўз капитали миқдори билан чегараланади. Ҳозирги кунда банклар амалиётида мавжуд меъёрий ҳужжатларги асосан:  давлат ихтисослаштирилган банклар базасида ташкил топган тижорат банклари учун жалб қилинадиган маблағлар ҳажми ўз капиталининг 25 баробаридан ошмаслиги керак;  ёпиқ турдаги акционер банклар учун 20 баробардан ошмаслиги;  очиқ турдаги акционер банклар учун 15 баробардан ошмаслиги керак. Режали иқтисодиёт даврида банкларда бўш турган маблағларини жалб қилишдан манфаатдорлик йўқ эди, чунки банкларнинг актив операциялари миқдори жалб қилинган маблағлар миқдорига қараб эмас, балки кредит қўйилмалар бўйича ўрнатилган лимитга қараб аниқланар, жалб қилинган маблағлар бўйича

www.arxiv.uz рағбатлантириш билан банклар шуғулланмас эдилар. Аксарият ҳолларда йирик лойиҳаларни амалга ошириш учун банк ссудалари ўрнига кўпроқ бюджет маблағлари жалб қилинар эди. Шу боис муддатли омонатларни ўрта ва узоқ муддатли кредит манбалари сифатида жамғаришга эҳтиёж бўлмаган. Икки поғонали банк тизимига ўтилиши, иқтисодий мустақил тижорат банкларининг ташкил топиши, банкларнинг ўз - ўзини молиялаштириш тамойилига ўтиши, пассивлар ва активлар мувофиқлигига эришиш муаммоси банк фаолиятида долзарб масалаларга айланди. Бозор муносабатларининг ривожлантириш банк ресурсларининг ҳам турли - туманлашувига олиб келди. Банклар жалб қиладиган маблағлар таркиби турлича бўлади. Уларнинг асосий турларига қуйидагилар киради: банк мижозлар билан ишлаш жараёнида жалб қилган маблағлар (депозитлар), ўз қарз мажбуриятларини чиқариш йўли билан маблағларни тўплаш (депозит ва жамғарма сертификатларини, векселлар, облигациялар) ва банклараро кредит воситасида бошқа кредит ташкилотларидан олинадиган ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банкидан олинадиган ссуда маблағлари ва бошқалар киради. Халқаро банк амалиётида жалб қилинган ресурслар уларни йиғиш усулига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлинади:  депозитлар;  нодепозит ресурслар. Жалб қилинган маблағларни асосий қисмини депозитлар ташкил қилади. Банкларда мақсадларни амалга ошириш учун пул маблағларини қўйилмаларга жалб қилиш операциялари депозит операциялари дейилади. Депозитлар фақатгина омонатчига эмас, шу билан бирга банкка ҳам манфаатлидир. Кўпгина депозитлар орқали банкнинг ссуда капитали шаклланади, кейинчалик эса банк турли хўжалик соҳаларини қулай шартлар асосида кредитлайди. Депозит ва кредит фоизлари орасидаги фарқ бўш пул маблағларини жалб қилиш ва ссуда капиталини жойлаштириш борасидаги банк маржаси (мукофоти) бўлиб ҳисобланади. Банкнинг "Олтин қоидаси"га кўра, банк молиявий талабларининг ҳажми ва муддати банк мажбуриятлари миқдори ва муддатига мос келиши керак. Бу қоидага

www.arxiv.uz риоя қилиб, банклар жорий счетлар бўйича қолдиқларни кредит ресурси сифатида ишлата олмайдилар, чунки мижозлар уларни хоҳлаган вақтда талаб қилиб олишлари мумкин. Ваҳоланки, мижозлар, одатда, ўз маблағларининг ҳаммасини бирданига олишмайди, шунинг учун, банкнинг нақд пул резерви омонатларга нисбатан шаклланади. Бундан ташқари, аксарият банк операциялари нақд пулсиз кўринишда амалга оширилади. Касса заҳиралари кўринишида бўлмаган нақд пуллар банк ликвидлигини оширади ва у бошқа мижозларга ёки банкка кредит сифатида йўналтирилиши мумкин. Касса заҳираларидан ташқари тижорат банклари томонидан депозитлардан кредит ресурси сифатида фойдаланишда бошқа чекловлар бўлиб, у Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатиладиган мажбурий захиралар шаклида ифодаланади. Депозит ҳисобварақалари турлича бўлиши мумкин ва уларнинг таснифланиши асосида қўйилмалар манбаи, уларнинг мақсадли йўналтирилганлиги, даромадлилик даражаси ва бошқа шу каби мезонлар етади, аммо аксарият ҳолларда мезон сифатида пул қўювчи тоифаси ва қўйилмани олиш шакллари инобатга олинади. Пул қўювчилар тоифасидан келиб чиққан ҳолда, депозитлар қуйидагиларга бўлинади:  юридик шахслар (корхоналар, ташкилотлар);  жисмоний шахслар; Маблағларни олиш шаклига кўра депозитлар қуйидагиларга бўлинади:  муддатли депозит маблағлар;  талаб қилиб олингунга қадар депозит маблағлар;  аҳолининг жамғарма қўйилмалари. Ўз навбатида бу гуруҳларнинг ҳар бири турли белгиларига қараб таснифланади. Муддатли депозит маблағлар уларнинг муддатидан келиб чиқиб таснифланади:  3 ой муддатгача депозитлар;  3 ойдан 6 ойгача депозитлар;  6 ойдан 9 ойгача депозитлар;

www.arxiv.uz  9 ойдан 12 ойгача депозитлар;  12 ойдан юқори бўлган депозит маблағлар. Банк томонидан жалб қилинган маблағларнинг юқори ликвидлик даражасини ушлаб туриш ва маълум юқори даромад олиш эҳтиёжини белгилаб берувчи мавжуд қонун ва тартибга солувчи актлардан келиб чиқиб турли активларга жойлаштирилади. Талаб қилиб олингунча қадар депозитлар - бу банкни олдиндан огоҳлантирмай мижоз томонидан хоҳлаган вақтда талаб қилиб олинадиган маблағлардир. Уларга жорий, ҳисоб - китоб, бюджет ва ҳисоб - китобларни амалга ошириши ёки маблағлардан мақсадли фойдаланиш билан боғлиқ ҳисоб - варақалардаги маблағларни, бошқа банкларнинг вакиллик ҳисобварағидаги қолдиқларни киритиш мумкин. Талаб қилингунча депозитлар жорий ҳисоб - китоблар учун мўжалланган. Бу ҳисобварақдаги маблағлар ҳаракати нақд пул, пул ўтказиш, бошқа ҳисоб - китоб ҳужжатлари билан расмийлаштирилиши мумкин. Банк ликвидлигини бошқариш нуқтаи назаридан қараганда жорий ва бюджет ҳисобварақлари, капитал қўйилмаларни молиялаштириш бўйича ҳисобварақлар, махсус ҳисобварақлар банклар учун фойдалироқ ҳисобланади. Чунки бу маблағлар юқори ликвидлиликка эга. Бу депозит турининг асосий камчилиги - улар бўйича жуда кам миқдорда фоизларнинг тўланиши ёки умуман тўланмаслигидир. Бундан ташқари жорий ва бюджет ҳисобварақа эгалари ўзларининг статусларидан келиб чиқиб кредит олмайдилар, бу эса банкларга маблағларни ўз режалари асосида ишлатишга имкон беради. Талаб қилиб олгунча бўлган депозитларга банкларнинг корреспондент банкларда очилган вакиллик ҳисобварақаларидаги маблағларини ҳам киритиш мумкин. Бу ҳисобварақалар улар ҳисоб китобларни ва тўловларни бир томонлама тартибда ёки бир бирларининг топшириқлари бўйича амалга ошириш мақсадида очилган. Мазкур банкнинг бошқа банкда очилган вакиллик ҳисобварағи "Ностро" счети, мазкур банк бошқа банк учун очган вакиллик ҳисобварағи "Лоро" счети деб юритилади ва бундай ҳисобварақаларини очиш банклараро имзоланган шартномага мувофиқ амалга оширилади. Бу ҳисобварақалардан тўловлар, қоидага кўра,

www.arxiv.uz улардаги маблағлар ҳажми чегарасида амалга оширилиши керак. Улар бўйича мавжуд маблағлардан кўпроқ операциялар ўтказиш зарурияти туғилганда, вакилга алоҳида баланс ҳисобварағидан овердрафт кредити берилиши мумкин. Талаб қилиб олингунча бўлган депозитларга контокоррент ҳисобварағи маблағларини ҳам киритиш мумкин мумкин. Халқаро банк амалиётида талаб қилиб олингунча юқоридаги депозитлардан ташқари нау - ҳисобварақалар (учинчи шахс фойдасига ҳисоб ҳужжатларини ёзиб бериш), банк томонидан белгиланадиган ҳисоб чеклари ҳам киритилади. Талаб қилиб олингунгача бўлган депозитлар қуйидаги хусусиятларга эга:  депозитнинг бу турида хоҳлаган вақтда, хоҳлаган суммада маблағни қўйиш ёки олиши мумкин;  депозит муддати чегараланмаган;  кам миқдорда фоиз тўланади;  бу турдаги депозитлар бўйича Марказий банкка ўтказиладиган мажбурий резервлар салмоғи юқори ва ҳ.к. Тижорат банкларида жалб қилинган маблағлар таркибида талаб қилиб олингунча депозитлар турлича ҳажмга эга. Бу одатда, банк ресурсларини шакллантиришнинг энг арзон манбаидир. Маблағларнинг юқори ҳаракатчанлиги туфайли талаб қилувчи ҳисобварақалардаги қолдиқ доимий эмас, баъзида жуда ўзгарувчан. Ҳисобварағи эгаси истаган пайтда маблағларни олиш эҳтимоли банк оборотида юқори ликвид активларнинг ҳиссаси кўпроқ бўлишини талаб қилади. Бу эса камроқ ликвидлика эга бўлган, бироқ юқори даромад келтирувчи активларнинг ҳиссасининг қисқариши эвазига юз беради. Шу сабабли банклар талаб қилгунгача ҳисобварағи эгаларига паст фоиз тўлайдилар ёки умуман тўламайдилар. Бироқ, талаб қилгунча ҳисобварақалардаги маблағларнинг юқори даражадаги ҳаракатчанлигига қарамасдан, уларнинг минимал, доимий қолдиғини аниқлаш ва улардан барқарор кредит ресурси сифатида фойдаланиш имкониятига банклар эга бўлмоғи лозим.

www.arxiv.uz Муддатли депозитлар - бу банклар томонидан маълум муддатга жалб қилинадиган депозитлардир. Бу турдаги депозитлар қўйилган муддатда ўзгармас бўлиши лозим ва улар жорий тўловлар учун ишлатилмайди. Муддатли қўйилмалар маблағларни шартнома бўйича муддат ва шартларда тўлиқ банк ихтиёрига беришни англатади, бу муддат тугаши билан муддатли қўйилма хоҳлаган пайтда эгаси томонидан қайтариб олиниши мумкин. Муддатли қўйилма бўйича тўланадиган фоиз ҳажми депозит муддати, суммаси ва шартномани пул қўювчи томонидан бажарилишига боғлиқдир. ўўйилманинг муддати ва суммаси қанчалик катта бўлса, фоизи ҳам шунчалик юқори бўлади. Юқорида таъкидлаганимиздек амалиётда асосан 1, 3, 6, 9, 12 ой ёки янада узоқроқ муддатга қўйилмалар расмийлаштирилади. Бундай аниқ чегаралар пул қўювчиларни ўзларининг маблағларини рационал ташкил қилиш ва қўйилмалар қўйишга рағбатлантиради, шунингдек банкларга ўзларининг ликвидликларини бошқариш учун шароит яратади. Пул қўювчи томонидан қўйилма бўйича маблағларни муддатидан олдин олинганда у шартномада кўрсатилган фоизлардан тўлиқ ёки қисман маҳрум бўлиши мумкин. Одатда бундай ҳолларда фоизлар талаб қилгунгача қўйилмаларга тўланадиган фоизлар ҳажмигача пасайтирилади. Муддатли депозитлар депозитларнинг бошқа турларига нисбатан банкка барқарор ресурс базасини таъминлайди. Шу боис тижорат банклари муддатли депозитлар салмоғини кўпайтиришга ҳаракат қилишлари лозим. Муддатли депозитлар қуйидаги хусусиятларга эга:  аниқ муддатга эга ва улар бўйича ўзгармас (депозит сиёсатида кўрсатилган) фоиз тўланади;  жорий ҳисоб - китоблар учун фойдаланилмайди;  мижоз томонидан муддатидан олдин олинмаслиги лозим акс ҳолда фоиз тўлаш бўйича шартнома шартлари бекор қилинади ва талаб қилиб олингунча депозит миқдорида фоиз тўланиши мумкин;  маблағлар секин айланади, узоқ муддатли ссудаларга йўналтирилади;  мажбурий резерв нормаси нисбатан паст бўлиши мумкин ва ҳ .к.

www.arxiv.uz Жамғарма депозитлари аҳоли пул жамғармаларининг тўпланиши учун хизмат қилади. Жамғарма депозитларга пул маблағларини жамғариш ёки сақлаш мақсадида шакллантирилган қўйилмалар киради. Уларнинг махсус хусусиятли томонлари - сақлашнинг рағбатлантирилиши ва юқори даромадлилик даражаси, маълум давр ичида жамғарила бориши кабилар ҳисобланади. Ўзимизнинг амалиётда жамғарма депозитлари деганда, фақатгина аҳоли маблағларини муддатли қўйилмалар ёки талаб қилгунгача ҳисобварақаларида жамғарилиши билан боғлиқ ҳар қандай операциялар тушунилади. Ҳозирги вақтда тижорат банклари балансида аҳоли қўйилмалари "кредит ташкилотларида бухгалтерия ҳисобининг янги счетлар Режасига мувофиқ баланс счетдан ҳисобланади. 20206 - счетда - жисмоний шахсларнинг талаб қилингунча депозитлари. 20406 - счетда - жисмоний шахсларнинг жамғарма депозитлари. 20606 - жисмоний шахсларнинг - муддатли депозитлари. Қўйилма суммаси банк кассасига нақд пулда ёки нақд пулсиз киритилиши мумкин. Қўйилманинг шаклланиши усулига боғлиқ ҳолда бу операциялар бухгалтерия ҳисобидан турлича акс эттирилади. Масалан: қўйилмани банк кассасига нақд тўлаганда қуйидаги бухгалтерия проводкалари амалга оширилади. Дебет счети №10101 - "Кассадаги нақд пул" Кредит счети №20206 - Агар қўйилма "Талаб қилингунгача" ҳисобварағидан пул ўтказиш йўли билан шаклланса, унда проводка қуйидагича: Дебет счет № - 20206 Кредит счет № - 20406 Қўйилма суммасининг бошқа кредит ташкилотидан келиши қуйидагича акс эттирилади: Дебет счет №10501 - "Бошқа банклар вакиллик варақаларидан қабул қилишга" Кредит счет №20206. 6 - жадвал Акционер тижорат банкининг мижозлар бўйича Депозит шакллари тўғрисида маълумот.

www.arxiv.uz Депозит турлари минг сўм фоиз 1. Талаб қилиб олингунча депозитлар, жами 105022 78.9 Шу жумладан: а) ҳукумат 16481 12,4 б) жисмоний шахслар 5352 4,0 в) давлат корхоналари 22025 16,5 г) қўшма корхоналар 111 0,1 д) хусусий корхоналар, корпорация ва жамоалар 54692 41,1 е) бошқа талаб қилиб олингунча депозитлар 6361 4,8 2. Жамғарма депозитлари, жами 10957 8.2 Шу жумладан: а) ҳукумат 0 0 б) жисмоний шахслар 10957 8,2 в) давлат корхоналари 0 0 г) қўшма корхоналар 0 0 д) хусусий корхоналар, корпорация ва жамоалар 0 0 е) бошқа талаб қилиб олингунча депозитлар 0 0 3. Муддатли депозитлар, жами 17159 12,9 Шу жумладан: а) ҳукумат 0 0 б) жисмоний шахслар 11659 8,8 в) давлат корхоналари 5500 4,1 г) қўшма корхоналар 0 0 д) хусусий корхоналар, корпорация ва жамоалар 0 0 е) бошқа талаб қилиб олингунча депозитлар 0 0 Жами депозитлар 133138 100 Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, тижорат банки томонидан жалб қилинган депозитлар ичида асосий ўринни талаб қилиб олингунгача бўлган депозитлар ташкил қилиб, улар салмоғига 78,9 % депозитлар тўғри келади. Муддатли депозитлар банкнинг барқарор кредит имкониятини асоси бўлсада, уларнинг ҳажми барча депозитларнинг 12,9 %ини ташкил қилади. Талаб қилиб

www.arxiv.uz олингунга қадар бўлган депозитлар таркибида асосий ўринни хусусий корхона, корпорация ва жамоалар, давлат корхоналари, ҳукумат маблағлари ташкил қилса, муддатли депозитлар ичида асосий ўринни жисмоний шахслар маблағлари эгаллайди. Таҳлил қилинаётган банкда аҳоли жамғармалари салмоғи паст бўлиб, у жами депозитларнинг 8,2 %ини ташкил қилади. Тижорат банклари фаолиятидаги муҳим йўналишлардан бири бўлиб, аҳоли маблағларини жалб қилиш бўйича ишлар ҳисобланмоқда, ва улар бу борадаги йирик банк Халқ банки билан бошқа тижорат банклари мувофақиятли рақобат қилмоқдалар. Марказий банк томонидан тижорат банкларини кредитлаш тартиби Тижорат банкларини қайта молиялаш учун кредитни беришни Марказий банк томонидан амалга оширилади. Бу операция Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқаруви томонидан 1998 йил 9 ноябрь 19/8 - сонли қарор №261 тасдиқланган "Қайта молиялаш кредитларини бериш тартиби тўғрисида"ги Низомга асосан амалга оширилади. Мазкур Низом Ўзбекистон Республикасининг "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 3 майдаги 234 - сонли қарорига мувофиқ ишлаб чиқилган ва Ўзбекистон Республикаси Валюта биржаси ҳузуридаги кредит русурслари кимошди савдолари орқали тижорат банкларини қайта молиялаш учун кредитлар бериш тартибини белгилайди. Бу жараён Марказий банкнинг пул - кредит воситаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Қайта молиялаш - Марказий банк томонидан амалга ошириладиган пул кредит сиёсати воситаларидан бири бўлиб, у иккинчи даража банкларининг ликвидлик ҳолатини қўллаб - қувватлаш учун йўналтирилади. Марказий банкнинг қайта молиялаштириш операцияси қуйидаги усулларда олиб борилиши мумкин:  тижорат банкларининг ихтиёридаги векселларни ҳисобга олиш йўли билан кредитлаш;  тижорат банклари ихтиёридаги қимматли қоғозларни гаров олиш йўли билан кредитлар бериш, яъни ломбард кредити;

www.arxiv.uz  тўғридан - тўғри кредит бериш усули. Марказий банк "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги Қонунига асосан олтин, чет эл валютаси, халқаро резервлар тоифасига кирувчи валюта бойликлари ва бошқа бойликлар, давлат қарз мажбуриятлари ва ҳукумат кафолатлаган бошқа қарз воситалари, Марказий банкда депозитга ўтказилган ва унинг депозитарийси учун мақбул бўлган, харид қилиниши ва сотилишига рухсат берилган қонун доирасидаги бошқа хил операциялар ўтказилиши мумкин бўлган активлар, тўланишига банклар кафолат берган тижорат векселлари, шунингдек, Молия Вазирлигини кафолатига асосланган ҳолда банкларга қайта молиялаш кредитларини беради. Марказий банк томонидан тижорат банкларига бериладиган кредитларнининг асосий мақсади банкларнинг ликвидлилигини қўллаб - қувватлашдан иборат. Қайта молиялаш кредитларини бераётганда Марказий банк тижорат банкларининг кредит потенциалининг жорий ҳолатини доимий кузатиб туради. Бунинг учун у жорий мониторинглар ўтказади, улар вакиллик ҳисобварақларини таҳлил қилади ва асосан ўзи кредитларни жойлаштириш ва жалб этиш учун қатнашадиган банклараро кредит бозори - Ўзбекистон Республикаси Валюта биржаси ҳузуридаги кредит ресурслари кимошди савдосини кузатиб боради. Тижорат банкларининг ликвид ҳолатини сақлашга йўналтириладиган, уларни қайта молиялаш учун бериладиган кредитлар миқдори, шунингдек, қайта молиялаш ставкаси, Марказий банк томонидан пул - кредит сиёсатининг жорий вақтдаги аниқ вазифаларига мувофиқ, ҳамда пул - кредит сиёсатининг асосий йўналишларини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Бунда қайта молиялаш ставкаси инфляция даражасидан келиб чиққан ҳолда ўзгартирилиши мумкин. Марказий банк юқорида айтилган қонунга мувофиқ, тижорат банкларига миллий валютада ломбард кредитни бериши мумкин. Ломбард кредити қайта молиялаш шаклларидан бири бўлиб, ушбу кредит Давлат қисқа муддатли облигацияларини гаровга қўйиш йўли орқали берилади. Ломбард кредитининг берилиши Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 1998 йил 22 августидаги 416 - сонли "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки

www.arxiv.uz томонидан банкларга ломбард кредити бериш тартиби тўғрисида"ги Низомга асосан амалга оширилади. Қайта молиялаш кредитлари Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқаруви томонидан тасдиқланган 1996 йил 20 апрелдаги 41 сонли "Ўзбекистон Республикасида кредит ресурслари ким ошди савдоларини ўтказиш тартиби"га мувофиқ жойлаштирилади. Кейинчалик қайта молиялаш кредитлари Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг махсус кўрсатмалари бўйича, уларда белгиланган шартлар асосида Марказий банк ҳудудий Бош бошқармалари ва тижорат банклари ўртасида тузиладиган кредит шартномаси билан расмийлаштирилади. Кредит шартномасида қуйидагилар кўзда тутилади:  томонлар номи;  уларнинг ўзаро мажбуриятлари ва иқтисодий маъсулияти;  кредит муддати ва миқдори;  аниқ мақсад кўзланганлиги;  кредит бериш ва қайтариш тартиби;  фоиз ставкаси ва уни ўзгартириш шартлари;  таъминлаш шакллари;  жарима солиш ва томонлар шартлашувининг бошқа жиҳатлари. Бу кредитни олган тижорат банклари кредитдан фойдаланиш ва унинг ҳолати бўйича Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг "Пул - кредит сиёсати" департаментига маълумотнома тақдим этиб боради. Марказий банк томонидан тижорат банкларига кредит беришда Марказий банк томонидан ўрнатилган иқтисодий меъёрларга, мажбурий заҳира талабларига риоя қилиш эътиборга олинади. Айрим ҳолларда тижорат банкларининг вакиллик ҳисобварақларида маблағлар умуман бўлмаган ёки етарли бўлмаган ҳолатларда кечиктириб бўлмайдиган тўловларни амалга ошириш учун тижорат банкига, истисно тариқасида мажбурий

www.arxiv.uz тўловларни амалга ошириш учун Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг рухсати билан унинг ҳудудий Бош бошқармаси раҳбари тақдимномаси бўйича банк ликвидлигини қўллаб - қувватлаш учун кредит берилиши мумкин. Бу кредитни олиш ҳуқуқига Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг иқтисодий нормативларига риоя этадиган, резерв, мажбурий резерв шартларини тўлиқ бажарадиган, тижорат банкларига бериладиган яъни кредитни қайтмаслик риски йўқ ва у муддатида фоизи билан тўлиқ қайтиши таъминланган ҳолда берилади. Кредит 7 иш куни муддати билан тижорат банки томонидан кредит ресурсларини тартибга солиш фондига ўтказиладиган маблағларнинг 30 % миқдорида берилади. Кредитнинг ўз вақтида, тўлиқ қайтмаслик ҳоллари юз берганда ёки кредит шартлари бузилган ҳолларда Марказий банк тижорат банкига нисбатан кредит шартномасида кўрсатиб ўтилган чораларни қўллаш ҳуқуқига эга. Агар кредитнинг қайтмаслик ҳоллари юз берса Марказий банк гаров мол - мулкини талаб қилиб олишга ҳақли. Ушбу кредит бўйича фоиз ставкаси Марказий банк амалдаги қайта молиялаш ставкасидаг 1,3 бароварга ортиқ миқдорда белгиланади. Тижорат банкида Марказий банк томонидан унга илгари берилган ушбу кредитлар бўйича муддати ўтган қарздорлик вужудга келган ҳолларда, қуйидаги таъсир чоралари қўлланилади:  белгиланган фоиз ставкаси 2 баравар оширилади;  "Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида"ги қонуннинг 59 - моддасига биноан муддати ўтган қарз бош банк ҳисобварағидан ундириб олинади. Агар бош банк ҳисобварағида қарзларни қоплайдиган миқдорда маблағлар бўлмаса, ушбу қарз тўла қайтарилмагунча банк вакиллик ҳисобварағи бўйича операциялар тўхтатилади. Муддатидан олдин бўшаган қайта молиялаш кредитларини ўз вақтида қайтармаганлик учун тижорат банкларига нисбатан Марказий банк кредит қайтарилмаган ҳолларда Марказий банк гаровга қўйилган мулкни сотиш ёки кафолат хати бўйича талабнома қўйиш орқали қарз суммасини ундириб олиш ҳуқуқига эга.

www.arxiv.uz Қайта молиялаш кредитларини белгиланган муддат ичида қайтарилишни таъминламаган тижорат банкларига нисбатан 1997 йил 25 январдаги 74 - сонли йўриқноманинг 6 - бандига ва унга киритилмаган 1998 йил 27 июндаги 406 - сонли қўшимчанинг 1 - бандида кўрсатилган таъсир чоралари қўлланилади. Банклар томонидан аниқ мақсадли кредит ресурсларидан белгилангандан ташқари мақсадларда фойдаланилишига йўл қўйилган ҳолларда, ушбу кредитлар муддатидан олдин қайтариб олинади. Қайта молиялаш кредитлари бўйича маржа даражаси Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланади. Марказий банк томонидан тижорат банкларига берилган қайта молиялаш кредитларини ҳисобини юритиш бўйича операциялар балансдаги 12101 - "Бошқа банкларга берилган қисқа муддатли ссудалар" (Марказий банкда) ва 21602 - "Ўзбекистон Республикаси Марказий банкидан олинган қисқа муддатли ссудалар" (тижорат банкида) баланс ҳисобварақларида акс эттирилади. Муддати кечиктирилган қайта молиялаш кредитлари ҳисоби балансдаги 12109 - "Бошқа банкларга берилган муддати кечиктирилган қисқа муддатли ссудалар" ҳисобварағида акс эттирилади. Муддати ўтган қайта молиялаш кредитлари ҳисоби балансдаги 12105 - "Бошқа банкларга берилган муддати ўтган ссудалар" ҳисобварағида акс эттирилади. Марказий банк кредитларини бериш қуйидаги бухгалтерлик ўтказмалари орқали расмийлаштирилади:  Кредит берган банкда: Д - т 12101 - "Бошқа банкларга берилган қисқа муддатли ссудалар" К - т Тижорат банки вакиллик ҳисобварағи ёки 21602 - "Ўзбекистон Республикаси Марказий банкидан олинган қисқа муддатли ссудалар"  Кредит олган банкда: Д - т Тижорат банки вакиллик ҳисобварағи ёки 21602 - "Ўзбекистон Республикаси Марказий банкидан олинган қисқа муддатли ссудалар"

www.arxiv.uz К - т 21602/21606 "Марказий банкдан (бошқа банклардан) олиган қисқа муддатли ссудалар" Баланс ҳисоботи тузиш ёки ҳисоб - китоб санасида:  Кредит берган бўлса: Олиш учун ҳисобланган фоизлар суммаси; Д - т 16309 (тижорат банки) ёки 16305 (Марказий банк) "Олиш учун ҳисобланган фоизлар суммаси" К - т 41601 "Бошқа банкларга берилган қисқа муддатли ссудалар бўйича фоиз даромадлари".  Кредит олган банкда: Тўлаш учун ҳисобланган фоизлар суммаси; Д - т 53101/53106 (тижорат банки) ёки 52002 (Марказий банк) - "Марказий банкдан олинган қисқа муддатли ссудалар бўйича фоизли харажатлар" К - т 22410 "Олинган ссудалар бўйича ҳисобланган фоизлар" Тўлаш (ундириб олиш) муддати етиб келганда ва тижорат банки вакиллик ҳисобварағида етарли маблағлар мавжуд бўлганида қуйидаги ўтказмалар қилинади: а) Кредит учун тўлов суммаси; Д - т /21606 (тижорат банки) ёки 22114 (Марказий банк) "Марказий банкдан (бошқа банклардан) олинган қисқа муддатли ссудалар" К - т 10301 Тижорат банки вакиллик ҳисобварағи (ўзиники) б) Тўлаш учун ҳисобланган фоизлар суммаси: Д - т 22410 "Олинган ссудалар бўйича ҳисобланган фоизлар" К - т 10301 Тижорат банки вакиллик ҳисобварағи (ўзиники) Тижорат банки вакиллик ҳисобварағида пул маблағлари бўлмаган ёки етарли бўлмаган ва кредит белгиланган муддатда тўланмаган ҳолларда қуйидаги бухгалтерлик ўтказмалари қилинади:  Кредит берган банкда: Муддати ўтган кредит тўлов суммаси,

www.arxiv.uz Д - т 12105 "Бошқа банкларга берилган муддати ўтган ссудалар" К - т 12101 "Бошқа банкларга берилган қисқа муддатли ссудалар". Кредит олган банкда муддати ўтган кредит суммаси балансдаги 21602 - 21606 - "Марказий банкдан (бошқа банклардан) олинган қисқа муддатли ссудалар" ҳисобварағига ҳисобга олинади. Муддатида тўланмаган қарзлар суммасидаги кредит ресурслари кредиторга қайтарилаётганда қуйидаги ўтказмалар қилинади: Кредит олган банкда: Д - т 21602/21606 (тижорат банки) ёки 22114 (Марказий банк) "Марказий банкдан (бошқа банклардан) олинган қисқа муддатли ссудалар" К - т Тижорат банки вакиллик ҳисобварағи (ўзиники) Кредит берган банкда: Д - т Тижорат банки вакиллик ҳисобварағи К - т 12105 "Бошқа банкларга берилган муддати ўтган ссудалар". Муддатидан олдин бўшаган қайта молиялаш кредитларини ўз вақтида қайтармаганлик учун тижорат банкларига нисбатан Марказий банк кредит шартномасида кўзда тутилган чоралар қўллашга ҳақли. Қайта молиялаш кредитлари қайтарилмаган ҳолларда, Марказий банк гаровга қўйилган мулкни сотиш ёки кафолат хати бўйича талабнома қўйиш орқали қарз суммасини ундириб олиш ҳуқуқига эга. Банклар томонидан аниқ мақсадли кредит ресурсларидан белгилангандан ташқари мақсадларда фойдаланишига йўл қўйилган ҳолларда, ушбу кредитлар муддатидан олдин қайтариб олинади. Таъсир чоралари Марказий банк ҳудудий Бош бошқармаси ва тижорат банки ўртасида тузиладиган кредит шартномаларида акс эттирилиши шарт.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 -

O'xshashlar

Тижорат банкининг халкаро операциялари

Тижорат банкининг инвестицион фаолияти

Тижорат банкининг воситачилик операциялари ва молиявий хизматлари

Тижорат банкининг кимматли когозлар билан операцияари

Тижорат банкларининг пассив ва актив операциялари