Tijorat tashkilotlari va korxonalarining moliyasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat tashkilotlari va korxonalarining moliyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.5 KB

Ko'chirib olish

Tijorat tashkilotlari va korxonalarining moliyasi Reja : 1. Tijorat tashkilotlari va korxonalari moliyasi ning mohiyati va funksiyalari 2. Tijorat tashkilotlari va korxonalari moliyasi ni tashkil etish tamoyillari

1. Tijorat tashkilotlari va korxonalari moliyasi ning mohiyati va funksiyalari Yuridik shaxs – fuqarolik huquqi subyekti, fuqarolik-huquqiy munosabatlari ishtirokchisi. O‘z mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o‘z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va javobgar bo‘la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi. Yuridik shaxslar mustaqil balans yoki smetaga ega bo ‘ lishlari kerak. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik qonun hujjatlariga muvofiq, foyda olishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olgan ( tijoratchi tashkilot ) yoki foyda olishni ana shunday maqsad qilib olmagan tashkilot ( tijoratchi bo‘lmagan tashkilot ) yuridik shaxs bo‘lishi mumkin. Tijoratchi tashkilot bo‘lgan yuridik shaxs xo‘jalik shirkati va jamiyati, ishlab chiqarish kooperativi, unitar korxona va qonunlarda nazarda tutilgan boshqacha shaklda tuzilishi mumkin. Tijoratchi tashkilot bo‘lmagan yuridik shaxs jamoat birlashmasi, ijtimoiy fond va mulkdor tomonidan moliyaviy ta’minlab turiladigan muassasa shaklida, shuningdek qonunlarda nazarda tutilgan boshqacha shaklda tashkil etilishi mumkin. Yuridik shaxslarning yuqoridagidek farqlanishidan kelib chiqib, ularning moliyasini ham ikkita sohaga ajratish mumkin: tijorat korxonalari moliyasi va notijorat tashkilotlar moliyasi. Bu ikki guruh xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyasi tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilish shakli, daromadlar va xarajatlarni shakllantirishi, mulkka egalik qilishi, majburiyatlarni bajarishi, soliqqa tortilishi bilan bog‘liq holda o‘zining xususiyatlariga ega. Tijorat tashkilotlari va korxonalarining moliyasi, moliya tizimining asosiy bo‘g‘ini bo‘lib, YaIM qiymatini yaratish, taqsimlash va ishlatish jarayonlarini

qamrab oladi. Ular, asosan yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromad yaratiladigan, moddiy ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritadilar. Iqtisodiy tuzumdagi o‘zgarishlar natijasida tadbirkorlik faoliyatining yakuniy maqsadi xususiy kapitalina saqlab holda foyda olish bo‘lib qoldi. Tijorat tashkilotlari va korxonalari tadbirkorlik faoliyatini olib borishida ishlab chiarishni tashkil etish va mahsulot realizatsiyasi, xizmatlar ko‘rsatish va ishlar bajarish, o‘z moliyaviy resursalirini shakllantirish va moliyalashtirishning tashqi manbalarini jalb qilish, ularni taqsimlash va ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lum moliyaviy munosabatlar yuzaga keladi. Moliyaviy munosabatlarning moddiy asosi pul hisoblanadi. Moliyaviy munosabatlar – pul munosabatlarining bir qismi va faqatgina pul mablag‘larining real harakatida yuzaga keladi, xususiy kapitalni, markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini shakllanishi va ishlatilishi bilan kuzatiladi. Tijorat tashkilotlari va korxonalarining moliyasi – bu xususiy kapitalni, maqsadli pul fondlarini shakllantirish, ularni taqsimlash va ishlatish jarayonidagi tadbirkorlik faoliyatini olib borishda yuzaga keladigan pul munosabatlari. Tijorat tashkilotlari va korxonalari moliyasining funksiyalari huddi umumdavlat moliyasinikidek, ya’ni sh va nazorat . Ikkala funksiya ham uzviy bog‘langan. 1. Taqsimlash funksiyasining vositasida ta’sischilarning qo‘yilmalari hisobiga birlamchi kapitalni shakllantirish, ularni ishlab chiqarishga avanslashtirish, kapitalni takror ishlab chiqarish, daromadlar va moliyaviy resurslarni taqsimlanishida alohida tovar ishlab chiqaruvchilarning, xo‘jalik subyektlarining va to‘laligicha davlatning manfaatlarini optimal hisobga olinishini ta’minlovchi asosiy mutanosibliklarni yaratish amalga oshadi. Moliyaning taqsimlash funksiya bilan tijorat tashkilotlari va korxonalarining pul fondlarini olinayotgan daromadlarni taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi orqali shakllanishi bilan bog‘liq. Ularga: ustav kapitali yoki ustav fondi, zahira fondi, qo‘shimcha kapital, jamg‘arish fondi, iste’mol fondi, valyuta fondi va b. kiradi.

Taqsimlash munosabatlari jamiyat manfaatlariga to‘laligicha bo‘lgani kabi, alohida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning, ularning xodimlarini, aksionerlarni, kredit va sug‘urta institutlarini ham manfaatlariga taalluqlidir. Shuning uchun, birlamchi vazifa – ularni optimal tashkil qilish. Bu vazifani bajarilishiga moliyaning nazorat funksiyasi yordam beradi. Mablag‘lar normal doiraviy aylanishining buzilishi, mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish xarajatlarining ortib ketishi bilan xo‘jalik yurituvchi subyektning va to‘laligicha jamiyatning daromadlari pasayadi. Bu esa, ishlab chiqarish jarayonidagi kamchiliklardan, ishlab chiqarish samaradorligiga taqsimlash munosabatlarining yetarlicha ta’sir qilmayotganligidan guvohlik beradi. Moliyaviy ko‘rsatkichlarning tahlili xo‘jalik faoliyati natijalarini baholash va zarurat bo‘lganda moliyaviy natijalarni yaxshilash maqsadidagi moliyaviy ta’sir choralarini ko‘rish imkonini beradi. 2. Nazorat funksiyasining obyektiv asosi – mahsulot ishlab chiqarish va sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish xarajatlarini qiymat hisobi, daromadlar va pul fondlarini shakllanish jarayoni. Moliya, taqsimlash munosabatlari sifatida, takror ishlab chiqarish jarayonini moliyalashtirish manbalari bilan ta’minlaydi (taqsimlash funksiyasi) va bu bilan takror ishlab chiqarish jarayonining barcha davrlarini: ishlab chiqrish, ayirboshlash, iste’mollarni yaxlit bog‘laydi. Biroq, daromadlarni mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish jarayonida yaratilgan va ularni sotishdan so‘ng olinganidan ortiq taqsimlash va ishlatishning ilojisi yo‘q. Xo‘jalik subyekti tomonidan olinadigan daromadlarining hajmi uning kelajakda rivojlanish imkoniyatlarini belgilaydi. Korxonaning raqobatbardoshligi, uning moliyaviy barqarorligi ishlab chiqarishning samaradorligiga, xarajatlarning qisqartirilishiga va moliyaviy resurslardan oqilona foydalanishligiga bog‘liq. Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati ustidan moliyaviy nazoratni quyidagilar amalga oshiradi: ■ bevosita xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi, moliyaviy ko‘rsatkichlarni har tomonlama tahlil qilish, moliyaviy rejalarni bajarilishining

borishini, mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan tushumlarning o‘z vaqtida kelishini, tovar-moddiy qiymatliklarni yetkazib beruvchilar, buyurtmachilar va mahsulot iste’molchilari, davlat, banklar va boshqa kontragentlar (shartnomaviy munosabatlarning bir tomoni) oldidagi majburiyatlarni bajarilishini nazorat qilish yo‘li bilan; ■ aksiyadorlar va aksiyalarning nazorat paketiga ega bo‘lganlar, pul mablag‘larini samarali joylashtirish, foyda olish va dividendlar to‘lanishi ustidan nazorat qilish yo‘li bilan ; ■ soliq organlari, budjetga soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni o‘z vaqtida va to‘la to‘lanishini nazorat qiladi ; ■ O‘zR Moliya vazirligining nazorat-taftish xizmati, budjet mablag‘laridan foydalanuvchi korxonalar va tashgkilotlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini nazorat qiladi ; ■ tijorat banklari, ssudalar berish va qaytarishda, boshqa turdagi bank xizmatlarini ko‘rsatishda ; ■ mustaqil auditorlik firmalari, auditorlik nazoratlarini o‘tkazishda. Tijorat tashkilotlari va korxonalari xo‘jalik faoliyatining ijobiy moliyaviy natijasi moliyaviy resurslarni boshqarishda qo‘llanilayotgan shakl va usullarning samarali ekanligidan dalolat bersa, aksincha, salbiy natija yoki uning yo‘qligi moliyaviy resurslarni boshqarishdagi, ishlab chiqarishni tashkil etishdagi kamchiliklardan va korxonani bankrot bo‘lish ehtimolidan dalolat beradi. 2. Tijorat tashkilotlari va korxonalari moliyasi ni tashkil etish tamoyillari Tijorat tashkilotlari va korxonalari ning moliyaviy munosabatlari xo‘jalik faoliyatining asoslari: xo‘jalik mustaqilligi, o‘zini-o‘zi moliyalashtirish, moddiy manfaatdorlik, moddiy javobgarlik, moliyaviy zahiralar bilan ta’minlash bilan asoslangan ma’lum tamoyillar bo‘yicha quriladi.

Xo‘jalik mustaqilligi tamoyili moliya sohasidagi mustaqilliksiz amalga oshirilishi mumkin emas. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, iqtisodiy faoliyat sohasini, moliyalashtirish manbalarini, foyda olish maqsadida pul mablag‘larini joylashtirish yo‘nalishlarini mustaqil belgilaydilar. Bozor tijorat tashkilotlari va korxonalarini kapital qo‘yishning yangi sohalarini qidirib topishni, iste’mol ehtiyojiga mos keluvchi egiluvchvn ishlab chiqarishni yaratishni rag‘batlantiradi. Tijorat tashkilotlari va korxonalari qo‘shimcha foyda olish maqsadida boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ustav kapitalini shakllanishida ishtirok etib, ularning, davlatning qimmatli qog‘ozlarini sotib olish shaklidagi qisqa muddatli va uzoq muddatli investitsiyalar xarakteridagi investitsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Biroq, to‘la xo‘jalik mustaqilligi to‘g‘risida gapirish mumkin emas, chunki davlat ular faoliyatining ma’lum tomonlarini tartibga solib turadi. Demak, tijorat tashkilotlari va korxonalarini turli darajadagi budjetlar bilan o‘zaro aloqalari qonunchilik bilan o‘rnatiladi. Mulkchilikning barcha shaklidagi tijorat tashkilotlari va korxonalari qonunchilik tartibida o‘rnatilgan stavkalarga mos tarzda tegishli soliqlarni to‘laydilar, budjetdan tashqari fondlarni shakllanishida ishtirok etadilar. Davlat amortizatsiya siyosatini ham belgilab beradi.. O‘zini-o‘zi moliyalashtirish tamoyili. Bu tamoyilning amalga oshirilishi – xo‘jalik yurituvchi subyektning raqobatbardoshligini ta’minlovchi tadbirkorlik faoliyatini asosiy shartlaridan biri. O‘zini-o‘zi moliyalashtirish mahsulot ishlab chiqarish va sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish xarajatlarini to‘laligicha o‘zi qoplashi, ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun investitsiyalarni o‘ziningi pul mablag‘lari va zarurat bo‘lganda bank va tijorat kreditlari hisobiga amalga oshirilishi tushuniladi. O‘zini-o‘zi moliyalashtirish

Rivojlangan bozor munosabatlariga ega davlatlarning o‘zini-o‘zi moliyalashtirish darajasi yuqori bo‘lgan korxonalarining xususiy kapitali 70% va undan ko‘pni tashkil qiladi. Tijorat tashkilotlari va korxonalarini moliyalashtirishning asosiy o‘z manbalariga quyidagilar kiradi: amortizatsiya (eskirish) ajratmalari, foyda, ta’mirlash fondlariga ajratmalar. Hozirgi kunda barcha tijorat tashkilotlari va korxonalari bu tamoyilga rioya qilish ikoniga ega emaslar. Qator soha korxona va tashkilotlari, iste’molchi uchun zarur bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bilan, obyektiv sabablarga ko‘ra ularning rentabelligini ta’minlay olmaydilar. Ularga shahar yo‘lovchi transporti, uy-joy-kommunal xo‘jaligi, qishloq xo‘jaligining alohida korxonalari kiradi. Bunday korxonalar imkoniyat darajasida qaytarish va qaytarmaslik asosidagi budjetdan qo‘shimcha moliyalashtirish ko‘rinishidagi davlat yordamini oladilar. Moddiy manfaatdorlik tamoyili. Bu tmoyilnnig obyektiv zarurligi tadbirkorlik faoliyatining asosiy maqsadi – foyda olish bilan asoslanadi. Tadbirkorlik faoliyatining natijalaridan manfaatdorlik nafaqat uning ishtirokchilarida, balki to‘laligicha davlatda ham namoyon bo‘ladi. Bu tamoyilning amalga oshirilishi korxonaning alohida xodimlariga yuqori darajada mehnatga haq to‘lash bilan ta’minlanishi mumkin. Korxona uchun bu tamoyil davlat tomonidan optimal soliq siyosatini, iqtisodiy asoslangan amortizatsiya siyosatini olib borilishi, ishlab chiqarishni rivojlanishi uchun iqtisodiy shart-sharoitlarni yaratilishi natijasida amalga oshishi mumkin. Korxonaning o‘zi bu tamoyilning amalga oshishiga yangitdan yaratilgan qiymatni taqsimlashda, iste’mol fondi va jamg‘arma fondini shakllantirilishida iqtisodiy asoslangan mutanosibliklarga rioya qilish bilan yordam berishi mumkin. Davlatning manfaatlari korxonalarning rentabelli faoliyati bilan, ishlab chiqarishning o‘sishi va soliq intizomiga rioya qilinishi bilan ta’minlanishi mumkin. Moddiy javobgarlik tamoyili moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini yuritish va uning natijalari uchun ma’lum javobgarliklar tizimining mavjudligini bildiradi. Bu tamoyilni amalga oshirishning moliyaviy usullari turli xildir va qonunchilik bilan

tartibga solinadi. Shartnomaviy majburiyatlarni, hisob-kitob intizomini, olingan kreditlarni qaytarish muddatlarini, soliq qonunchiligi va shu kabilarni buzgan korxonalar penya va jarimalar to‘laydilar. Rentabelli bo‘lmagan, o‘zining majburiyatlari bo‘yicha javob bera olmaydigan korxonalarga bankrotlik tadbirlari qo‘llanilishi mumkin. Korxonalarning rahbarlari soliq qonunchiligini buzilishi yuzasidan ma’muriy javobgarlikka egadirlar. Korxonalar va tashkilotlarning alohida xodimlariga brakka yo‘l qo‘yganligi uchun jarimalar tizimi, mukofotlardan mahrum qilish, mehnat intizomini buzganligi uchun ishdan bo‘shatish choralari qo‘llaniladi. Moliyaviy zahiralar bilan ta’minlash tamoyili biznesga qo‘yilgan mablag‘larni qaytmaslik havfini mavjudligi bilan asoslanuvchi tadbirkorlik faoliyatining shartlari bilan xarakterlanadi. Bozor munosabatlari sharoitida tavakkalchilikning oqibatlari tadbirkorning o‘ziga yuklanadi, chunki u o‘zi ishlab chiqqan dasturini o‘zining tavakkalchiligi asosida ixtiyoriy va mustaqil amalga oshiradi. Bundan tashqari, xaridorlar uchun iqtisodiy kurashda tadbirkorlar o‘zining mahsulotlarini pullarini o‘z vaqtida qaytmaslik tavakkalchili bilan ham sotishga majbur bo‘ladilar. Korxonalarning moliyaviy qo‘yilmalari ham qo‘yilgan mablag‘larni o‘z vaqtida qaytmaslik yoki ko‘zlangandan oz daromad olish tavakkalchiligi bilan ham bog‘liqdir. Va nihoyat, ishlab chiqarish dasturlarini ishlab chiqishda bevosita iqtisodiy hatoliklarga ham yo‘l qo‘yilishi mumkin. Mazkur tamoyilning amalga oshishi xo‘jalik yuritishning noqulay davrlarida korxonaning moliyaviy holatini mustahkamlash imkoni beruvchi moliyaviy zahiralarni va turdagi fondlarni shakllantirish hisoblanadi. Barcha tashkiliy-huquqiy shakllardagi korxonalar tomonidan moliyaviy zahiralar budjetga soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan so‘ng qoladigan sof foydadan shakllantiriladi. Aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy zahiralarni qonunchilik bilan o‘rnatilgan tartibda shakllantiradilar. Amaliyotda, past moliyaviy imkoniyatlari sababli, ularning moliyaviy barqarorligi uchun zarur bo‘lgan moliyaviy zahiralarni shakllantirmaydilar.

Korxonalar moliyasini tashkil qilishining barcha tamoyillari doimiy rivojlanishda bo‘ladi va har qaysi iqtisodiy vaziyatlarda ularning amalga oshirilishi uchun jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchlarining va ishlab chiqarish munosabatlarining holatiga mos keluvchi shakllari va usullari qo‘llaniladi.

Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

O'xshashlar

Jamoat tashkilotlari va birlashmalari moliyasi

Korxona va tashkilotlar moliyasi.

Davlat moliyasi.

Uy xo‘jaliklari moliyasi va budjeti

Sug’urta tashkiloti moliyasi