Davlat moliyasi. - Iqtisodiyot - Referatlar

Davlat moliyasi.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Davlat moliyasi. Reja: 1. Davlat moliyasining ijtimoiy iqtisodiy mazmuni va vazifalari. 2. Davlat moliyasining nazariy asoslari va konsepsiyalari. `

1. Davlat moliyasining ijtimoiy iqtisodiy mazmuni va vazifalari. Moliya ilmiy tushuncha sifatida ijtimoiy xayotning turli jabxalarida xar xil shakllarda namoyon bulib pul mablag‘lari xarakati bilan birgalikda amalga oshiriladi. Ma’lumki, ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish natijasida yaratilgan milliy daromad turli xil iqtisodiy subyektlar manffatlari yulida foydalniladi. Milliy daromad, uni yaratilishida sarflarngan ijtimoiy mehnat yuzasidan yaratilgan qiymatni taqsimlananadi va iqtisodiy subyektlarning pul daromadlari shakllantiriladi. Moddiy manfaatlarni kondirilishi yaratilgan ijtimoiy mahsulotlar taqsimlanishida uz aksini topadi. Moliya iqtisodiy kategoriya sifatida ana shunday ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish natijasida yaratilgan milliy daromadni birlamchi va qayta taqsimlash, pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq munosabatlar tizimidir. Moliya- xujalik yuritishning barcha darajalaridagi ijtimoiy takror ishlab chiqarishning ajralmas qismi hisoblanadi. Moliyaning mavjudligisiz, kengaytirilgan asosidagi ishlab chiqarish fondlarining ijtimoiy va shaxsiy aylanishini ta’minlash mumkin emas. Xujalik subyektlarining va davlatning ijtimoiy ehtiyojlarining mavjudligi xar xil moliyaviy munosabatlar turlarini vujudga keltiradi. Moliya uzining amal qilish sohasiga karab, shakllantiriladigan pul fondlari darajasiga karab 2 asosiy turga bulinadi: Davlat moliyasi va korxona va tashkilotlar moliyasi. mokda. Davlat moliyasi - kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan milliy daromadni taqsimlanishi jarayonida davlat ixtiyoridagi `

markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq pul munosabatlari tizimini uz ichiga oladi. Davlat moliyasining mohiyati va uning roli va maqsadlari davlatlarni bajaradigan funksiyalari, ishlab chiqarish usullari, ishlab chiqarish munosabatlari xarakteri bilan belgilanadi. Davlatlarning paydo bulishi bilan moliyaning paydo bulishini obyektiv shart sharoitlari davlatlar jamiyat iqtisodiy tizimidagi roli va unga tegishli bulgan funksiyalarda namoyon buladi. Davlatlarning iqtisodiy roli jamiyat iqtisodiy tizimida mulkchilik munosabatlarining isloh qilish, institutsional o‘zgarishlar, iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy tenglik meyorlarini ta’minlashdan iboratdir. Ana shunday davlatlarning jamiyatdagi ijtimoiy iqtisodiy rolini amalga oshirishi uchun yirik miqdordagi moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezadi va bunday moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan samarali foydalanish jarayoni davlat moliyasini mazmunini anglatadi. Davlat moliyasi davlatning iqtisodiy , ijtimoiy va siyosiy funksiyalarini bajarishi uchun zaruriy pul mablag ‘ lari bilan ta ’ minlashga yo ‘ naltirilgan mamlakatning moliya tizimini muhim bug ‘ inidir . Uzinig iqtisodiy mohiyatiga kura davlat moliyasi Ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi jarayonida davlat ixtiyorida pul fondlarini shakllantirish va mazkur davlatning pul fondlaridan kengaytrilgan takror ishlab chiqarishni rivojlantirish bo ‘ yicha xarajatlarga , jamiyat a ’ zolarining usib borayotgan ijtimoiy madaniy ehtiyojlarini kondirishga , mudofaa va boshqarish sohalarini moliyaviy ta ’ minlash bo ‘ yicha ehtiyojlarni kondirishga ishlatish bilan bog ‘ liq makroiqtisodiy munosabatlar tizimidir . Davlat moliyasining uziga xos xususiyati shu bilan belgilanadiki unda qatnashuvchi subyekt sifatida davlatning uzi maydonga chikadi. Davlat moliyasining iqtisodiy mohiyati turli tuman talkin qilinadigan bulib, uning `

tarkibida aloxida uzaro bog‘liq bug‘inlar mavjud bulib, ularning xar biri uziga xos funksiyalarni bajaradi. Davlat moliyasining tarkibiga quyidagilar kiritiladi: Davlat boshqaruvning turli darajalarida shakllantiriladigan budjet munosabatlari, budjetdan tashqari fondlar, davlat krediti munosabatlari, davlat korxonalari moliyasi. Yuqorida sanab o‘tilgan davlat moliyasi bug‘inlarining funksional vazifalari yordamida davlat iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarning keng spektrlariga ta’sir kiladi, tarmoq va xududiy muammolarni xal qilish imkoniyatlariga ega buladi. Davlat moliyasi davlatning umumiy daromadlarini shakllantirish va davlat xarajatlari yo ‘ nalishi uz ichiga oluvchi qiymat taqsimot munosabatlarini uzida aks ettiradi . Agar mamlakat mikyosidagi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni boshqarish darajasiga asoslangan holda davlat moliyasini guruxlanishida davlatlarning siyosiy tuzilishi va davlat boshqaruvi asosiy omil hisoblanadi . Chunonchi , mamlakatlarning siyosiy tuzilishi va boshqaruv tuzilmasi nuktai nazaridan federativ , konfederativ va unitar kabi turlarga ajratishimiz mumkin . Taniqli rossiyalik moliyachi V . Rodionovaning fikricha Federativ mamlakatlarda davlat moliyasi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan boshqarish darajasi nuktai nazaridan 3 asosiy bug ‘ inga : Federal moliya , federatsiya subyektlari moliyasi va Mahalliy moliyaga bulinishini ta ’ kidlaydi . Unitar mamlakatlarda yaxlit davlat boshqaruvi tizimi shakllantirilgan bulib Davlat moliyasi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni davlat boshqaruv darajasi nuktai nazaridan 2 turga ya ’ ni markaziy moliya va Mahalliy moliyaga bulinadi . Uzbekiston respublikasi davlat moliyasi yuqorida aytib o ‘ tilgan sifat belgilariga kura ham 2 turga ya ’ ni markaziy moliya va Mahalliy moliyaga bulinadi . Markaziy moliya respublika budjeti , budjetdan tashqari fondlar , davlat krediti va markaziy xukumat ixtiyoridagi davlat korxonalari moliyasini uz ichiga oladi. Mahalliy moliyaning `

markaziy bug ‘ inini Mahalliy budjetlar tashkil kiladi . Mahalliy budjetlar Mahalliy xokimiyat organlarinig boshqaruv vakolatlari darajasida ehtiyoj sezuvchi markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni jalb qilish bilan bog ‘ liq imperativ pul munosabatlari tizimi hisoblanadi . Mahalliy kredit munosabatlari hozircha Respublihamizda shakllantirilgani yuk . Buning asosiy sabablaridan biri Uzbekiston respublikasi budjet tizimi tug ‘ risidagi qonunning 24 moddasiga muvofik Mahalliy budjetlar hamomad bilan ijro qilinishi mumkin emas va ularning hamomadlari respublika budjetidan ajratiladigan moliyaviy yordam usullari vositasida koplanadi . Umuman , markaziy va Mahalliy xokimiyat organlarining jamiyatdagi bir butun ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni boshqarishdagi vakolatlariga asoslangan holda ular budjet usulida moliyaviy resurslar shakllantiriladi . Budjet munosabatlari yordamida moliyaviy usulda qayta taqsimlash natijasida milliy daromadning sezilarli qismi jamlanadi . Yuqorida ta ’ kidlaganimizdek , markaziy va Mahalliy xokimiyat organlari faoliyatining moliyaviy bazasi davlat budjeti hisoblanadi . Budjet iqtisodiy kategoriya hisoblanadi . Chunki uning moddiy asosini ijtimoiy ishlab chiqarish natijasida olinadigan pul daromadlari hisoblanadi . Shuning uchun ham xar qanday mamlakatda budjet munosabatlarini tashkil qilish jarayonida ishlab chiqarish manfaatlari hisobga olinishi lozim . Budjet vositasida davlat iqtisodiyotga faol ta ’ sir qilish imkoniyatlariga ega buladi . Chunki budjet vositasida iqtisodiyotning yirik miqdordagi pul resurslari tarmoqlar va xududlar o ‘ rtasida qayta taqsimlanadi . Demak , budjet daromadlarini shakllantirish va ulardan ijtimoiy ehtiyojlar uchun foydalanish jarayonida davlatning barcha tarmoq va sohalaridagi pul daromadlari va jamg ‘ armalarni tartibga soladi , mamlakatlarning turli xududlaridagi iqtisodiy potensial , investitsion faollikni va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash bilan bog‘liq xududiy muammolarni xal qilish imkoniyatlariga ega buladi. `

Yuqoridagilar umumlashtirgan holda davlat moliyasining tarkibiy qismi sifatida davlat budjeti 4 asosiy sifat belgilari bilan tavsiflanadi : Budjet davlat qulida milliy daromadni bir qismini jamlash va ijtimoiy ehtiyojlar uchun undan foydalanish bilan bog ‘ liq qayta taqsimlash munosabatlarining aloxida iqtisodiy shakli hisoblanadi . Budjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning uziga xos shakli sifatida imperativ xarakterga ega bulgan pul munosabatlari hisoblanadi. Budjet orkali milliy daromadni ijtimoiy ishlab chiqarishning muhim sohalari o‘rtasida, iqtisodiyot tarmoqlari ichida , ijtimoiy faoliyat sohalari o‘rtasida, mamlakat xududlari o‘rtasida qayta taqsimlash amalga oshiriladi. Budjetning taqsimlash sohasi davlat moliyasida muhim rol uynaydi. Demak, budjetning iqtisodiy mohiyati nuktai nazaridan mustakil iqtisodiy kategoriya sifatida kurib o‘tiladigan bulsa, davlatning moliyaviy asosini qonuniy urnatilishi nuktai nazaridan esa budjet davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida kurib chikiladi. Uzining jamiyat tarakkiyotidagi ijtimoiy iqtisodiy funksiyalariga asoslangan holda budjetdan tashqari ijtimoiy fondlar davlat moliyasida muhim ahamiyatga egadir. Davlatning budjetdan tashqari fondlari asosan ijtimoiy muammolarni xal qilish maqsadida markazlashtirilgan shaklda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan pul daromadlarini bir qismini ijtimoiy ehtiyojlar yo‘nalishida foydalanish uchun qayta taqsimlash jarayonida shallantiriladigan pul fondidir. Hozirgi sharoitda mavjud budjetdan tashqari fondlar uzlarining shakllanish maqsadlari yo‘nalishida 2 asosiy guruxga ajratiladi: Budjetdan tashqari ijtimoiy fondlar; Maxsus maqsadli moliyaviy fondlar. Budjetdan tashqari ijtimoiy fondlar davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda muhim moliyaviy manba rolini uynaydi. Bunday siyosat sifatida ham `

ta’minlangan oilalarga nafakalar berish, kariyalar uchun pensiya tizimini shallantirish, kup bolali va ham ta’minlangan oilalarga moddiy yordam berish, mamlakat mikyosidagi ishsizlikni oldini olish, mehnat resurslari xududlar o‘rtasida migratsiyasini kushimcha ishchi urinlarini yaratish hisobiga barqarorlashtiri kabi ijtimoiy manfaatlarni hisobga olgan holda tashkil qilingan. Iqtisodchi L.A. Drabozinaning ta’kidlashicha «Budjetdan tashqari fondlar- aholining aloxida ijtimoiy guruxlari foydasiga milliy daromadni qayta taqsimlash usulidir». Davlat uzining ijtimoiy funksiyasini amalga oshirishda budjetdan tashqari ijtimoiy fondlardan faol foydalanadi. Davlat moliyasini muhim bug‘ini sifatida budjetdan tashqari fondlarni shakllanishi davlatning yagona markaziy fondi budjetni shakllanishi bilan maxsus fondlar shaklida paydo bulgan. Shuningdek, davlat ijtimoiy iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda maxsus pul fondlarini ham shakllantilishiga ehtiyoj sezadiki, bunday fondlar vaktinchalik xarakterga ega bulgan fondlar hisoblanadi. Hozirda Uzbekiston respubliasida ham budjetdan tashqari idjtimoiy fondlar bilan birgalikda vaktinchalik xarakterga ega bulgan maxsus fondlar: Biznes fond, «Umid» fondi, «Ustoz» fondi, XIFlar shakllantirilgan bulib davlatning ma’lum maqsadlaridagi tadbirlarini moliyalalashtirish uchun shakllantirilgan. Ma’lum davrlar mobaynida turli tuman maxsus fondlarning kupligi natijasida bir fondlarda moliyaviy resurslarning ortikchaligi va ayrim fondlarda moliyaviy resurslarni hamomadi holatlari bilan bog‘liq moliyaviy nokulayliklarni vujudga kelgan. Ularni boshqarish uchun kushimcha resurslar talab qilinib, shuning asosida aksariyat fondlarning birlashtirilishi va yaxlitlanishi natijasida Davlatlarning qonun chiqaruvchi organlari tomonidan tasdiklanadigan yagona davlat budjeti fondiga asos solingan. Hozirgi zamon davlat moliya tizimida davlat budjetining rolini usib borishi bilan birgalikda budjetdan tashqari fondlarni shakllantirishga etij usib bormokda. `

Bunday fondlarning miqdorlarini kupayishi kator sabablar bilan belgilanib ular quyidagilardir: Davlat xokimiyati organlarining xujalik xayotiga aralashuvi uchun kushimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezadi va nobarqaror iqtisodiyot sharoitida tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirish maqsadida shakllantiriladi. Masalan, Uzbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyoti sharoitida islohotlarning ustivor yo‘nalishi hisoblanuvchi xususiyatlashtirish jarayonlarini jadallashtirish va tadbirkorlik faoliyatini kullab kuvvatlash maqsadlarida maxsus «Biznes fond» va Xususiylashtirish investitsiya fondlari shakllantirilgan bulib, ularning moliyaviy kumagi vositasida xususiylashtirish jarayoni jadallashtirilmokda va kichik va o‘rta tadbirkorlik faoliyatini moliviy rag‘batlantirish maqsadlarida imtiyozli moliyalashtirish tizimlarini shakllantirilmokda. Davlat budjetidan avtonom ravishda faoliyat yurituvchi mazkur fondlar davlat tomonidan aloxida e’tibor talab kiluvchi aloxida muhim vazifalarni yechishga karatilgan. Aynan aniq maqsadli foydalanishdagi budjetdan tashqari fondlarni shakllanishi samarali davlat moliyaviy nazorat tizimlarini ta’minlaydi. Budjetdan tashqari fondlarning aktiv saldolari sharoitida davlat budjeti takchilligini kredit mexanizmi orkali moliyalashtirish manbalariga ega bulinadi. Davlat moliyasining muhim bug‘inlaridan biri davlat krediti munosabatlari bulib davlat krediti- korxona, tashkilot, aholi va boshqa davlatlarning vaktinchalik bush pul mablag‘larini davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun jalb qilish bilan bog‘liq pul munosabatlaridir. Davlat kreditining davlat moliyasini muhim bug‘ini sifatida kurilishiga asos davlat krediti munosabatlari vositasida yirik miqdordagi pul mablag‘lari davlat manfaatlari uchun yoki davlat tadbirlarini moliyalashtirish uchun zaruriy moliyaviy resurslarni shakllantirish bilan bog‘liq munosabatlarligi hisoblanadi. `

2. Davlat moliyasining nazariy asoslari va konsepsiyalari. Jamiyatning rivojlanishini turli bosqichlarida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlarni urganuvchi moliya fani turli davrlardagi iqtisodchi olmlarning tadkikotlari ta’siri ostida shakllanib bordi. Ular tomonidan yaratilgan moliyaviy goyalar, nazariyalar jamiyatning real ehtiyojlari bilan tekshirilib borildi va vokelikni real mohiyatini aks etirib berish imkoniyatiga ega bulganligi, jamiyat hamda aholi uchun aniq amaliy tavsiyalarga ega bulishi natijasida moliya fan sifatida tan olindi. Shu bilan bog‘liq holda moliya sohasida ilmiy bilimlarni shakllantiruvchi moliyaviy kategoriyalarning(davlat xarajatlari, davlat daromadlari, soliqlar, kredit, budjet….) nazariy asoslarini urganish zarurdir. Xar qanday davlatlarning amalga oshiradigan moliyaviy siyosati va moliyaviy qonunchiligi asosida iqtisodchi olimlar tomonidan ishlab chiklgan moliyaning nazariy asoslani va konsepsiyalari yotadi. Iqtisodiy tizimning bozor munosabatlari asosidagi rivojlanishining xar qanday iqtisodiy nazariyalarnda moliyaviy konsepsiyalar muhim uringa egadir. Davlat xarajatlari, soliqlar, kredit, budjetni iqtisodiyotga ta’sir qilishining nazariy asoslarini zamonaviy talkinlari dastlab mumtoz iqtisod nazariyasi asoschilari U.Petti, A.Smit, D.Rikardo, P.Buagilber kabilarning ilmiy ishlarida yoritib berilgan. Moliyaviy fanlarning asoschisi, A.Smit uzining fundamental izlanishi hisoblanuvchi «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari» deb nomlanuvchi adabiyotida davlat moliyasining mohiyati haqida aloxida tushunchalarini berdi. Uning ta’kidlashicha «ishlab chiqaruvchi mehnat-bu kapitalga bevosita almashinuvchi mehnatdir, noishlab chiqaruvchi mehnat- daromadga yoki foyda va ish haqiga almashinadi»- deb ta’kidlaydi. Mazkur nazariy xulosadan kelib chikkan holda A.Smit moliyaviy kategoriyalarga (davlatning daromadlari va xarajatlariga) `

tavsif bergan. U soliqlar vositasida olingan barcha davlat daromadlari noishlab chiqarish yo‘nalishlarida xarajat qilinishini isbotladi. Shuning uchun ham davlat xarajatlari kapitallar jamgarilishi va milliy daromadni o‘sish imkoniyatlarini kiskartiradi. A Smit, shakllantirilgan qiymatni noishlab chiqarish sohasiga xarajat qilishga olib keluvchi davlat xarajatlarini kiskartirish lozimligini va bunday xarajatlar ishlab chiqarishni rivojlanishini kiskarishiga olib keladi- degan xulosaga keldi. Mumtoz iqtisodiy nazariya asoschilarining moliyaviy konsepsiyasini bosh postulati- kapitallar jamgarilishi uchun zaruriy iqtisodiy shart sharoitlar yaratilishi lozim A.Smit davlat daromadlarini shakllantirishning soliqli usulini nazariy asoslarini shakllantirdi. Soliqqa tortish prinsiplarini ishlab chikdi. Uning fikricha istemol tovarlariga egri soliqlar ularning narxini o‘sishiga olib keladi. Natijada ishlab chiqarishdagi muomala xarajatlarining o‘sishiga va oqibatda ularni sotishning kisarishi hamda iste’molning kiskarishiga olib keladi. Shuningdek, A. Smitning soliq konsepsiyasi bir maqsadga buysunadi ya’ni kapitallar jamgarilishini rag‘batlantirish va ishlab chiqarish rivojlantirishni tezlashtirish masalalarini hamrab oladi. Mumtoz iqtisodchi, D.Rikardo ham mehnat qiymati nazariyasidan kelib chikkan holda xar qanday soliqlar kapitalga yoki daromadga ta’sir qilishini ta’kidlaydi. Agar soliqlar kapitaldan olinsa ishlab chiqarishni ta’minlash uchun mulljallangan fond hamayadi. Daromaddan soliq tulansa, kapitallarni jamgarilishi kiskaradi yoki soliq tulovchining iste’moli kiskarishini ta’kidlaydi. Mazkur ikki iqtisodchining fikricha, soliqqa tortish va davlat xarajatlarining o‘sishi xalq iste’molining pasayishiga va oxir oqibatda bu ishlab chiqarishda uz aksini topishini takidlaydilar. Shuning uchun xukumatning asosiy vazifasi kapitallar jamgarilishini rag‘batlantirish bulishi lozimligini ilgari surdilar. `

Mumtoz iqtisodiyet asoschilari davlat moliyasiga nisbatan iqtisodiy siyesatning rasmiy konsepsiyalarini aniqlaydi. 18 va 19 asr ilgor mamlakatlarning moliyaviy siyesati davlatning mamlakat xujalik xayetiga aralashuvini kiskartirishini uzida aks ettiradi. Bunday siyesat hozirgi kundagi utish davrini boshdan kechirayotgan Uzbekiston milliy iqtisodiyetining moliyaviy siyosatini iqtisodni erkinlashtirish jarayonidagi asosiy vazifalariga muvofik keladi. Ingliz iqtisodchisi Jon Styuard Mill mamlakatdagi ijtimoiy ziddiyatlarni susaytirish maqsadida daromadlarni taqsimlash sohasida o‘zgartirishni amalga oshirish lozimligi haqidagi taklifni ilgari suradi. Boylikni teng taqsimlash uchun okilana soliq tizimining yangi prinsiplarini ishlab chikdi va mazkur iqtisodchi birinchilar katorida daromadni soliqqa tortishda soliqqa tortilmaydigan minimumni kiritish goyasi ilgari surdi va mazkur minimum yashash uchun zaruriy bulgan daromadga teng bulish kerakligini takidlaydi. J.S.Mill «Xizmatlarning soliq nazariyasi» ni ishlab chikib unga muvofik xar qanday odam davlatning kullab kuvvatlashi natijasida olgan daromadidan bir kisimini soliq sifatida tulashi lozimligini takidlaydi. U soliqlarni davlat xarajatlari bilan mustaxham bog‘liqligini tadkik kildi. Mazkur nazariyalarni keyinchalik shved iqtisodchilari K. Viksel , V. E. Lindal mazkur nazariyalarni rivojlantirdilar. Hozirgi vaktda bu nazariya amerikalik iqtisodchi P. Samuelson karashlarini shakllanishiga ta’sir kildi va uning fikricha soliqlarning o‘sishi davlat xizmatlariga ehtiyojlarning o‘sishi bilag birgalikda borishi zarur deb takidlaydi. Kichik tovar xujaligini himoya qilish bo‘yicha shvetsariya iqtisodchisi Jak Sismondining takidlashicha rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy siyosati tankid qilinadi. Ayniksa uning karashlarida proteksionizm siyesatini salbiy oqibatlari uz aksini topgan. Uning takidlashicha, bunday siyesat millatning `

rivojlanishi uchun zararli deb hisoblaydi. J.Sismondi mamlakat iqtisodiyotidagi katta rol uynovchi usib boruvchi yirik kapitallar mazmunini tug‘ri baholay olmadi. Yangi tarixiy maktab konsepsiyalari G.Shmoller, M.Veber, A. Vagner va boshqalar tomonidan shakllantirilgan. Davlat moliyasi tadkikotlari A.Vagnerning izlanishlarida kuprok mavjud bulib, u davlat yordamida kapitalllar jamgarilishining moliyaviy imkoniyatlarini tadkik kilgan. Davlat faoliyatining «ma’muriy, ijtimoiy madaniy va investitsion» kengayish yo‘nalishi bo‘yicha M. Vagner soliqqa tortishning tukkizta prinsipini ishlab chikdi va guruxladi. Umuman olganda, yangi tarixiy maktab namoyeyodalari A.Smit tomonidan ishlab chikilgan prinsiplarni tuldirdilar. Mumtoz iqtisodchilar nazariy karashlarida ilgari surgan holda A. Vagner hisoblaydiki, moliya - davlat tomonidan mamlakatdagi daromadlar va boyliklarning xakkoniy taqsimlanishiga erishish uchun moliyadan foydalanish mumkinligini takidlaydi. 19 asrning o‘rtalaridan to oxirigacha davlat moliyasi fani marksistik ta’limot ta’siri ostida buldi. Davlat moliyasiga bagishlangan katta maxsus ishlar ularda mavjud emas, ammo usha davrning ilgor mamlakatlaridagi davlat moliyasi muammolari ularning asosiy adabiyotlarida («Kritika politicheskoy ekonomii», «Kapital») urganilgan. Kapitallarning birlamchi jagarilish usullarini tadkik qilishda K.Marks birinchi navbatda davlat xarajatlari, davlat krediti va soliq tizimi kabi moliyaviy usullari vositasi yordamida yondashgan. Aynan mazkur moliyaviy usullar kapitallar jamgarilishini tez o‘sishini ta’minlaydi deb takidlaydi. K.Marks davlat budjeti mohiyatini taxlil qilish bilan takidlaydiki, budjetning asosiy masalasi daromadlar va xarajatlar qismlarining uzaro munosabatlari va budjet ortikchaligi yoki hamomadi hisoblanishini takidlaydi. Aynan hamomad soliqqa tortishning kiskarishini yoki kupayshini takidlaydi. `

K.Marks va F.Engelsning ta’limotlarida moliyaviy nuktai nazaridan davlat daromadlarini shakllantirishning moliyaviy usuli hisoblangan soliqlar mehnatkashlarni ekspluatatsiya qilishning kushimcha kuroli degan bir tomonlama stixiyali karashlardan iborat edi. Uning fikrlarida davlatni jamiyatning siyosiy instituti sifatidagi funksiyalarini bajarish uchun zaruriy pul mablag‘lari resurslarning manbai usha davrdagi xujalik mexanizmi sharoitida soliqlar bulishini tan olinmagan. XX asrning birinchi yarmida vutsjudga kelgan jaxon iqtisodiy inqirozi ingliz iqtisodchisi J.M.Keyns nazariyasi asosidagi uzining samarali yechimiga ega buldi. J.Keynsning ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmiga bulgan ehtiyojni kullab kuvvatlovchi nazariyasi yangi moliyaviy konsepsiyalarni shakllanishiga va moliyaviy siyosatni ishlab chiqishga chukur ta’sirini utkazdi. J. Keyns konsetsiyasining asosida «Samarali talab» goyasi yotadi. Keyns uzining nazariyasida mamlakat kuchli iqtisodiy inqiroz bilan bog‘liq nobarqaror rivojlanish sharoitida davlatning aralashuvini zarurligini asoslaydi. avlatning iqtisodiyotga aralashuvini asosiy instrumenti sifatida moliyaviy kategoriyalardan foydalanishni, birinchi navbatda davlat xarajatlaridan foydalanish lozimligi goyasini ilgari suradi. Soliqlar va davlat zayomlarini o‘sishi hisobiga davlat xarajatlarining o‘sishi «samarali talab»ga erishishning muhim olimi hisoblanadi deb ta’kidlaydi. Iqtisodchining ta’kidlashicha, soliqlar va zayomlar hisobiga davlat xarajatlarinig o‘sishi tadbirkorlik faoliyatini jonlantirishga va milliy daromadni o‘sishiga, ishsizlikni oldini olishga olib keladi deb ta’kidlaydi. Bu maqsadlarga erishish uchun davlat nafakat uzining xarajatlarini kupaytirish lozim, balki shaxsiy va investitsiya iste’moliga ta’sir qilishi lozim deb ta’kidlaydi. J Keyns soliqlarga va ularni odamlarning is’te’molini kupaytirish ishtiyoklariga muvofik «psihologik qonun» asosidagi ta’siriga aloxida ahamiyat bergan. Davlat bu qonunni salbiy oqibatlariga karshi tadbirlar ishlab chiqishi va soliq tushumlari, `

davlat zayomlari hisobiga davlat xarajatlarini ustirib yetishmayotgan talabni koplashi yoki turli usullar vositasida xususiy investiiyalarni rag‘batlantirishi lozim. Uning formulasi quyidagicha: Jamg‘armalar + Soliqlar q Investitsiyalar + Davlat xarajatlari; Shuningdek, J. Keyns monopoliyalashgan iqtisodiyot sharoitida iqtisodiyotni tartibga solishga yo‘naltirilgan davlat moliyasining prinsipial yangi bulgan nazariyasini ishlab chikdi. Keynsning izdoshlari 60-yillarda uning nazariyasiga kushimcha dinamik element hisoblanuvchi, «iqtisodiy o‘sish nazariyasi»ga asos soldilar. Neokeynschilik nazariyasi deb nomlanuvchi mazkur yo‘nalishda kupgina mamlakatlarning iqtisodchilari (AKShda- A. Xansen, S.Xarris, Buyuk Britaniyada- R.Xarrod, A. Ilersik, Fransiyada- F.Perru) tomonidan ishlab chikilgan moliyaviy konsetsiya muhim urin egallaydi. Ular fiskal antitsiklik nazariya goyasini shakllantirishni oxiriga yetkazdilar. Uning mohiyati davlat daromadlari va xarajatlarini balanslashtirilgan iqtisodiy o‘sishni ta’minlash maqsadida o‘zgartirishni ko‘zda tutadi. Ular «samarali talab»ga erishish usuli sifatida «hamomadli moliyalashtirish» goyasida kattik turib oldilar. Mazkur nazariyaning shakllanishi aksariyat davlatlar tomonidan vujudga keluvchi budjet hamomadini obyektiv hol sifatida tan olinishini anglatdi. Xar qanday soglom iqtisodiyotga ega bulgan mamlakatda ham ma’lum chegaralarda budjet hamomadi mavjud bulishi iqtisodiyotni kasallagini anglatmasligini isbotladilar. Ular davlat karzlarini o‘sishini hisobga olmagan holda yirik davlat xarajatlarining zaruratlarini isbotladilar. Biroq, surunkali xarakterdagi yirik budjet hamomadi, Stokgolm maktabi deb nomlanuvchi (E. Lindal, G.Myural va boshqalar) iqtisodchi olimlarning budjet muammosini yechishga karatilgan yangi goya uchun majbur kildi. Bu maktab "Siklik balanslashtirilgan budjet" ya’ni daromad va xarajatlarni iqtisodiy sikllarga moslashtirish nazariyasini ilgari surdilar. `

Neokeynschilarning asosiy talablari mamlakat iqtisodiyotini tartibga solish va rag‘batlantirish uchun davlat budjetidan faol foydalanish lozim deb hisoblaydilar. Ammo shuni ta’kidlash joizki, 70-80 yillardagi iqtisodiy inqiroz sabablarini Keyns va uning izdoshlarini nazariyalari xal qilish imkoniyatlariga ega emas edi. 50 yillardan sung Neokeynschilik nazariyasi bilan birgalikda neoklassik nazariya jonlandiki ularning goyalarida erkin tadbirkorlik va davlatning iqtisodni tartibga solishini cheklash goyalari yotar edi. Neoklassik maktab nazariyachilari (R.Slou, J.Kenrik, A.Robbins, J.Mid) davlatning iqtisodga aralashuv prinsipida kolishi bilan birga ta’lim va fanga xarajatlar strukturasini saklash yuli bilan bir vaktning uzida davlat xarajatlarini umumiy xajmini hamaytirish goyasini ilgari surdilar. Bunda ular «Inson kapitaliga investitsiyalar»ga aloxida ahamiyat berganlar. Bir vaktning uzida soliq darajalarini kiskartirishni hamomadsiz budjetni ta’minlash talabi bilan taklif kildilar. Amerikalik iqtisodchi A.Lafferning soliq konsepsiyasi neoklassiklar orasida keng tanildi. Bunda yuqori soliq stavkalari iqtisodiy o‘sish sur’atlarini cheklashini grafik model asosida isbotladi. Mazkur iqtisodchi tomonidan soliqqa tortish bo‘yicha tavsiyalar hozirgi sharoitdagi aksariyat mamlakatlar soliq tizimida keng kullaniladi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvining zamonaviy neoklassik goyalari pul siyosatining ustivorligidan kelib chikadi. Zamonaviy monetarizmning eng yirik namoyondalaridan biri Nobel mukofotining laureati M.Fridmen hisoblanadi. Uning nazariyasiga muvofik davlatning aralashuvi pul soxsida cheklangan bulishi lozim deb ta’kilaydi. Monetar siyosat esa iqtisodiy faollik uchun kulay shart sharoit yaratadi deb ta’kidlaydi. Fridmenning fikricha, amerikadagi inflyatsiyaning asosiy sababi keynschilarning ekspansionistik moliyaviy va pul siyosati deb hisoblaydi. U hisoblaydiki AKShda muomaladagi pul massasining o‘sishi 3 sabab bilan belgilangan: xukumat xarajatlarining tez o‘sishi, tulik bandlik siyosatini amalga `

oshirish, Federal zaxira tizimini xato pul kredit siyosati. Uning fikricha pul siyosati unga nisbatan talab va taklif muvofikligini ta’minlashga yo‘naltirilgan bulishi lozim. Umuman Fridmennig nazariyasi iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlarini susaytirish goyasini ilgari suradi. Neoklassik maktabning rivojlanishiga karamasdan keynschilik ta’limoti yangi iqtisodiy sharoitlarga mos holda rivojlanib bormokda. 1970 yillardan postkeynschilik yo‘nalishi shakllandiki ularning namoyondalari N.Kaldor, G.Shekl, X.Minskiy va boshqalardir. Postkeynschilik nazariyasining asosida moliyaviy mexanizm vositasida davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kengaytirish goyasi yotadi. Moliyaviy siyosat bosh ahamiyatga ega bulishi lozimligini ta’kidlaydilar va monopoliya faoliyatini cheklashga, mudofaa xarajatlarini kiskartirishga yo‘naltirilgan bulishi lozimligini ta’kidlaydilar. «Daromadlar siyosati»ga nisbatan ular ijtimoiy masalalarni xal qilishga karatilishi lozimligini e’tirof etadilar. N.Kaldorning soliqqa tortish tizimini soddalashtirish goyasi kator mamlakatlar soliq tizimida kullanilmokda. XX asrning oxirlaridagi iqtisodiy fan bozor iqtisodiyoti tizimini afzal sifatida tan olmokda. Bu vaktda moddiy ehtiyojlar cheklanmagan, resurslar esa cheklangan. Insoniyat utgan asrning oxirlarida resurs tankisligini holatlariga duch kelishi, jamiyatdagi mavjud resurslardan okilona foydalanish zaruratini tushunib yetish lozimligiga duch kelmoka. Hozirgi sharoitdagi zamonaviy bozor iqtisodiyoti nazariyalari amerikalik iqtisodchi olimlar K.R. Makkonel va S.L. Bryularning ilmiy ishlarida uzlarining mazmunini topgan. Ular taklifga karatilgan fiskal siyosat yurgizish goyasini ilgari suradilar. `

O'xshashlar

Davlat moliyasi va uning bo‘g‘inlari. Davlat budjeti

Davlat moliyasi va uning bo‘g‘inlari. Soliqlarning mohiyati

Sug’urta tashkiloti moliyasi

Sug‘urta kompaniyasining moliyasi

Ijtimoiy ta`minot moliyasi