Davlat moliyasi va uning bo‘g‘inlari. Davlat budjeti - Iqtisodiyot - Referatlar

Davlat moliyasi va uning bo‘g‘inlari. Davlat budjeti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

645 KB

Ko'chirib olish

Davlat moliyasi va uning bo‘g‘inlari. Davlat budjet i Reja : 1. Davlat budjet ining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati 2. Davlat budjetining funksiyalari 3. Davlat budjeti daromadlarining mazmuni 4. Davlat budjeti daromadlarining turkumlanishi 5. Budjet xarajatlarining mazmuni va turkumlanishi 6. Budjetdan moliyalashtirish

1 .Davlat budjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati Davlat budjeti davlat moliyasi tizimida markaziy o‘rinni egallaydi. Budjet tizimi murakkab mexanizm bo‘lib, muayyan mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa jihatlarining butun majmui asosida shakllanadi. Barcha davlatlarda xo‘jalik subyektlarining faoliyati natijasida yalpi ichki mahsulot (YaIM) va milliy daromad (MD) yaratiladi. Moddiy ishlab chiqarishda yaratilgan milliy daromad keyinchalik taqsimlash va qayta taqsimlash bosqichlaridan o‘tadi. Milliy daromadni qayta taqsimlashda va undan keyinchalik foydalanishda muhim vazifani davlat budjeti o‘ynaydi. Mamlakatda milliy daromadni qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismi pul shaklida budjetga tushadi va moliyaviy resurslarning markazlashgan fondini tashkil etadi. Budjet - davlatning ma’lum muddatga mo‘ljallab tuzilgan va qonun bilan tasdiqlangan daromadlari hamda xarajatlari hisobi bandlar bo‘yicha taqsimlangan hujjat. U umumdavlat moliyaviy resurs fondini shakllantirish va foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan, bir tomondan davlat o‘rtasidagi taqsimlash munosabatlarining bir qismini, ikkinchi tomondan korxonalar va aholi o‘rtasidagi taqsimlash munosabatlarining bir qismini anglatadi. Davlat budjeti, uning daromad va xarajatlari jamiyatning iqtisodiy kategoriyalari bilan chambarchas bog‘liq, chunki davlat budjeti jamiyatda yaratilgan ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida o‘zining moddiy shakliga ega bo‘ladi. Shuningdek, professor V.Rodionovaning ta’biri bilan aytganda “Budjet munosabatlari – bu jamiyat iqtisodiy tuzilishining ajralmas qismidir; uni amal qilishi davlat tomonidan unga tegishli funksiyalarni bajarishi uchun zaruriy moddiy-moliyaviy bazani shakllantirish bilan obyektiv ravishda aniqlanadi” 1 . 1 Родионова В.М. Финансы.-М.: «Финансы и статистика», 1995., 251- b .

Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qayta taqsimlanadi. Yalpi ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi jamiyatdagi umumiy ehtiyojlar: maorif, sog‘liqni saqlash, mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlik, aholi tarkibida ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamni moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, havfsizlik, chegaralar dahlsizligini saqlash va favqulodda holatlar uchun saqlanadigan davlat zahiralarining mavjud bo‘lishi zarurati tufayli kelib chiqadi. Shuningdek, davlat budjet orqali jamiyatning ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir qilishning moliyaviy dastaklariga ega bo‘ladi. Davlat budjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida davlat hokimiyatini iqtisodiy imkoniyatlarining moliyaviy asoslarini yaratadi. Masalan, iqtisodchi G.V. Polyak quyidagi fikrlarni bildiradi: “Davlat budjetdan o‘zining faoliyatini bevosita moliyaviy ta’minlashning asosi sifatida hamda iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning muhim vositasi sifatida foydalanadi” 2 . Demak, bir tomondan budjetning paydo bo‘lishi davlatlarning paydo bo‘lishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, ikkinchidan, aynan bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy sohalaridagi davlat islohotlarini amalga oshirishning asosiy instrumenti sifatidagi budjetning sifat belgilariga aniqlik kiritiladi. Iqtisodchi L.A Drobozinaning budjetni ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati to‘g‘risidagi fikrlari quyidagichadir: “O‘zining moddiy mazmuniga ko‘ra davlat budjeti – o‘zida davlatning markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondini shakllantirish va undan foydalanishning alohida shaklidir, o‘zining ijtimoiy- iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra milliy daromadni taqsimlashning asosiy qurolidir” 3 . Muallif budjetning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra bergan ta’rifi aynan bozor iqtisodiyoti sharoitida milliy daromadning taqsimlanishida ijtimoiy xarakterdagi noishlab chiqarish sohalar va aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj kam ta’minlangan qatlamini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashda, iqtisodiyotni 2 Поляк Г.Б. Бюджетная система РФ.-М.: ЮНИТИ, 2001., 169- b . 3 Дробозина Л.А. Финансы.-М.: ЮНИТИ, 1999., 109- b .

davlat tomonidan tartibga solishning muhim instrumentlaridan biri sifatidagi budjetning mazmuniga urg‘u beradi. Budjet - murakkab iqtisodiy kategoriya hisoblanadi, chunki uning moddiy asosini kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni tashkil qiladi. Budjet munosabatlari davlat bilan xo‘jalik subyektlari hamda aholi o‘rtasidagi qiymat taqsimlanish jarayonida paydo bo‘luvchi moliyaviy munosabatlardir. Bunday moliyaviy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, birinchidan, yuqorida ta’kidlaganimizdek, ijtimoiy ishlab chiqarishning taqsimlash bosqichida vujudga keladi, ikkinchidan, markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish va undan davlat manfaatlari yuzasidan foydalanishga yo‘naltiriladi. Davlat manfaatlari esa - bu ijtimoiy manfaatlar hisoblanadi. Budjet davlatning asosiy markazlashtirilgan moliyaviy resurslar fondi sifatida o‘ziga xos ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Demak, budjet iqtisodiy kategoriya sifatida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimida markaziy bo‘g‘inda ishtirok etishi bilan aholining ma’lum qatlami manfaatlarini o‘zida namoyon qiladi. Bu tushunchada budjet munosabatlari o‘zida iqtisodiy rivojlanishning aniq falsafasi va ideologiyasini aks ettiradi. Budjet munosabatlari obyektiv xarakter kasb etadi, chunki budjet davlat va unga tegishli funksiyalarni amalga oshirishda muhim moddiy-moliyaviy baza shakllantirilishi uchun obyektiv zaruriyatdir. Shu bilan birgalikda budjet munosabatlari bazis elementi hisoblanadi. Takror ishlab chiqarish jarayonida budjet munosabatlari ularga muvofiq keluvchi moddiy shaklni oladi. Budjet munosabatlari - jamiyat iqtisodiy tizimining elementidir. Iqtisodiy kategoriya sifatida budjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Budjetning moliyaga xos sifat belgilari birinchidan, ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida, aniqrog‘i, qayta taqsimlanishi jarayonida vujudga kelib, pul munosabatlarining o‘ziga xos shakli hisoblanadi. Ikkinchidan, budjet markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va undan foydalanishga yo‘naltirilgan fond hisoblanadi.

Budjet munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iboratdir: -budjet davlat qo‘lida milliy daromadni bir qismini jamlash va ijtimoiy ehtiyojlar va alohida davlat-xududiy tuzilmalar uchun undan foydalanish bilan bog‘liq qayta taqsimlash munosabatlarining aloxida iqtisodiy shakli hisoblanadi; -budjet yordamida milliy daromadning bir qismi va ayrim holatlarda milliy boylik xalq xo‘jaligining tarmorqlari, mamlakat xududlari, ijtimoiy faoliyat sohalari o‘rtasida qayta taqsimlanadi; -qiymatni budjet orqali qayta taqsimlash nisbati moliyaning boshqa bug‘inlariga nisbatan yirik miqdorni tashkil qiladi va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlari va jamiyat rivojlanishining har qaysi tarixiy bosqichlarida uni rivojlanishi oldida turgan vazifalari orqali aniqlanadi; -budjetning taqsimlash sohasi davlat moliyasida markaziy o‘rinni egallab, uning boshqa bo‘g‘inlariga nisbatan muhim ahamiyatga ega. Demak, budjet iqtisodiy mohiyati nuqtai-nazaridan mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida ko‘rib o‘tiladigan bo‘lsa, davlatning moliyaviy asosini, qonuniy o‘rnatilishi nuqtai-nazaridan esa, davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida ko‘rib o‘tiladi. Bizning fikrimizcha, birinchidan, budjet munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida davlat bilan xo‘jalik yurituvchi subyektlar, aholi o‘rtasidagi imperativ xarakterga ega bo‘lgan pul munosabatlari hisoblanishidir. Ikkinchidan, budjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi sifatida markazlashtirilgan pul fondlarini tashkil qilish va undan foydalanish bilan bog‘liq pul munosabatlarini o‘zida aks ettiradi. Xo‘jalik mexanizmining tarkibiy elementi hisoblangan budjet mexanizmidagi yuqorida ta’kidlangan 2 xususiyatli sifat belgilari budjetning moliyadan V. Rodionova ta’kidlagan 4 asosiy farqli jihatlariga ega bo‘lish imkoniyatlarini shakllantiradi. Qonunlar, monografiyalar, darsliklar, ilmiy maqolalar kabi iqtisodiy adabiyotlarda “budjet” terminini qo‘llashga alohida e’tiborni qaratish lozim. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining „Budjet tizimi to‘g‘risida”gi qonunida budjetga quyidagicha ta’rif berilgan: ”Davlat budjeti - davlat pul

mablag‘larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining) markazlashtirilgan jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”. Professor L.A. Drobozina “pul mablag‘larining asosiy markazlashtirilgan fondi”-deb ta’kidlaydi. Professor A.Yu. Kazak esa “…asosiy moliyaviy reja sifatida… muhim moliyaviy to‘g‘rilovchi sifatida… pul munosabatlarining… majmuasidir”- deb ta’kidlaydi. Mamlakatimizning iqtisodchi olimlaridan prof. M.Yo‘ldoshev va Y. Tursunovlar esa, byujetga quyidagicha ta’rif berganlar: „Budjet – bu, turli darajadagi markazlashgan pul mablag‘lari fondini vujudga keltirish, taqsimlash va foydalanishga oid asosiy moliyaviy reja bo‘lib, u tegishli davlat yoki mahalliy idora tomonidan ishlab chiqiladigan hamda tasdiqlanadigan yuridik hujjatdan iborat” 4 . Shuningdek, iqtisodchilar Z.X. Srojiddinova, A.V. Vahobov va J.R. Sidiqovlar ham davlat budjetining mohiyatini ochib berish uchun qator ta’riflar keltirganlar. Ularda: „Davlat budjeti – davlatning pul mablag‘larini markazlashgan fondi (davlat maqsadli fondlari mablag‘lari bilan birgalikda) bo‘lib, moliya yili davomidagi daromadlar manbalari va aniq maqsadlarga ajratiluvchi mablag‘lar hajmlarini nazarda tutadi”. „Davlat budjeti – davlatning asosiy moliyaviy rejasi bo‘lib, moliyaviy rejalar tizimida muhim rol o‘ynaydi” 5 . Iqtisodchi U.A. Burxanov esa: „Davlat budjeti – umumjamiyat xarajatlarini moliyalashtirish maqsadida tuziladigan, hokimiyatning qonun chiqaruvchi oliy organi tomonidan tasdiqlanadigan davlatning markazlashtirilgan pul fondidir” – deb ta’rif beradi 6 . Yuqoridagi olimlarning davlat budjetiga bergan ta’riflarini o‘rganish, solishtirish va tahlil qilish natijasida biz bu kategoriyaga quyidagicha ta’rif 4 Y o ‘ldoshev M., Tursunov Y. Moliya h u q u q i.-T.: «Me h nat». 1999., 52-b. 5 Срожиддинова З.Х., Вахобов А.В., Сидиков Ж.Р. Государственный бюджет Республики Узбекистан. Учебное пособие.-Т.:ТФИ, 2001., 4-5- b . 6 Jumaev N.X., Burxanov U.A. Moliyaning dolzarb muammolari.-T.:«Yangi asr avlodi»,2003. 126-b.

berishni ma’qul, deb topdik: «Davlat budjeti – bu tegishli darajadagi (markaziy yoki mahalliy) davlat boshqaruv organi tomonidan ishlab chiqiladigan va tasdiqlanadigan moliyaviy reja bo‘lib, unda davlatning o‘z funksiyalaridan kelib chiqib amalga oshiradigan asosiy xarajatlari hamda ularni moliyalashtirish uchun zarur daromadlari o‘z aksini topadi». Budjetning qaysi darajada ekanligidan qat’i nazar unga uch jihatdan yondashish mumkin 7 :  iqtisodiy kategoriya sifatida;  moddiy ma’noda;  huquqiy kategoriya sifatida. Iqtisodiy kategoriya sifatida budjet obyektiv xarakterga ega bo‘lgan pul munosabatlari tizimi sifatida qaraladi. Moddiy ma’noda budjet - tegishli darajadagi davlat va mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldiga ko‘yilgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy vazifalarni bajarish imkonini beruvchi markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondidan iboratdir. Davlat tomonidan rejalashtirilgan tadbirlarni budjet hisobidan moliyaviy ta’minlash deganda budjetning aynan ana shu moddiy ma’nosi ko‘zda tutiladi. Xuquqiy kategoriya sifatida budjet tegishli hudud doirasida markazlashtirilgan pul mablag ‘ larini shakllantirish , taqsimlash , foydalanishga qaratilgan va tegishli davlat yoki mahalliy hokimiyat idorasi tomonidan tasdiqlangan asosiy moliyaviy reja , yuridik me ’ yorlardan iboratdir . Asosiy moliyaviy reja sifatida shuni ta ’ kidlash joizki , unda moliyaviy rejalashtirishga tegishli bo ‘ lgan : tushumlarning aniq manbalari bo ‘ yicha pul daromadlari ( budjet fondini shaklantirish ); aniq yo ‘ nalishlar va tadbirlar bo ‘ yicha pul xarajatlari ( budjet fondidan foydalanish ) kabi alomatlari o ‘ z aksini topadi . Budjet asosiy moliyaviy reja sifatida quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi:  budjet universal moliyaviy reja sifatida tegishli hududning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo‘nalishlarini to‘la qamrab oladi; 7 Y o ‘ldoshev M., Tursunov Y. Moliya h u q u q i.-T.: «Me h nat». 1999., 52-b.

 budjet boshqa turdagi moliyaviy rejalarga nisbatan muvofiqlashtiruvchi vazifani bajaradi. 2. Davlat budjetining funksiyalari Davlat budjeti moliyaning tarkibiy qismi sifatida, uning boshqa bo‘linmalari singari ikki xil funksiyani bajaradi: 1) taqsimlash; 2) nazorat. Davlat budjetining taqsimlash funksiyasi orqali uning mohiyati namoyon bo‘ladi. Bu narsa davlat budjeti tomonidan amalga oshirilayotgan taqsimlash munosabatlarining mazmunidan yaqqol ko‘rinadi. Davlat budjeti orqali amalga oshiriladigan taqsimlash bu jarayonning ikkinchi (oraliq) bosqichidir. Shuning uchun ham Davlat budjetining taqsimlash funksiyasi o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatga ega bo‘lib, u taqsimlangan yalpi ichki (milliy) mahsulotni qayta taqsimlash uchun foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida budjet mablag‘lari (budjetga to‘lovlar) milliy daromadda davlatning ulushi sifatida maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa, ana shu ulush qismlarga bo‘linadi va ko‘p sonli kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va fondlarni shakllantirishga yo‘naltiriladi. Aholining budjetga to‘lovlari ham qayta taqsimlash xarakteriga ega. Ularnnng budjetga turli soliqlar shaklida (ko‘rinishida) kelib tushishi ikkinchi taqsimlash aktidan iboratdir. Ayniqsa, ijtimoiy sohada faoliyat ko‘rsatayotgan xodimdar tomonidan turli ko‘rinishdagi soliqlarning budjetga to‘lanishi ham bu mablag‘larning ko‘p sonli taqsimlash bosqichlaridan o‘tishini taqozo etadi, chunki juda ko‘p hollarda bu mablag‘lar ancha oldinroq budjet yordamida taqsimlangan bosqichidan o‘tib, ijtimoiy sohaga ular budjet assignovaniyalari shaklida yetib borgan bo‘ladi. Demak, ko‘rinib turibdiki, mamlakatda yaratilgan yalpi ichki (milliy) mahsulot (milliy daromad)ning alohida olingan bir qismi taqsimlashning budjet

mexanizmi orqali bir necha marta taqsimlanishi (qayta taqsimlanishi) mumkin. Bu Davlat budjetini taqsimlash funksiyasining birinchi xarakterli xususiyatidir. Amalga oshiriladigan operatsiyalar ko‘lamining kengligi, pul oqimlarining kengligi va tashkil topadigan maqsadli fondlarning xilma-xilligi davlat budjetini taqsimlash funksiyasining ikkinchi xususiyati hisoblanadi. Yalpi ichki (milliy) mahsulot (milliy daromad)ning kattagina qismini taqsimlab, budjet turli maqsadlarga mo‘ljallangan ko‘p sonli fondlarni shakllantiradi. Davlat budjeti bilan iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha bo‘linmalari bevosita yoki bilvosita bog‘langandir. Davlat budjetini taqsimlash funksiyasining uchinchi xarakterli xususiyati shundan iboratki, bunda taqsimlashning asosiy obyekti bo‘lib jamiyatning sof daromadi (qo‘shilgan qiymat solig‘i, foyda va boshqalar) maydonga chiqadi, lekin bu narsa milliy daromad, yalpi ichki (milliy) mahsulot va milliy boylik boshqa elementlarining ham qisman taqsimlanishi mumkinligini inkor etmaydi. Budjet orqali soliqlar shaklida jismoniy shaxslarning daromadlari ham qayta taqsimlanadi. Shuningdek, budjet mexanizmi orqali xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida ham mablag‘lar qayta taqsimlanishi mumkin. Budjet kanallari bo‘yicha qiymatning jamg‘arish va iste’mol fondlari tomon harakati sodir bo‘ladi. Iqtisodiyotga xarajatlarning ma’lum bir qismi markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish va ijtimoiy sohani saqlash bilan bog‘lik bo‘lgan xarajatlarning asosiy qismi budjet mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi. Davlat moddiy rezervlari o‘sgan qismining barchasi ham to‘lik ravishda budjetdan moliyalashtiriladi. Davlat budjeti ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirishning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi, ijtimoiy soha xodimlari uchun iste’mol fondining yaratilishini ta’minlaydi. Budjet orqali taqsimlash jarayoni ko‘p bosqichli amalga oshiriladi. Agar uning birinchi bosqichi iqtisodiyot sohalarida (birlamchi taqsimlash) amalga oshirilsa, budjet orqali yalpi ichki (milliy) mahsulotning ikkilamchi taqsimlanishi (qayta taqsimlanishi) sodir bo‘ladi. Uning uchinchi bosqichi (budjetdan moliyalashtirish) iqtisodiyot sohalarini va ijtimoiy sohaning bo‘linmalarini qamrab

oladi. Biroq, taqsimlanayotgan yalpi ichki (milliy) mahsulotning ayrim elementlari budjet orqali ko‘p martalab ham o‘tishi (taqsimlanishi) mumkin. Masalan, ijtimoiy soha tashkilotlarining ijtimoiy sug‘urta fondiga to‘lovlari budjetli taqsimlashning mahsulidir, chunki bu soha tashkilotlarida ish haqi fondi budjetdan moliyalashtirish asosida vujudga keladi, lekin taqsimlashnnng ikkinchi bosqichidan o‘tib, ular yana budjetga ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar shaklida kelib tushadi. Shunday qidib, Davlat budjetining taqsimlash funksiyasi taqsimlashning ko‘p martaligi bilan xarakterlanadi, u ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarida namoyon bo‘ladi, jamiyat tomonidan iqtisodiyot, sog‘liqni saqlash, maorif, madaniyat, fan, san’at, mudofaa va aholining turmush tarzini yaxshilashda undan foydalaniladi. Faqat Davdat budjetidagina yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlashning ana shunday xilma-xil shakllari va usullari taqdim etilgan. Davlat budjetining nazorat funksiyasi ham o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarga ega. Budjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bog‘liqligi takror ishlab chiqarishning barcha bo‘linmalarida ahvolning qandayligi to‘g‘risida ma’lumotlar bilan doimiy ta’minlab turadi. Mablag‘larning budjetga kelib tushishi, budjet assignovaniyalarining yo‘nalishi va ulardan foydalanish ishlab chiqarish, taqsimlash, ayriboshlash va iste’moldagi muvaffaqiyat va kamchiliklarni ifoda etadi. Ular milliy iqtisodiyotda nomutanosibliklar (disproporsiyalar)ning vujudga kelayotganligi, rivojlanish sur’atlaridagi buzilishlar, milliy iqtisodiyotda sodir bo‘layotgan taqsimlash jarayonlarining to‘g‘riligi va o‘z vaqtidaligi, ishlab chiqarishning samaradorligi va hokazolar to‘g‘risida go‘yoki signal berib turadi. Milliy iqtisodiyot istalgan bir sohasi yoki korxonaning moliyaviy ahvoli, albatta, Davlat budjeti bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarda - soliqlarda, to‘lovlarda, budjetdan moliyalashtirish hajmlarida, budjet assignovaniyalarini o‘zlashtirishda va hokazolarda o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Demak, budjet orqali rejadan farqlanish (og‘ish), tarmoqlararo moliyaviy aloqalar va davriy qisman disproporsiyalar, jamg‘armalarning hajmi, mablag‘larni o‘zlashtirish sur’atlari va boshqalardagi o‘zgarishlar yaqqol ko‘rinib

turadi. Bularning barchasi Davlat budjetining nazorat funksiyasiga umumiylik , universallik xarakterini beradi ( birinchi xususiyat ). Bu esa, o‘z navbatida, milliy iqtisodiyotni operativ boshqarishda davlat budjetining nazorat funksiyasidan keng foydalanish uchun sharoit yaratadi. Davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishdi bo‘lgan ikkinchi xarakterli xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida davlat budjetining yuqori darajada markazlashtirilgandigidan kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot berib turishini, ma’lum ketma-ketlikda bo‘ysinishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, o‘z navbatida, yuqoridan quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit yaratib beradi. Qattiq majburiylik, imperativlik Davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo‘lgan uchinchi xususiyatdir. Budjet davlatniki bo‘lganligi uchun uning nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarishning vositalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Nazorat funksiyasining budjetta obyektiv ravishda xosligi uning iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyati davlat huquqiy asosiga ega ekanlikni taqozo etadi. Shuning uchun ham budjet nazorati eng ta’sirchan va samarali sanaladi. Davlat bunday nazoratni amalga oshirish natijasida subyektlarning moliyaviy faoliyatiga operativ ravishda aralashuvi, kerakli hollarda esa, u yoki bu jazolarni qo‘llashi mumkin. Budjetga obyektiv ravishda xos bo‘lgan nazorat funksiyasi davlat tomonidan faoliyatning barcha sohalarida keng qo‘llaniladi. Budjetni rejalashtirish jarayonlarida va budjetni ijro etishda subyektlar faoliyatining barcha tomonlari tekshirilishi yoki nazorat qilinishi mumkin. Bunday nazorat, odatda, quyidagi maqsadlarni ko‘zda tutadi: 1) Davlat budjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablag‘larini mobilizatsiya (jalb) qilish; 2) mablag‘larni sarf etishda ularning qonuniyligini ta’minlash; 3) moliyaviy (budjet) mexanizm (i) orqali ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish.

Davlat budjetining funksiyalari uning iqtisodiy mazmun-mohiyatini ifoda etib, budjetni rejalashtirish jarayoni va uni ijro etishda o‘zini namoyon etadi. Budjetning taqsimlash va nazorat funksiyalari o‘z harakatlari davomida miqdoriy va sifat jihatlariga egadir. Taqsimlash funksiyasining miqdoriy tomoni u yoki bu fondning o‘lchamiga (hajmiga) tegishli hisoblanadi. Bunda turli fondlarning nisbatlari, ular o‘rtasidagi proporsiyalar, ularning miqdoriy parametrlarini to‘g‘ri aniqlash nazarda tutilayapti. Bu yerda har ikki funksiyaning harakati bir xilda muhimdir. Agar budjetning taqsimlash funksiyasi u yoki bu fondni oshirish yoki kamaytirish yo‘li bilan uni ko‘zlangan darajaga yetkazishga sharoit yaratar ekan, uning nazorat funksiyasi esa ana shunday taqsimlashning natijasini, uning ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rishga (aniqlashga) imkon beradi. Taqsimlashning sifat tomoni budjetning subektlar faoliyatiga har tomonlama faol ta’sir ko‘rsatib, chuqur aloqalarni o‘zida ifodalaydi. Budjetdan moliyalashtirishdan to‘g‘ri foydalangan holda fondlarning shakllantirilishi budjet mablag‘larining iqtisod qilib, samarali foydalanishiga, iqtisod tartibiga rioya qilinishiga, subyektning barcha bo‘linmalarida samaradorlikni oshirishga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunga budjetning taqsimlash funksiyasn faqat miqdoriy omillarga bo‘ysundirilganda emas, balki u sifat ko‘rsatkichlariga ham bog‘langandagina erishilishi mumkin. Bunda budjetning nazorat funksiyasi ham o‘zining nimaga mo‘ljallanganligini biroz o‘zgartiradi - u faqat fondlarning miqdoriy jihatdan nomuvofiqligi to‘g‘risida emas, balki ana shu nomuvofiqliklar sifat ko‘rsatkichlariga ham ta’sir ko‘rsatganligi to‘g‘risida xabar beradi. Davlat budjetining ikki funksiyasidan foydalanish natijasida budjet mexanizmi vujudga keladi. Budjet mexanizmi deyilganda, odatda, faqat moliyaviy resurslarni davlatning qo‘lida jamlash va ularni budjet kanallari bo‘yicha taqsimlashning amaldaga tizimi nazarda tutilmasdan, balki takror ishlab chiqarishning barcha bosqichlariga bu jarayonning faol ta’siri ham tushuniladi. Bu mexanizmning detallari juda ko‘p: soliqlar va budjetga to‘lovlar, budjetdan moliyalashtirishning turli shakllari, mablag‘larni budjetlar ichida taqsimlash va

boshqalar ana shular jumlasidandir. Budjet mexanizmi ishlashining samaradorligi unga tegishli bo‘lgan detallarning o‘zaro ta’sirchanliga va ularning bir-biriga bog‘liqligi bilan belgilanadi. 3 . Davlat budjeti daromadlarining mazmuni YaIMni budjet vositasida qayta taqsimlash o ‘ zaro bog ‘ liq bo ‘ lgan va ayni bir paytda , uzluksiz kechadigan ikki bosqichdan iborat : 1) Davlat budjeti daromadlarini shaklantirish; 2) Davlat budjet i mablag‘larini sarf qilish. Budjet daromadlarini shakllantirish jarayonida ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan YaIMning bir qismini davlat foydasiga majburiy olish yuz beradi. Davlatning soliq to‘lovchilar bilan moliyaviy munosabatlari shu negizda yuzaga keladi. Budjet daromadlari ularni to‘lovchilar, soliqka tortish obyektlari, undirish usullari, to‘lov muddatlari va boshqalar bo‘yicha muhim farqlarga ega , l ekin shu bilan birga, ular yagonaligi bilan ajralib turadi, ya’ni ular bir maqsadga - turli darajalardagi budjetlarnin daromad qismini shakllantirishga xizmat qiladi. Budjet daromadlari mamlakat budjet jamg‘armasini shakllantirish jarayonida davlat bilan korxona (birlashma)lar, tashkilotlar v fuqarolar o‘rtasida paydo bo‘ladigan iqtisodiy munosabatlarni ifoda etadi. Bu iqtisodiy munosabatlar korxonalar, tashkilotlar va aholi tomonidan budjetga to‘lanadigan turli to‘lovlar ko‘rinishida yuz beradi, ularning moddiy-ashyoviy ifodasi budjet jamg‘armasiga yo‘naltiriladigan pul mablag‘lari hisoblanadi. Budjet daromadlari, bir tomondan, ijtimoiy mahsulot qiymatini takror ishlab chiqarish jarayonidagi turli ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlash natijalari bo‘lsa, ikkinchi tomondan, davlat qo‘lida to‘plangan qiymatni yana qayta taqsimlash obyekti hisoblanadi, chunki bu qiymat hududiy, tarmoq va maqsadli yo‘nalishidagi budjet jamg‘armalarini shakllantirishda foydalaniladi.

Xo‘jalik yuritishning bozor asoslariga o‘tish ijtimoiy ishlab chiqarishga raxbarlikda iqtisodiy usullardan foydalanishni talab qiladigan korxonalar sof daromadining bir qismini ilgari qo‘llanib kelgan budjetga olish shakllari samarasizligi daromad tushumlari tizimini tubdan o‘zgartirishni taqozo qildi. Natijada daromadlar tushumi soliq to‘lovlari zimmasiga ko‘chirildi; korxonalarning budjet bilan o‘zaro munosabatlari qonun bilan tartibga solinadigan huquqiy asosga qo‘yildi. Budjet daromadlarini vujudga keltirishning shakllari va usullari ko‘pdan-ko‘p obyektiv va subyektiv omillar ta’sirida o‘zgarib turadi Ularning orasida ishlab chiqaruvchi kuchlar, ishlab chiqarish munosabatlari moliya-budjet fanining rivojlanish darajasi ta’siri birinchi o‘rinda turadi Daromadlarga, shuningdek yuzaga kelgan konkret iqtisodiy va ijtimoiy vaziyat, muayyan davrdagi iqtisodiy siyosat, jamiyat taraqqiyotida tanlangan ustuvorliklar, belgilangan vazifalarga erishish strategiyasi va boshqalar ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Ammo , har kanday hollarda ham safarbar qilingan daromadlarning asosiy maqsadi - barcha boshqarish darajalaridagi hokimiyat organlariga o‘z vazifalarini amalga oshirishga imkoniyat beradigan, umumdavlat ehtiyojlarini qondiradigan barqaror moliya bazasini yaratishdan iborat. Daromadning vazifasi budjet xarajatlarini qoplashdan iborat. Ammo bunda xo‘jalik yurituvchi subyektlar bilan o‘zaro moliyaviy munosabatlarning shunday shakllarini topish zarurki, daromadlarni budjetga olish usullari mehnat unumdorligini ko‘tarishga , jami resurslardan oqilona foydalanishga, tushumlarni ko‘paytirishga xizmat qilishi kerak. Daromadlarning budjet dagi o‘rni bilan birga daromadlar o‘sishining moddiy asoslarini kengaytirishni ta’minlaydigan ra g‘ batlantiruvchi funksiyasi, budjetning daromad qismini mustahkamlashi h uddi shu o‘rinda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Turli mamlakatlarda daromadlarning shakllanishini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, konkret to‘lov turlari xilma-xil bo‘lishiga q aramay hamisha budjetga

pul tushumlarining asosan uchta manbai mavjud bo‘lgan va h ozir ham shunday. Ular: – davlat mulki, umumdavlat resurslari. Ulardan foydalanganlik uchun h a q olinadi, muayyan badallar to‘lanadi; – jismoniy va yuridik shaxslardan turli soliqlar va yig‘imlar ko‘rinishida undiriladigan majburiy to‘lovlar; – davlat zayomlarini q immatli q og‘ozlar va lotereyalarni sotishdan , bankdagi q o‘yilmalar bo‘yicha olingan daromadlar shakllarida jalb qilingan resurslar. Davlat budjeti jami daromadlarining umumiy moddiy asosini milliy daromadning qayta taqsimoti mamlakatda yangidan yaratilgan qiymat katta qismining davlat q o‘lida to‘planishi tashkil qiladi. Shunday qayta taqsimlashning eng muhim tarkibiy qismlari - soliqlar, davlat mulki, davlat q arzlaridan iborat. Miqdoriy jihatdan davlat budjetining daromadlari yaratilgan (ishlab chiqarilgan) yalpi ichki (milliy) mahsulotda (milliy daromadda) davlatning ulushini ko‘rsatadi. Ularning absolyut hajmi va salmog‘i mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti (milliy daromadai)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga muvofiq ravishda Davlat budjetida mablag‘larni konsentratsiya qilish (to‘plash, yig‘ish) miqdori va ularni undirishning shakl va usullari aniqlanadi. Budjet daromadlarini shakllantirish jarayonining quyidagi tamoyillarga asoslanishi maqsadga muvofiqdir 8 ( 17 -rasm). Ushbu tamoyillarning ayrimlarini mazmunini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, subyektlarga tegishli bo‘lgan mablag‘lar bir qismining Davlat budjetiga olinishi ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi kerak. Bu chegaradan oshib ketish subyektlarning mustaqilligini yo‘qotishga, kasodga uchrash hollarining vujudga kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga va ishlab chiqarishning o‘sish sur’atlarini ta’minlashga intilish susayadi, xufyona iqtisodiyotning rivojlanishiga olib keladi; ma’lum bir 8 Malikov T.S., Haydarov N.H. Davlat budjeti. O ‘ quv qo ‘ llanma/TMI.-T:” IQTISOD-MOLIYA ”, 2007. 39-b.

xarajatlarni amalga oshirmasdan turib olingan barcha daromadlar subyektlarning ixtiyoriga qoldirilmasdan davlatning ixtiyoriga o‘tishi kerak. Bu tamoyilning ta’siri ostiga subyektlar ma’muriyatining noto‘g‘ri, noqonuniy harakati (masalan, davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida olingan daromadlar ham kiritilmog‘i lozim; subyektlar ixtiyoridan mablag‘larning budjetga olinishi ularning samarali faoliyat ko‘rsatishini rag‘batlantirishi kerak. Bu yerda qo‘yilgan vazifa faqatgina Davlat budjeti daromadlarini miqdoriy jihatdan ta’minlash emas, balki shu orqali korxonada faoliyat ko‘rsatayotgan mehnat jamoalarining manfaatlariga, ular faoliyatining sifat ko‘rsatkichlariga to‘lovlarning ta’sirchanligini kuchaytirishdir. rasm. Budjet daromadlarini shakllantirish jarayonining tamoyillari

4.Davlat budjeti daromadlarining turkumlanishi Davlat budjetining daromadlari o‘zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to‘lovlarning turi, mablag‘larning tushish shakli va ularni budjetga undirish usullariga muvofiq turkumlanishi mumkin. Davlat budjeti daromadlarining tarkibi (ularni jamlash shakllari) davlatning moliyaviy siyosati bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to‘g‘risida”gi qonunini 11-moddasiga asosan Davlat budjeti daromadlari: 1) qonun hujjatlarida belgilangan soliqlar, yig‘imlar, bojlar va boshqa majburiy to‘lovlar; 2) davlatning moliyaviy va boshqa aktivlarini joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va sotilishidan olingan daromadlar; 3) qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo‘yicha davlat mulkiga o‘tgan pul mablag‘lari; 4) yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet el davlatlaridan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari; 5) rezident-yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga berilgan budjet ssudalarini qaytarish hisobiga tushadigan to‘lovlar; 6) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa daromadlar hisobiga shakllantiriladi. Eng avvalo, Davlat budjeti daromadlari o‘zlarining manbalariga ko‘ra quyidagi uch guruhga bo‘linadi ( 18 -rasm): – soliqli daromadlar; – soliqsiz daromadlar; – qaytarilmaydigan tarzda o‘tkaziladigan pul mablag‘lari.

rasm. Davlat budjeti daromadlarining manbalari Budjetning soliqli daromadlari tarkibiga mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari va yig‘imlari, mahalliy soliqlar va yig‘imlar, bojxona bojlari, boj yig‘imlari, penya va jarimalar kiradi. Budjetning daromadlar qismini to‘ldirishning manbalaridan biri budjet tizimida boshqa darajada turgan budjetdan dotatsiyalar, subvensiyalar yoki mablag‘larning qaytarilmaslik va tiklanmaslikning boshqa shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar mablag‘larni oluvchi budjetning daromadlarida o‘z ifodasini topishi kerak. Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilot va xorijiy davlatlar hukumatlaridan q aytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan shaklda o‘tkazilayotgan mablag‘lar ham budjetning shunday daromadlari tarkibiga kiradi. Soliqli usullar uchun mablag‘larning Davlat budjeti foydasiga aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan o‘rnatilgan muddatlarda undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning und i rilishi mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti va milliy daromadining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan bog‘liq. Ular yordamida xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholiga tegishli bo‘lgan mablag‘larning bir qismi davlat ixtiyoriga o‘tkaziladi.

Davlatning soliqsiz daromadlarini davlat soliqlaridan ajratib turuvchi xususiyatli belgilari mavjud. Birinchidan, ko‘plab soliqsiz to‘lovlar ikki yoqlama xarakterga ega, ya’ni ko‘plab soliqsiz to‘lovlar to‘lash bo‘yicha huquqiy munosabatlarning subyektlari o‘zaro huquq va majburiyatlarga ega. Huquqiy munosabatlarning zaruriy subyekti bo‘lgan davlat, soliqsiz to‘lovlarni undirar ekan, uning to‘lovchilari foydasiga tegishli harakatlarni amalga oshirishi shart, misol uchun qandaydir faoliyat bilan shug‘ullanish huquqini berish, bojxona chegarasidan tovarlarni olib o‘tish, qandaydir xizmat ko‘rsatish va b. O‘z navbatida soliqsiz to‘lovlarning to‘lovchilari davlatdan o‘zlarining foydasiga qandaydir harakatlar amalga oshirilishini talab qilish huquqiga ega. Ikkinchidan, har doim majburiy to‘lov hisoblangan soliqlardan farqli o‘laroq soliqsiz daromadlar majburiy va ixtiyoriy shaklga ega bo‘lishi mumkin. Soliqsiz daromadlarning katta qismi majburiy to‘lovlar hisobiga shakllanadi. Ularning majburiyligi nazarda tutilgan hollarda to‘lanmagan holatlarda o‘rnatilgan tartibda majburiy undirilishi bilan asoslanadi. Biroq, majburiy soliqsiz va soliqli to‘lovlarni to‘lanishining asoslari bir xil emas: soliqlar soliqqa tortish obyekti mavjud bo‘lganida to‘lanadi, majburiy soliqsiz to‘lovlarni to‘lanishining asosi esa vakolatli organlar tomonidan yuridik va jismoniy shaxslar foydasiga ma’lum harakatlarni amalga oshirilishi (u yoki bu huquqlarning berilishi, ishlar, xizmatlar bajarilishi) hisoblanadi. Davlatning soliqsiz daromadlari guruhiga kiruvchi ixtiyoriy to‘lovlar yuridik va jismoniy shaxslarning tegishli xohish-irodasiga asoslanadi. Ixtiyoriylik tamoyillari bo‘yicha qo‘shimcha pul mablag‘larini jalb qilish usullari qonunchilik bilan belgilanadi. Ularga davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqarish va tarqatish, davlat lotereyalarini o‘tkazish, hayriya faoliyatini amalga oshirish tartibidagi badallar va boshqa qonuniy usullar. Uchinchidan, soliqsiz to‘lovlarning xususiyatlaridan yana biri shuki, soliqlarga nisbatan ular uchun tushumlarning maqsadlilik belgisi xarakterlidir. Davlatning soliqsiz daromadlarini ishlatishning maqsadliligi soliqsiz to‘lovlar joriy qilinish paytida o‘rnatiladi va har qaysi to‘lovni hisoblash va undirish tartibini

belgilovchi huquqiy hujjatlar yordamida mustahkamlanadi. Davlatning soliqsiz daromadlari, odatda, Davlat budjeti va budjetdan tashqari fondlarda jamlanadi. Biroq, ayrim soliqsiz daromadlardan tushumlar qonun bo‘yicha o‘rnatilgan tartibda tegishli mahalliy budjetlarga o‘tkazilishi uchun mahalliy hokimiyat organlariga beriladi. Davlatning soliqsiz daromadlarini turli mezonlar bo‘yicha turkumlash mumkin ( 19 -rasm):  hududiy darajasi bo‘yicha – respublika daromadlari va mahalliy hokimiyat organlarining daromadlari;  shakllantirish usullari bo‘yicha – majburiy xarakterga ega bo‘lgan daromadlar va yuridik va jismoniy shaxslardan ixtiyoriy tushumlar;  ularni yig‘ish manbalari bo‘yicha – Davlat budjetida budjetdan tashqari fondlarda jamlanadigan daromadlar;  to‘lovlarni undirishning asoslari bo‘yicha. rasm. Soliqsiz daromadlar tasnifi O‘zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to‘g‘risida” qonunining 11- moddasida Davlat budjeti daromadlari tarkibida quyidagi soliqsiz daromadlar ko‘rsatib o‘tilgan:

1) davlatning moliyaviy va boshqa aktivlarini joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va sotilishidan olingan daromadlar; 2) qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, xadya etish huquqi bo‘yicha davlat mulkiga o‘tgan pul mablag‘lari; 3) yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet el davlatlaridan qaytarilmaydigan pul tushimlari; 4) rezident - yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga berilgan budjet ssudalarini hisobiga tushadigan to‘lovlar; 5) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa daromadlar. O‘zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to‘g‘risida” qonunining 18- moddasida esa, Q ora qa lp og‘ iston Respublikasi budjeti va ma h alliy budjetlar daromadlari tarkibida quyidagi soliqsiz daromadlar ko‘rsatib o‘tilgan: 1) qonuniy xujjatlarida belgilangan normativlarga muvofi q davlat obyektlarini joylashtirish, foydalanishga berishdan olingan daromadlar; 2) qonun h ujjatlariga muvofi q meros olish, h adya etish h u q u q i b o‘ yicha davlat mulkiga o‘ tgan pul mabla g‘ lari; 3) yu q ori budjetlardan beriladigan budjet dotatsiyalari, budjet subvensiyalari va budjet ssudalari; 4) yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet el davlatlaridan kelgan q aytarilmaydigan pul tush u mlari; 5) qonunlarga muvofi q bosh q a manbalar. Davlat budjetining soliqsiz daromadlari quyidagilardan tashkil topadi ( 20 - rasm): – davlat mulkidan foydalanishdan olinadigan daromadlar; – budjet tashkilotlari tomonidan ko‘rsatilgan pullik xizmatlardan keladigan daromadlar; – fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo‘llash natijasida olinadigan mablag‘lar, jumladan, jarimalar, musodaralar, kompensatsiyalar va davlat subyektlariga yetkazilgan zararni tiklash bo‘yicha olinadigan mablag‘lar va majburiy undiriladigan boshqa mablag‘lar;

– moliyaviy yordam ko‘rinishidagi daromadlar (budjet ssudalari va budjet kreditlaridan tashqari); – boshqa soliqsiz daromadlar. rasm. Davlat budjetining soliqsiz daromadlari Budjet daroomadlari tarkibiga tushumlarning quyidagi ko‘rinishlari hisobga olinishi mumkin (rasm): – davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida ijara haqi yoki boshqa ko‘rinishda olinadigan daromadlar;

– kredit muassalalaridagi hisob varaqlarida budjet mablag‘larining qoldig‘i bo‘yicha foizlar ko‘rinishida olinadigan mablag‘lar; – davlatga tegishli mol-mulkni garovga yoki ishonchli boshqaruvga berishdan olinadigan mablag‘lar; – qaytarish va haq olish asosida boshqa budjetlarga, xorijiy davlatlarga yoki boshqa yuridik shaxslarga berilgan budjet mablag‘laridan foydalanganlik uchun haq; – davlatga qisman tegishli bo‘lgan xo‘jalik subyektlari ustav kapitalining hissasiga yoki aksiyalar bo‘yicha dividendlarga to‘g‘ri keladigan foyda ko‘rinishidagi daromadlar; – davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (soliq qonunchiligiga muvofiq to‘langan soliq va yig‘imlardan so‘ng); – davlatga tegishli mol-mulkdan foydalanish natijasida olinadigan qonunchilikda ko‘zda tutilgan boshqa daromadlar.

rasm. Davlat budjetining daromadlariga tushumlar ko‘rinishlari Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarilishini talab etmaydigan mablag‘lar ham Davlat budjetining daromadlari bo‘lishi mumkin. Biroq ayrim to‘lovlar davlatning ixtiyoriga vaqtinchalik foydalanish uchun o‘tkazilishi ham mumkin. Bunday holda davlat olingan mablag‘larni sarf etsa-da, u bu malag‘larni belgilangan muddatlarda va to‘liq ravishda qaytarishga majbur. Ana shunday budjet daromadlarining ko‘rinishlaridan biri davlat obligatsiyalarini realizatsiya qilishdan olingan tushumlar hisoblanadi. Davlat budjetining daromadiga ular shartli ravishda, faqat shu yilning budjeti daromadlari nuqtai-nazaridan kiritilishi mumkin.

5. Budjet xarajatlarining mazmuni va turkumlanishi Davlat budjetining xarajatlari umumiy moliyaviy kategoriya bo‘lgan budjetning ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, unga tegishli bo‘lgan umumiy xususiyatlarga egadir, ya’ni ular taqsimlash xarakteriga ega, ifodalanishning pul shakli xos, pul fondlarining amal qilishi bilan bog‘langan va davlat tomonidan tashkil qilinadn. Shu bilan birgalikda Davlat budjetining xarajatlari bir butunning o‘ziga xos qismi bo‘lganligi uchun ular davlatning markazlashtirilgan pul fondlari mablag‘laridan foydalanish va tegishli fondlarni shakllantirish bilan bog‘liqdir. Bu taqsimlash munosabatlarining moddiy-buyumlashgan shakli turli sohalarga yo‘naltirilayotgan budjet mablag‘larining harakatidan iborat. Davlat budjetining xarajatlari xarajatlarning konkret turlari orqali namoyon bo‘ladi. Budjet xarajatlari konkret turlarining xilma-xilligi esa, o‘z navbatida, quyidagi omillarning mavjudligi bilan belgilanadi: davlatning iqtisodiy tabiati va funksiyalari; mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi; budjetning milliy iqtisodiyot bilan bog‘langanligi: iqtisodiy munosabatlarning rivojlanganlik darajasi; budjet mablag‘larining namoyon bo‘lish shakllari va h. k. Jamiyatning iqtisodiy hayotida budjet xarajatlarining roli va ahamiyatini aniqlash uchun ularni ma’lum belgilarga ko‘ra turkumlashtirish maqsadga muvofiq. Ular o‘zlarining iqtisodiy mazmuni, ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli, ishlab chiqarish tarmoqlari va faoliyat turlari, ijtimoiy mo‘ljallanganligi bo‘yicha va ma’lum maqsadlariga ko‘ra alohida guruhlarga ajratilishi mumkin. Eng avvalo, o‘zining iqtisodiy mazmuniga ko‘ra, Davlat budjetining xarajatlari kapital va joriy xarajatlarga bo‘linadi. Budjetning kapital xarajatlari innovatsion va investitsion faoliyatga yo‘naltirilgan xarajatlardir. Bu xarajatlarning tarkibiga: a) tasdiqlangan investitsion dasturga muvofiq harakatdagi yoki yangidan tashkil etilayotgan yuridik shaxslarga investitsiyalar uchun mo‘ljallangan xarajatlar:

b) yuridik shaxslarga investitsion maqsadlar uchun budjet kreditlari sifatida beriladigan mablag‘lar; v) kengaytirnlgan takror ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan kapital ta’mirlashni amalga oshirish xarajatlari va shu bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlar; g) amalga oshirilishi davlat mulkiga tegishli bo‘lgan mulkni oshirish yoki uni yangitdan yaratishga olib keladigan xarajatlar; d) Davlat budjeti xarajatlarining iqtisodiy turkumlanishiga muvofiq budjetning kapital xarajatlari tarkibiga kiritiladigan boshqa xarajatlar. Davlat hokimiyat organlari, mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari, budjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga yo‘naltirilgan budjet xarajatlari, boshqa budjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotatsiya, subvensiya shaklida ko‘rsatiladigan davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar va Davlat budjeti xarajatlarining turkumlanishiga muvofiq kapital xarajatlarning tarkibiga kiritilmagan boshqa xarajatlar budjetning joriy xarajatlari deyiladi. Takror ishlab chiqarishdagi roliga ko‘ra Davlat budjetining xarajatlari milliy iqtisodiyotga (xo‘jalikka) qilinadigan xarajatlar va ijtimoiy soha hamda aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlariga bo‘linadi. Bu xarajatlarga, eng avvalo, davlat korxonalari va davlat ulushi bor bo‘lgan korxonalarning ustav kapitalini shakllantirish, ularni yanada kengaytirish va rivojlantirish, davlat moddiy zahiralarini yaratish xarajatlari kiradi. Budjetning ijtimoiy soha hamda aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari ham ijtimony jihatdan zarur bo‘lgan xarajatlardir. Bu xarajatlar iste’mol fondlarini shakllantirish bilan bog‘liq. Ularning bir qismi jamiyat a’zolarining individual ehtiyojlarining boshqa bir qismi esa, butun jamiyatning ehtiyojlarini kondirishga mo‘ljallangan. Bu yerda Davlat budjetining xarajatlari ijtimoiy iste’mol fondlarini (mamlakatning mudofaa fondi, ilmiy tadqiqotlar fondi va boshqalar) shakllantirishni to‘liq, shaxsiy iste’mol fondlarini esa, qisman (nomarkazlashtirilgan moliyaviy resurslar bilan birgalikda) ta’minlaydi. Shu bilan birgalikda, budjet mablag‘larining katta qismi shaxsiy

iste’mol fondlarining ijtimoiy iste’mol fondlariga (maorif, sog‘liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar bahosi o‘rtasidagi farqlarni qoplash, ko‘p bolali va kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar fondlari va boshqalar) tegishli bo‘lgan qismini shakllantirishda keng foydalaniladi. Davlat budjeti xarajatlarining tarmoq belgisi bo‘yicha guruhlarga ajratishning asosiga milliy iqtisodiet (xo‘jalik)ning umume’tirof etilgan tarmoqlarga bo‘linishi qabul qilingan. Shunga muvofiq ravishda budjet xarajatlari sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, transport, aloqa, maorif. sog‘likni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimony himoya va ijtimoiy ta’minot, davlat boshqaruvi, mudofaa va h. k. xarajatlariga bo‘linishi mumkin. Budjet xarajatlari millny iqtisodiyot (xo‘jalik) tarmoqlarining pul fondlarini shakllantirishda mustahkam moliyaviy asosni yaratish bilan birgalikda, xarajatlarning tarmoqlararo bo‘linishi moliyaviy resurslarni taqsimlashdagi nisbatlarni aniqlashga ham imkon beradi, milliy xo‘jalikning tarmoq tarkibiy tuzilishini kerakli yo‘nalishda o‘zgartiradi. Masalan, hozirgi paytda mamlakatimizda yaratilgan milliy daromadning hajmi budjet mablag‘larining katta qismini ijtimoiy soha va aholini bevosita ijtimoiy qo‘llab- quvvatlashga yo‘naltirish imkonini berayapti. Bir vaqtning o‘zida iqtisodiyot ustuvor tarmoqlarining (mashinasozlik, qishlok xo‘jaligi, elektroenergetika va boshqalar) katta ko‘lamlarda budjetdan moliyalashtirilishi ham ta’minlanayapti. Ijtimoiy mo‘ljallanganligi bo‘yicha Davlat budjeti xarajatlarining iqtisodiy guruhlarga ajratilishi davlatning toifasi va u tomonidan bajarilayotgan funksiyalarni o‘zida aks ettiradi. Ana shunga muvofiq ravishda Davlat budjetining barcha xara-jatlarini quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: - ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari; - milliy xo‘jalikka (iqtisodiyotga) xarajatlar; - mudofaa xarajatlari: - boshqaruv xarajatlari. Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari o‘z tarkibiga maorif, sog‘liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot, aholi uchun

ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar baholaridagi farqlarni budjetdan qoplash va oilalarga ijtimoiy nafaqalarni oladi. Davlatning ijtimoiy funksiyasini o‘zida aks ettirib, bu guruhdagi budjetning xarajatlari xalq ta’limi tizimini rivojlantirish va takomillashtirishga, fan va madaniyatni moliyalashtirishga, aholining tibbiy xizmatga bo‘lgan talabini (ehtiyojini) qondirishga, ijtimoiy sug‘urta va ijtimoiy ta’minotni amalga oshirishga keng yo‘l ochib beradi. Milliy xo‘jalikka (iqtisodiyotga) budjetdan xarajatlarning qilinishi davlatning hamon xo‘jalnk yurituvchi asosiy subyektlardan biri ekanligidan darak beradi. Aynan bu xarajatlar katta ko‘lamlarda yangi sanoat korxonalarini qurish, zamonaviy industrial asosda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish, transport, aloqa va iqtisodiyot boshqa tarmoqlarining texnikaviy qayta qurollanishini ta’minlashga imkon yaratadi. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda Davlat budjetining bu xarajatlari orasida iqtisodiyotga xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari alohida o‘rinni egallaydi. Davlat budjetining mudofaa xarajatlari ham davlatning funksiyalaridan kelib chiqadi. Ular har bir davlatning o‘z mudofaa qobiliyatini mustahkamlashi kerakligi bilan bog‘liqdir. Budjet mablag‘lari hisobidan Qurolli kuchlarning barcha turlari moliyalashtiriladi. Davlat tomonidan boshqaruv shaklidagi faoliyat turining amalga oshirilishi, uning xo‘jalik-tashkilotchilik funksiyasi Davlat budjetidan boshqaruv xarajatlari deb nomlangan alohida xarajatlarning qilinishini taqozo etadi. Boshqaruv (davlat hokimiyati organlari, sud va prokuratura organlari, fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqaruv organlari) xarajatlari davlat organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashkil etib, jamiyat hayotining barcha sohalariga rahbarlik qilishga imkon yaratadi. Davlat budjetining barcha xarajatlari yuqoridagi to‘rtta guruhdan qaysi biriga kirishidan qat’iy nazar ular o‘zlarining ma’lum konkret maqsadlarga mo‘ljallanganligi bo‘yicha ham bir necha qismlarga bo‘linadi. Bu qismlar Davlat budjeti xarajatlarining konkret turlaridan tarkib topadi. Kapital quyilmalar,

dotatsiyalar, subvensiyalar, budjet ssudalari, ish haqi, ovqatlanish xarajatlari, kapital va joriy ta’mirlash, kanselyariya va xo‘jalik xarajatlarini Davlat budjeti xarajatlarining konkret turlari sifatida ko‘rsatish mumkin. Budjet xarajatlarining ma’lum konkret maqsadlarga mo‘ljallanganligi bo‘yicha turkumlanishi budjet mablag‘laridan oqilona foydalanishga sharoit yaratadi, budjet assignovaniyalaridan foydalanish ustidan samarali va ta’sirchan moliyaviy nazoratni amalga oshirishning zaruriy asosi hisoblanadi. Iqtisodiy nuqtai-nazardan turkumlarga ajratilishi bilan bir qatorda Davlat budjetining xarajatlarinn tashkiliy jihatdan ham guruhlarga ajratish mumkin. Buning asosida Davlat budjeti xarajatlarini yuqori tashkilotlar (vazirliklar, uyushmalar, assotsiatsiyalar, birlashmalar, konsernlar, kompaniyalar va h. k.) va hududiy belgilar yotishi mumkin. Budjet xarajatlarining yuqori tashkilotlar bo‘yicha guruhlanishi budjet mablag‘larini konkret oluvchilarni ko‘rsatadi va ular tarmoq ichida pul fondlarini shakllantirishda mas’ul bo‘lib, ajratilgan budjet assignovaniyalaridan o‘z vaqtida, samarali va qonuniy foydalanish ustidan javobgardirlar. Davlat budjeti xarajatlarining hududiy belgiga muvofiq ravishda bo‘linishi ular markazlashuvining turli darajalarini o‘zida aks ettiradn. Shu munosabat bilan, davdat boshqaruvi darajasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining xarajatlari respublika va mahalliy budjetlarning xarajatlaridan tarkib topadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida Davlat budjetining xarajatlari uning daromadlari bilan uzviy bog‘langandir. Bunday o‘zaro bog‘liqlik xarajatlarning miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq kelishi va ularning bir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatishi orqali ifodalanadi. Bir tomondan, aksariyat hollarda, budjet xarajatlarining hajmi budjet daromadlarining hajmi bilan cheklanadi. O‘z navbatida, budjet daromadlarining hajmi esa davlatning iqtisodiy imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham bu yerda budjet xarajatlarining shunday hajmini va milliy xo‘jalikda pul fondlarini shakllantirishda budjet mablag‘laridan foydalanishning shunday muddatlarini o‘rnatish kerakki, ular minimal xarajatlar qilib maksimal samaraga erishish orqali davlat oldidagi ijtimoiy-iqtisodiy

vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlasin, boshqa tomondan esa, ishlab chiqarishning o‘sishiga ijobiy ta’sir qilish, ilmiy-texnika taraqqiyotini tezlashtirish va milliy xo‘jalikdagi mutanosibliklarni optimallashtirish orqali Davlat budjetining xarajatlari uning daromadlari darajasining ortishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Davlat budjeti xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi ularni milliy xo‘jalikning samaradorligi nuqtai-nazaridan baholashni juda dolzarb muammoga aylantirib qo‘yadi. Bunda milliy xo‘jalikning yakuniy natijasini baholab, faqat unga tegishli bo‘lgan daromadlarning qo‘shimcha ravishda o‘sganligiga e’tibor berish bilan cheklannsh maqsadga muvofiq emas. Bu yerda, bir vaqtning o‘zida, jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muammolarning qay darajada hal etilganligi ham nazardan chetda qolmasligi kerak. Albatta, milliy xo‘jalikning yakuniy natijasi budjet xarajatlarining umumiy hajmiga, ularning tarkibiy tuzilishiga, budjet mablag‘laridan to‘g‘ri, iqtisod qilib va samarali foydalanishga bevosita bog‘liq. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda budjet xarajatlarining ilmiy asoslangan holda rejalashtirilishiga, budjet assignovaniyalaridan foydalanish ustidan moliyaviy nazoratning butun tizimiga alohida e’tibor berish lozim. Milliy xo‘jalikni moliyaviy tartibga solishning muhim vositalaridan biri ham Davlat budjetining xarajatlaridir. Bu yerda, odatda, moliyaviy tartibga solish deyilganda milliy xo‘jalikdagi oqilona mutanosibliklarni ta’minlash maqsadida budjet mablag‘larini tarmoqlar va hududlar kesimida taqsimlash va qayta taqsimlashning shakllari va usullari majmui tushuniladi. Milliy xo‘jalikni moliyaviy tartibga solishning obyektiv zarurligi katta o‘zgaruvchanlik bilan xarakterlanadigan, uning murakkab bo‘lgan organizmi turli qismlarida moliyaviy resurslarni jamg‘arish sur’atlarining turlichaligi bilan izohlanadi. Budjet resurslarini sarf qilish orqali davlat pul mablag‘larini taqsimlashda vujudga kelgan mutanosibliklarni o‘zgartirishi va buning oqibatida ba’zi bir tarmoqlarning (hududlarning) rivojlanishini tezlashtirishi va boshqalarining rivojlanishini rag‘batlantirmasdan milliy xo‘jalikning rivojlanishini tartibga solishi mumkin. Budjet mablag‘larining katta qismidan muhim ishlab chiqarish-hududiy komplekslarni rivojlantirishga sarflash sekin-astalik bilan chuqur sifat

o‘zgarishlarining sodir bo‘lishiga - ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasining o‘zgarishiga olib keladi. Mamlakat milliy xo‘jaligini moliyaviy jihatdan tartibga solish Davlat budjeti daromadlarini rejalashtirish va budjetdan moliyalashtirish jarayonlari davomida amalga oshiriladi. Rejalashtirish jarayonining o‘zidayoq Davlat budjeti xarajatlarining umumiy hajmi gorizontaliga (tarmoq, vazirlik va maqsadli kesimlarda) va vertikaliga (boshqaruvning turli darajalariga muvofiq ravishda) taqsimlanib, iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi uchun tegishli sharoit yaratiladi. Budjetdan moliyalashtirish jarayonida esa, davlat o‘zining ixtiyoriga kelib tushayotgan pul mablag‘larini rejalashtirilgan tadbirlar doirasida va undan tashqarida keng manyovr qilish imkoniga ega bo‘ladi. Mablag‘larni konkret taqsimlovchilarga budjet kreditlarini ochish, budjet assignovaniyalarini berish va ularning samarali foydalanishi ustidan nazoratni amalga oshirib, moliya organlari iqtisodiyotning rivojlanishi ustidan kuzatuvni diqqat bidan amalga oshiradilar va kerak bo‘lgan hollarda taqsimlanayotgan budjet mablag‘larining mutanosibliklarini o‘zgartiradilar. Davlat budjetida daromadlarni xarajatlarning konkret turlari va yo‘nalishlari bo‘yicha biriktirilishi tamoyili bo‘lmaganligi uchun bu yerda budjet resurslari bilan keng manyovr qilish va shunga muvofiq ravishda davlatning ixtiyoriga kelib tushuvchi pul mablag‘lari har qanday zaruriy yo‘nalishda foydalanilishi mumkin. Davlat budjeti xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi davlatning tabiatiga, u tomonidan bajarilayotgan funksiyalarga, milliy xo‘jalikning ehtiyojlariga bog‘liq hamda budjet mexanizmi orqali ishlab chiqarish va iste’molning ba’zi bir omillariga davlatning ta’sirchanligini ta’minlash kabilar bilan belgilanadi. 6.Budjetdan moliyalashtirish Davlat budjetining xarajatlaridan foydalanish budjetdan moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan, budjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko‘zda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun subyektlarga

budjetdan mablag‘larni taqdim etish tizimi tushuniladi. U pul mablag‘larini taqdim etishnnng o‘ziga xos bo‘lgan shakl va usullari bilan xarakterlanadi hamda ma’lum bir tamoyillarga tayanadi. Budjetdan moliyalashtirishning tamoyillari, shakllari va usullari bu tizimning tarkibiy elementlari bo‘lib hisoblanadi va uning amal qilish natijalariga o‘z ta’sirinn ko‘rsatadi, Muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar xal etilayotgan hozirgi paytda oqilona va samarali budjetdan moliyalashtirish tizimining ahamiyati yanada ortadi. Budjetdan moliyalashtirishning oqilona tizimini tashkil etishda, eng avvalo, moliyalashtirish tamoyillari muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi amaliyotda foydalanilayotgan budjetdan moliyalashtirishning tamoyillarini umumiy va xususiy guruhlarga bo‘lish mumkin. Umumiy tamoyillar budjetdan mablag‘ oladngan barcha subyektlarning faoliyatiga tegishlidir. Xususiy tamoyillar esa, subyektlar faoliyatining tashkil etilishiga bog‘liq ravishda budjet mablag‘larining taqdim etilish tartibini belgilab beradi, Budjetdan moliyalashtirishning umumiy tamoyillari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: – minimum xarajatlarda maksimum samarani olish; – budjet assignovaniyalaridan foydalanishnnng maqsadli xarakterdaligi; – ko‘zda tugilgan rejalarning bajarilishi va oldin berilgan assignovaniyalarning foydalanilganligini inobatga olgan holda budjet mablag‘larini taqdim etish. Umumiy tamoyillar oilan birgalikda budjetdan moliyalashtirish amaliyotida xususiy tamoyillardan ham foydalaniladi. Ularning tarkibiga quyidagalar kiradi: – faqat ishlab chiqarishni kengaytirish xarajatlariga budjet assignovaniyalarini ajratish; – budjet assignovaniyalarining o‘lchamini aniqlashda "qoldiq" yondoshuvidan foydalanish: - budjetdan moliyalashtirishni rejalashtirilayotgan xarajatlarni kredit usuli orqali ta’minlash bilan birgalikda foydalanish: - korxonalarning moliyaviy holatini budjetli tartibga solish tamoyili va

boshqalar. Respublika budjetidan xarajatlarni moliyalashtirish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: 1) fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport (respublikaga bo‘ysunadigan budjet tashkilotlari bo‘yicha); 2) ijtimoiy ta’minot; 3) mudofaa, milliy xavfsizlik va jamoat tartibini ta’minlash; 4) sudlar va prokuratura organlari faoliyatini ta’minlash; 5) davlat zahirasi va safarbarlik zahirasini vujudga keltirish hamda ularni saqlash; 6) davlat markazlashtirilgan investitsiyalarini amalga oshirish; 7) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, O‘zbekiston Respublikasining chet eldagi diplomatik vakolatxonalari hamda missiyalari faoliyatini ta’minlash; 8) iqtisodiyot turli tarmoqlarining respublikaga bo‘ysunadigan budjet tashkilotlarini saqlash; 9) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli davlat dasturlari va tadbirlarini amalga oshirish; 10) yer tuzish, meliorativ, tabiatni muhofaza qilish va epizootiyaga qarshi kurash chora-tadbirlarini amalga oshirish; 11) qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi kurash; 12) gidrometeorologiya, do‘lga qarshi kurash chora-tadbirlari; 13) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetidan va mahalliy budjetlardan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda quyidagilarga mo‘ljallangan xarajatlar moliyalashtiriladi: 1) fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport (Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlaridan moliyalashtiriladigan budjet tashkilotlari bo‘yicha); 2) ijtimoiy ta’minot;

3) aholini ijtimoiy himoya qilish; 4) Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini ta’minlash; 5) iqtisodiyot turli tarmoqlarining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar budjet tashkilotlarini saqlash; 6) qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli dasturlari va tadbirlarini amalga oshirish; 7) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. Amaliyotda budjetdan moliyalashtarishning turli shakllaridan foydalaniladi. Smetali moliyalashtirish, dotatsiya, subvensiya, budjet ssudalari, baholardagi farqni qoplash va boshqalar budjetdan moliyalashtirishning shakllaridir. Davlat budjetining xarajatlaridan foydalanish budjetdan moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan, budjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko‘zda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun subyektlarga budjetdan mablag‘larni taqdim etish tizimi tushuniladi. U pul mablag‘larini taqdim etishnnng o‘ziga xos bo‘lgan shakl va usullari bilan xarakterlanadi hamda ma’lum bir tamoyillarga tayanadi. Budjetdan moliyalashtirishning tamoyillari, shakllari va usullari bu tizimning tarkibiy elementlari bo‘lib hisoblanadi va uning amal qilish natijalariga o‘z ta’sirinn ko‘rsatadi, Muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar xal etilayotgan hozirgi paytda oqilona va samarali budjetdan moliyalashtirish tizimining ahamiyati yanada ortadi. Budjetdan moliyalashtirishning oqilona tizimini tashkil etishda, eng avvalo, moliyalashtirish tamoyillari muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi amaliyotda foydalanilayotgan budjetdan moliyalashtirishning tamoyillarini umumiy va xususiy guruhlarga bo‘lish mumkin. Umumiy tamoyillar budjetdan mablag‘ oladngan barcha subyektlarning faoliyatiga tegishlidir. Xususiy tamoyillar esa, subyektlar faoliyatining tashkil etilishiga bog‘liq ravishda budjet mablag‘larining taqdim etilish tartibini belgilab beradi, Budjetdan moliyalashtirishning umumiy tamoyillari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:

– minimum xarajatlarda maksimum samarani olish; – budjet assignovaniyalaridan foydalanishnnng maqsadli xarakterdaligi; – ko‘zda tugilgan rejalarning bajarilishi va oldin berilgan assignovaniyalarning foydalanilganligini inobatga olgan holda budjet mablag‘larini taqdim etish. Umumiy tamoyillar oilan birgalikda budjetdan moliyalashtirish amaliyotida xususiy tamoyillardan ham foydalaniladi. Ularning tarkibiga quyidagalar kiradi: – faqat ishlab chiqarishni kengaytirish xarajatlariga budjet assignovaniyalarini ajratish; – budjet assignovaniyalarining o‘lchamini aniqlashda "qoldiq" yondoshuvidan foydalanish: - budjetdan moliyalashtirishni rejalashtirilayotgan xarajatlarni kredit usuli orqali ta’minlash bilan birgalikda foydalanish: - korxonalarning moliyaviy holatini budjetli tartibga solish tamoyili va boshqalar. Amaliyotda budjetdan moliyalashtarishning turli shakllaridan foydalaniladi. Smetali moliyalashtirish, dotatsiya, subvensiya, budjet ssudalari, baholardagi farqni qoplash va boshqalar budjetdan moliyalashtirishning shakllaridir. Budjetdan mablag‘ ajratish - qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda Davlat budjetidan budjet tashkilotlariga hamda boshqa budjet mablag‘lari oluvchilarga ajratiladigan pul mablag‘lari. Budjet dotatsiyasi - o‘z daromadlari va budjetni tartibga soluvchi boshqa mablag‘lar yetishmagan taqdirda quyi budjetning xarajatlari bilan daromadlari o‘rtasidagi farqni qoplash uchun yuqori budjetdan quyi budjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘lari. Budjet ssudasi - yuqori budjetdan quyi budjetga yoxud respublika budjetidan rezident-yuridik shaxsga yoki chet el davlatiga qaytarish sharti bilan ajratiladigan mablag‘.

Budjet subvensiyasi - qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda muayyan maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori budjetdan quyi budjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘lari. Budjet transferti - budjetdan yuridik yoki jismoniy shaxsga bevosita yoxud vakolatli organ orqali ajratiladigan qaytarilmaydigan pul mablag‘lari.

Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

O'xshashlar

Davlat moliyasi va uning bo‘g‘inlari. Soliqlarning mohiyati

Davlat budjeti

Davlat moliyasi.

Moliya organlarida davlat budjetidan moliyalashtirish va davlat budjeti

Uy xo‘jaliklari moliyasi va budjeti