Tashqi savdo operatsiyalarini kreditlash - Iqtisodiyot - Referatlar

Tashqi savdo operatsiyalarini kreditlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.7529296875 KB

Ko'chirib olish

Tashqi savdo operatsiyalarini kreditlash Reja: 1. Tashqi iqtisodiy faoliyat va tashqi savdoning obyektiv zarurligi 2. Xalqaro savdoda import operatsiyalarini tashkil qilishning huquqiy asoslari

1. Tashqi iqtisodiy faoliyat va tashqi savdoning obyektiv zarurligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir chet davlat boshqa davlatlar bilan iqtisodiy munosabatlar o’rnatish, tashqi savdo aloqalarini rivojlantirish, mamlakatga chet el investitsiyalarini jalb qilish, tashqi iqtisodiy faoliyatni mikrodarajada intensivlashtirish, tashqi savdo aylanmasida markazlashgan eksport va import ulushini kamaytirish, mijozlarga valyuta xizmatini ko’rsatadigan tijorat banklari sonini kengaytirish va shu kabi boshqa masalalar eng dolzarb vazifalarni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda nimani tushunish lozim? Bu faoliyat nima uchun qo’llab-quvvatlanadi? Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda ikki yoki undan ko’p mamlakatlar hyuududida faoliyat ko’rsatuvchi xo’jalik subyektlari sifatida davlat organlari va davlat korxonalari ham ishtirok etishi mumkin. O’zaro iqtisodiy aloqalar faqatgina savdo operatsiyalarini o’tkazishdan iborat bo’lib qolmay, shuningdek kreditlash, investitsiyalar kiritish, qo’shma korxonalar vositasida bahamjihat iqtisodiy faoliyat yuritish ham shular jumlasidandir. Tashqi savdo esa tashqi iqtisodiy aloqalarning bir sohasi bo’lib, turli mamlakat xo’jalik subyektlarining savdo operatsiyalarini o’z ichiga oladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat yuritish davomida o’zaro xo’jalik munosabatlariga kirishayotgan xo’jalik subyektlari tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari deb yuritiladi. O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari alohida ro’yxatga olinib ularga maxsus guvohnoma beriladi. Bunday holat tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, ishtirokchilarga maxsus imtiyozlar berish orqali mazkur faoliyatni rag’batlantirish, bojxona hisobini takomillashtirishga yo’naltirilgan. Hozirgi kunda pulkredit va valyuta siyosatining rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari uchun xos bo’lgan usullaridan to’laligicha foydalanish maqsadga muvofiq emas. Bunga sabab iqtisodiyotdagi bir qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning hal etilmaganligidir. Iqtisodiyotning noustuvor holati, unda tarkibiy qayta qurishning yakunlanmaganligi, ichki ishlab chiqarishdagi ma’lum tarmoqlarning dunyo

darajasiga yetishmaganligi amaliyotda alohida korxonalar, mintaqalar va birinchi darajali ijtimoiy dasturlarning asosan davlat tomonidan moliyalanishini saqlab qolishni talab qiladi. Tashqi savdo sohasida muammolarning hal etilishida chet el valyutasining muomalasida valyuta munosabatlarini tartibga solishda maxsus valyuta qonunchiligi muhim o’rin tutadi. valyuta qonunchiligining eng muhim vazifasi chet el valyutasining cheklangan muomalasi sharoitida O’zbekiston so’mini himoya qilishdir. Tashqi savdo va valyutadagi operatsiyalarini ko’rib chiqishda avval rezidentlar, norezidentlar va vakolatli bank tushunchalarini ko’rib chiqish lozim. Rezidentlar – O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan yoki doimiy yashab turgan yuridik va jismoniy shaxslar, norezidentlar – chet elda joylashgan yoki doimiy yashab turgan yuridik va jismoniy shaxslardir. Chet el valyutasida operatsiyalar o’tkazish uchun litsenziya olgan tijorat banklari vakolatli banklar deb yuritiladi. Tijorat banklarining tashqi iqtisodiy faoliyati tovarlar va xizmatlarning eksporti-importi, nosavdo xarakterdagi bitimlar va mamlakat hududida xo’jalik faoliyati yurgizayotgan norezidentlar bo’yicha so’mda va chet el valyutasida operatsiyalar o’tkazish bilan bog’liq. Tashqi savdo bo’yicha valyuta operatsiyalar faqatgina vakolatli banklar orqali va to’g’ri rasmiylashtirilgan hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Rezident yuridik shaxslar uchun chet el valyutasining qonuniy manbalari quyidagilardir: – respublika va mahalliy budjetlarning chet el valyutasidagimablag’lari; – nizom fondiga (kapitaliga) kirimlar; – vakolatli va chet el banklari va moliya institutlaridan olin-gan kreditlar; – ichki bozorda vakolatli banklar orqali sotib olingan valyuta;– xayriya fondlari. Jismoniy shaxslar quyidagi valyuta mablag’lariga egalik qilishlari mumkin: – bojxona qoidalari va bank qonunchiligiga muvofiq ravishdaO’zbekistonga olib kirilgan, o’tkazilgan va jo’natilgan valyuta mablag’lari;

– vakolatli banklardan sotib olingan naqd valyuta; – O’zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida ishlagan-ligi uchun olgan ish haqi va boshqa mukofotlar. Fuqarolarning valyutadagi shaxsiy mablag’lari joriy hisoblarga va omonatlarga erkin qabul qilinadi. Joriy hisobvaraqlarning rejimi qabul qilinayotgan valyutaning kelib chiqish xarakteriga qarab o’rnatiladi. Rezidentlar tomonidan joriy valyuta operatsiyalariga quyidagilar kiradi: – eksport-import bilan bog’liq bo’lgan chet el valyutasiniO’zbekiston Respublikasiga va O’zbekiston Respublikasidan tashqariga o’tkazish; – moliyaviy kreditlar olish va berish; – omonatlar, investitsiyalar, kreditlar va kapitalning harakati bilan bog’liq boshqa operatsiyalar bo’yicha daromadlarni O’zbekiston Respublikasiga va O’zbekiston Respublikasidan tashqariga o’tkazish; – O’zbekiston Respublikasiga va O’zbekiston Respublikasi-dan tashqariga nosavdo xarakterdagi o’tkazmalar. Rezidentlar o’rtasida hisoblarning chet el valyutasida o’tkazilishi mumkin emas. valyuta muomalasini tartibga solishning ustuvor yo’nalishlaridan biri ichki valyuta bozoridir. O’tish jarayonida uning muqobil faoliyati valyuta mablag’larini chet elga olib chiqib ketish bo’yicha ma’muriy cheklovlarning kiritilishini talab qiladi. Ichki valyuta bozorida doimiy taklifni ta’minlash quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi: – korxonalar tomonidan eksport valyuta kirimining 30 %inivakolatli banklar orqali banklararo valyuta birjasida majburiy sotish; – vakolatli banklar vositachiligida korxonalarning o’z valyutamablag’larini ihtiyoriy ravishda sotishi; – Markaziy bankning valyuta intervensiyalari. Chet el valyutasiga bo ’ lgan talab uning korxonalar va vakolatli banklar tomonidan sotib olinishini cheklash orqali tartibga solinadi .

Korxona , muassasa va tashkilotlarning ( rezidentlar va norezidentlar ) vakolatli banklardagi joriy valyuta hisobvaraqlariga chet el valyutasidagi quyidagi kirimlar hech qanday cheklovlarsiz qabul qilinadi : – korxona joriy hisobvarag ’ idan ilgari xizmat safari xarajat - lari uchun olingan mablag ’ larning sarflanmagan qoldig ’ i ; – bojxona qonunchiligiga muvofiq jismoniy shaxslardan qabulqilingan bojxona To ’ lovlari ; – soliq qonunchiligiga muvofiq soliq to ’ lash bo ’ yicha jis - moniy shaxslardan qabul qilingan To ’ lovlar ; – O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko’ra musodaraqilingan mablag’lar. valyuta operatsiyalarini o’tkazish davomida valyuta qonunchiligiga rioya qilinishi valyuta nazoratining organlari va agentlari tomonlaridan nazorat qilinadi. valyuta nazoratining asosiy yo’nalishlari quyidagilardir: – o’tkazilayotgan valyuta operatsiyalarining amaldagi qonun-chilikka muvofiqligi va ularni o’tkazish uchun barcha zarur litsenziya va ruxsatnomalarning mavjudligini aniqlash; – rezidentlar tomonidan valyutani ichki bozorda sotish bo’-yicha va davlat oldidagi majburiyatlarining bajarilishi tekshirish; – chet el valyutasidagi To’lovlarning asosli ekanligini tekshirish; – valyuta operatsiyalari va norezidentlarning so’mdagi ope-ratsiyalari bo’yicha hisob va hisobotning to’liqligi va haqqoniyligini tekshirish. valyuta nazoratining organlari O’zbekiston Markaziy banki va O’zbekiston Respublikasi hukumati hisoblanadi. valyuta nazorati vazifasini valyuta nazoratining agentlari bajaradilar, masalan: Markaziy bankka hisobot beruvchi vakolatli banklar. Davlat bojxona qo’mitasi va uning tarkibiy tuzilmalari valyuta qimmatliklarining O’zbekiston Respublikasi chegaralaridan o’tishini nazorat qiladi. Pul muomalasini, shu jumladan, valyuta muomalasini tartibga solish maqsadida pulkredit siyosati

bo’yicha respublika komissiyasi tuzilgan. valyuta qonunchiligi talablarining bajarilishini, shuningdek, Davlat soliq qo’mitasi nazorat qiladi. Chet el valyutasi bilan amalga oshiriladigan bank operatsiyalariga quyidagilar kiradi: – mijozlarning valyuta hisobvaraqlarini olib borish; – nosavdo operatsiyalar; – O’zbekiston vakolatli banklari va chet el banklari bilanvakillik aloqalarini o’rnatish; – tovarlar va xizmatlarning eksporti va importi bilan bog’liqbo’lgan xalqaro hisob-kitoblar; – ichki valyuta bozorida chet el valyutasini sotish va sotib olish; – O’zbekiston Respublikasi hududida valyuta mablag’larinijalb qilish va joylashtirish; – xalqaro pul bozorlarida kredit operatsiyalari; – xalqaro pul bozorlarida depozit va ayirboshlash operatsi-yalari. Tijorat banklari yuqoridagi operatsiyalarni faqatgina Markaziy bankning mos litsenziyasi mavjud bo’lgandagina amalga oshiradi. Tranzit valyuta hisobiga chet el valyutasidagi tushumlar to’laligicha kirim qilinadi. Joriy valyuta hisobida esa eksport tushumining bir qismini majburiy sotishdan so’ng korxonaning ixtiyorida qolgan valyuta mablag’lari hisobga olinadi. Korxonaning valyuta hisobiga quyidagi tushumlar kirim qilinishi mumkin: – tovarlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchunchet eldan jo’natilgan eksport tushumi; – ichki bozorda amaldagi qonunchilikka mos ravishda sotibolingan valyuta mablag’lari; – chet el valyutasidagi dividendlar va foyda; – qo’shma korxona ishtirokchilarining korxona nizom fondi-ga qo’shayotgan valyutadagi ulushlari. Milliy iqtisodiyotning barqaror sur’atda rivojlanishi tashqi savdo va eksport sohasidagi faoliyat samaradorligiga ham bog’liq. Tashqi bozorda konyunkturaning

yomonlashuviga qaramasdan, tashqi savdo aylanmasi 2007-yildagi 15719,6 mln dollardan 2008yilda 19077,0 mln dollar hajmiga qadar, ya’ni 21,4 foizga oshdi (1- rasm). Tashqi savdo aylanmasi hajmining o’sishi, mlrd. AQSH dollari 1-rasm Ayni vaqtda tovarlar va xizmatlar eksporti 28,7 foizga ortdi. Natijada tashqi savdo balansida ijobiy saldo hajmi sezilarli darajada o’sdi. Bu esa ishonchli To’lov balansi va iqtisodiyotimiz barqarorligining muhim ko’rsatkichi bo’lib xizmat qilmoqda. Tashqi savdo tarkibida chuqur ijobiy o’zgarishlar ro’y bermoqda. Jumladan, keyingi yillar mobaynida eksport tarkibida raqobatdosh tayyor mahsulot salmog’ining barqaror o’sish tendensiyasi va xomashyo yetkazib beruvchi tarmoqlar mahsulotlari ulushining kamayib borayotgani yaqqol ko’zga tashlanmoqda. 2008-yilda umumiy eksport hajmida xomashyo bo’lmagan tovarlarning ulushi 71 foizdan ziyodni tashkil etdi. Ayni vaqtda O’zbekiston uchun an’anaviy eksport xomashyosi bo’lgan paxta tolasining bu boradagi ulushi 2003- yildagi 20 foizdan 2008yilda 9,2 foizga tushdi (6-jadval). 6-jadval Tashqi savdo tarkibidagi o’zgarishlar 2007-yil 2008-yil O ’sish sur’ati , %

da m ln A QSH doll s olish. s alm., % ml n A QSH doll. s olish. s alm., % Eks port 8 991,5 1 00,0 11 572,9 1 00,0 1 28,7 Pax ta tolasi 1 127,4 1 2,5 10 66,3 9 ,2 9 4,6 Ozi q-ovqat tovarlari 7 61,0 8 ,5 51 3,8 4 ,4 6 7,5 Kim yo mahsulo tlari va undan tayyorla ngan buyumla r 6 13,4 6 ,8 64 2,7 5 ,6 1 04,8 Ene rgiya tashuvch ilar va neft mahsulo tlari 1 818,2 2 0,2 29 17,6 2 5,2 1 60,5

Qor a va rangli metallar 1 029,7 1 1,5 81 1,1 7 ,0 7 8,8 Ma shina va uskunala r 9 32,0 1 0,4 87 3,5 7 ,5 9 3,7 Xiz matlar 9 65,3 1 0,7 12 00,7 1 0,4 1 24,4 Bos hqalar 1 744,5 1 9,4 35 47,2 3 0,7 2 03,3 Imp ort 6 728,1 1 00,0 75 04,1 1 00,0 1 11,5 Ozi q-ovqat tovarlari 4 83,0 7 ,2 60 9,3 8 ,1 1 26,1 Kim yo mahsulo tlari va undan tayyorla ngan buyumla r 8 82,8 1 3,1 97 5,1 1 3,0 1 10,5 Ene rgiya tashuvch ilar va 2 36,5 3 ,5 15 7,2 2 ,1 6 6,5

neft mahsulo tlari Qor a va rangli metallar 5 04,8 7 ,5 50 7,8 6 ,8 1 00,6 Ma shina va uskunala r 3 340,0 4 9,6 40 01,4 5 3,3 1 19,8 Xiz matlar 3 88,7 5 ,8 42 4,6 5 ,7 1 09,2 Bos hqalar 8 92,3 1 3,3 82 8,7 1 1,0 9 2,9 Jadvaldan ko ’ rinadiki , 2008- yilda eksport tarkibida energiya tashuvchilar va neft mahsulotlarining solishtirma salmog ’ i 2007 yildagi 20,2 % dan 25,2 % ga qadar oshgan . Shuningdek, eksport tarkibida xizmatlarning ulushi 10,4 % darajasida bo’lganligi ham e’tiborga molik. Import tarkibidagi yaqqol o’zgarish – mashina va uskunalar importi ulushining 2007-yildagi 49,6 %dan tahlil davrida 53,3 %ga qadar o’sganligidir. Bu holat mamlakatimizning asosiy soha va tarmoqlarida olib borilayotgan ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish jarayonlari bilan izohlanadi. Ta’kidlash kerakki, tashqi savdo munosabatlarimiz geografiyasi, avvalo, rivojlanib borayotgan Osiyo qit’asi bozorlari bilan savdo aylanmasining o’sishi hisobidan sifat jihatidan o’zgarmoqda. Bu ko’rsatkichlarning barchasi, avvalo, eksport tarkibida yuqori qo’shimcha qiymatga ega bo’lgan raqobatdosh tayyor mahsulot ulushining izchil oshishi, birinchi navbatda, iqtisodiyotimizning o’sib borayotgan salohiyati va

imkoniyatlaridan dalolat beradi. Shu bilan birga, bunday holat eksportimizning xomashyo resurslari narxi tez-tez o’zgarib turadigan jahon bozori ta’siriga bog’liqligini kamaytirishda muhim yo’nalish bo’lib xizmat qiladi. 2. Xalqaro savdoda import operatsiyalarini tashkil qilishning huquqiy asoslari Xalqaro savdo munosabatlarida eksport-import operatsiyalarini tashkil qilishning huquqiy asoslari deganda, birinchi navbatda, mamlakatlarning ichki qonunchiligi (konstitutsiya, qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar), ikkinchidan, ikki tomonlama bitim, kelishuv va paktlar, uchinchidan, xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqariladigan tavsiya, qo’llanmalar nazarda tutiladi. Xususan, O’zbekiston Respublikasida tashqi savdo munosabatlarini tashkil etish uchun konstitutsiyaning 17-moddasida quyidagicha yozilgan: «O’zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning teng huquqli subyektidir. Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzishi, hamdo’stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib chiqishi mumkin». Bundan tashqari, tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etishga qaratilgan qonun va qonun hujjatlari ishlab chiqilgan. Ishchi va ko’p tomonlama kelishuv, bitimlar ham tashqi savdoni tashkil qilishning huquqiy asoslarini belgilaydi. Bularga savdo bitimlari va shartnomalar misol bo’lishi mumkin. Ularga mahsulotlar va xizmatlar eksport importining umumiy shartlari va tartibini aniqlovchi hujjatlardir. Ular qatorida alohida ahamiyatga ega mahsulotlar va xizmatlarga taalluqli maxsus bitimlar ajratiladi. Masalan, o’simlik va hayvonot dunyosining yo’qolib borayotgan turlarining xalqaro savdosi bo’yicha konvensiya, shuningdek, ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar manfaatlarini ko’zlagan holda keskin narx tebranishining oldini olish yoki yumshatish maqsadida xomashyo resurslari savdosida qo’llaniladigan ko’p tomonlama shartnomalar. Bu bitimlar kontragentlar yoki xorijiy sheriklar o’rtasida xalqaro tijorat shartnomalari tuzish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.

Turli mamlkatlar darajasida tenglashtirish va ikki marta soliq olishning oldini olish maqsadida xalqaro munosabatlar qatnashchilarining soliq solishning umumiy qoidalari, sharoitlari va tartibi to’g’risidagi soliq bitimlari ham mavjud. Hozirgi vaqtda barsa rivojlangan mamlakatlar o’zaro soliq bitimlarini imzolangan. Birinchi bor bunday shartnomalar IHTT tomonidan 1963 va 1973-yillarda ishlab chiqilgan va ular boshqa shu turdagi bitimlar uchun namuna sifatida hozirgi kunda ham qo’llaniladi. Tashqi savdoning huquqiy asosining uchinchi tomoni xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatlar tashkil etadi.Hozirgi savdo va sanoat sohasida quyidagi yirik xalqaro tashkilotlar mavjud: Umumjahon Savdo Tashkiloti (WTO), Savdo va rivojlantirish bo’yicha BMT Anjumani (UNKTAD), Sanoat rivojlanishi bo’yicha BMT Tashkiloti (UNIDO) va boshqalar. Umumjahon savdo tashkiloti 1995-yilning yozida tashkil etilgan bo’lib, muhim xalqaro tashkilot – savdo va tariflar bo’yicha Bosh bitim (GATT)ning davomchisidir. GATT ko’p tomonlama xalqaro bitim bo’lib, ishtirokchi mamlakatlar o’rtasidagi savdo munosabatlarini tartibga soluvchi, shuningdek, savdo masalalari bo’yicha muzokaralar va maslahatlar o’tkazuvchi xalqaro tashkilotlar edi. Xalqaro savdo munosabatlari bilan shug’ullanuvchi ushbu xalqaro tashkilot 1947-yilda tuzilgan. Dastlab bitimga 23 mamlakat imzo chekkan, 1994- yilning oxirida unda 128 mamlakat qatnashdi. Keyingi 30 yil ichida sanoat mahsulotlarga import tariflari rivojlangan mamlakatlarda 40 foizdan 5 foizgacha pasaygan. Bosh bitim o’z ichiga to’rtta katta qismni oladi: – shartnoma tuzayotgan tomonlarning asosiy majburiyat-lari; – bu majburiyatlardan istisno; – yillar mobaynida qo’shilgan tuzatmalar yig’indisi; – rivojlanayotgan mamlakatlarning o’ta muhim muammo-lariga taalluqli moddalar. Xalqaro savdoning rivojlanishida GATT muhim o’rin tutadi. Lekin jahon iqtisodiyotining o’sishi va jahon xo’jaligi aloqalarining murakkablashuvi, xalqaro

investitsiyalar va xizmatlar savdosini kengayishi yangi tashkiliy tizim barpo etilishini talab etdi. 1995-yildan faoliyat ko’rsatayotgan WTO bugungi kunda GATT tomonidan olib borilgan hujjatlarning mantiqiy davomchisi sifatida faoliyat yuritmoqda. Jahon savdosini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar guruhiga savdo va rivojlanish bo’yicha BMT Anjumani (UNKTAD) kiradi. U 1964-yilda BMT Bosh Assambleyasining domiy tashkiloti sifatida ta’sis etilgan bo’lib, BMT a’zolari bir vaqtning o’zida uning ham a’zolari hisoblanadi. GATTdan farqli ravishda UNKTAD savdo rivojlanishi uchun umumiy sharoitlarni yaratadi, xalqaro ayirboshlashni rag’batlantiruvchi va tartibga soluvchi chora- tadbirlarni qabul qiladi. Bunday chora-tadbirlarga jahon savdosi qoidalarini o’rnatish, BMTning boshqa tashkilotlari faoliyatini, shuningdek, savdo sohasida turli mamlakatlar siyosatini muvofiqlashtirish kiradi. UNKTAD doirasida davlatlarning iqtisodiy huquq va majburiyatlari Xartiyasi ishlab chiqilgan (1974-yil), shuningdek, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni qayta qurish va Yangi Xalqaro Iqtisodiy Tartib (YaXIT)ni yaratishga qaratilgan bir qator muhim qarorlar qabul qilingan. BMT tizimida YaXITni o’rnatilishiga ko’maklashuvchi boshqa qator tashkilotlar ham ish yuritadi. Ular jumlasiga sanoat rivojlanishini bo’yicha tashkilot – UNIDO ham kiradi. U 1966yildan Bosh Assambleya doirasida tashkil etilgan bo’lib, 1979yilda BMTning ixtisoslashtirilgan muassasasi sifatida qayta tashkil etildi. UNIDOning asosiy maqsadi rivojlanayotgan mamlakatlar sanoati rivojlanishini rag’batlantirish va sanoatlashtirishni jadallashtirish hisoblanadi. Yuqorida ko’rib chiqilgan xalqaro tashkilot va bo’limlar xalqaro savdo munosabatlarida huquqiy asosni yaratishda muhim o’rin tutadi, ularning faoliyati xalqaro savdoni huquqiy jihatdan tartiblaydi. Qadim zamonlardan tashqi savdo endi paydo bo’layotgan davrlarda ikki tomon o’zaro hisoblashishining ishonchli ta’minlanganligi muammosidan tashvishlanar edi. Ular hisoblashishning ikki turidan birini tanlash mumkin edi.

Birinchisida eksportyor tovarni jo’natib, so’ng To’lovni olardi, ikkinchisida, xaridor To’lovni o’tkazib, tovarni olardi, lekin birinchi hamda ikkinchi hollarda eksportyor va xaridor qarama-qarshi tomon o’z majburiyatlarini bajarmasligi riskiga mahkum edi. Bunday risklardan xalos bo’lish uchun xalqaro savdo munosabatlari amaliyotida hisoblashishning bir necha shakli ishlab chiqildi. Ular tomonlarning bir-biriga ishonch darajasiga qarab farqlanadi. Xorijiy sheriklar bilan hisoblashish shakllarining asosiylari quyidagilardir: akkreditiv, inkasso, cheklar bilan hisoblashish va hokazo. Ko’rsatilgan shakllarning bir qancha turlari mavjud. Hisoblashish shaklini tanlashda sherik operatsiya shakllarining shartlarini, ishonchli va foydaliligini hisobga olishi kerak. Hisoblashishning tanlangan shakli tuzilgan shartnomada aks ettiriladi. Eksport-import operatsiyalari bo’yicha xalqaro hisoblashishning shakli hujjatli xarakterga ega, chunki u tashqi savdo shartnomasi bilan belgilangan tovar- transport hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Import operatsiyalarida moliyaviy hujjatlarni qo’llash bir necha asrlardan beri davom etib kelmoqda. Ushbu tizimning maqsadi tovarlarni oldi-sotdisi bo’yicha tomonlar majburiyatlarining bajarilmaslik riskidan himoyalashdir. Xalqaro savdoda quyidagi eng muhim hujjatlar qo’llaniladi: veksel (tratta), yuklash schyoti, fizik tashishga oid hujjatlarkonosamentlar, temir yo’l yukxatlari, sug’urta polisi, schyotfaktura, kafolat xatlari. Veksel – bu qarz oluvchi tomonidan hujjatda o’rnatilgan vaqt o’tgandan so’ng belgilangan summaning shak-shubhasiz to’lash majburiyatidir. U boshqa shaxslarga o’tkazilishi ham mumkin, qarzdor va veksel ushlovchilarning barchasi oxirgi veksel egasi oldida ko’rsatilgan summani to’lab berishga majburdirlar. Veksel o’tkazilganda uning orqasiga yangi egasining nomi ko’rsatilgan yozuv qo’yiladi. Xalqaro hisoblar amaliyotida o’tkazma veksel (tratta)lar keng qo’llaniladi. Bu xaridorning aniq belgilangan muddatda ma’lum valyuta summasini to’lab berish majburiyatidir. Oddiy vekseldan farqli ravishda, trattalar kreditor tomonidan

yozilib, kreditor qarz bo’lgan uchinchi shaxsga mablag’ni to’lab berish talabi bilan yoziladi. Trattalar qimmatli qog’oz hisoblanib, To’lov vositasi sifatida qo’llanishi mumkin. Kaliforniya Universiteti o’qituvchisi Devid K. Eytman trattalarni muddatli va uzaytirilganlarga tasniflaydi. Muddatli trattalar egalariga vekselni taqdim etuvchiga to’lab beriladi. To’lovchi ehtiyot bo’lishi kerak, chunki qalbaki hujjat bo’yicha To’lovni, amalga oshirish xavfi ham mavjud. Muddatli trattalardan farqli ravishda, uzaytirilgan trattada To’lov qoldirilgan muddatdan so’ng amalga oshiriladi. Xalqaro savdo amaliyotida To’lov aksept (To’lovni majburiyatni tan olishi) dan so’ng 30, 60 yoki 90 kun muddatda amalga oshirishi belgilanadi. Odatda, akseptlangan qaytarilgan trattalar qisqa muddatli pul bozorida sotiladi. Xalqaro hisoblashishlarda transport-tashish tashkilotlari tomonidan rasmiylashtiriladigan «qoplash schyotlari» alohida o’rin egallaydi. Yuklash schyotlari 3 ta funksiyani bajaradi: 1) tovarni olish to’g’risidagi tilxat; 2) shartnoma rolida; 3) garov sifatida. Tilxat sifatida ular tashuvchi yukni tashishga qabul qilishini tasdiqlaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, tashuvchi o’ram ichidagilarga javob bermaydi. Shartnoma sifatida yuklash schyotlari tashuvchi ma’lum summa evaziga tovarni belgilangan joyga yetkazib berishni bo’yniga oladi. Yuklash schyotlari xaridor tomonidan tovarga To’lovni ta’minlashda garov funksiyasini bajaradi. David K. Eytman yuklash schyotlarining ikki turini farqlaydi: to’g’ri va buyruqli. To’g’ri yuklash schyotlari yuklangan tovarlar avans qilib oldindan to’langanida rasmiylashtiriladi. Buyruqli yuklash schyotlari ma’lum vakolatli shaxs nomiga yoziladi. Yuk yetib kelganda tashuvchi tovar ihtiyoriga yuborilgan shaxsni xabardor qilish kerak. Xalqaro amaliyotda «sof yuklash schyoti», «bortda»gi yuklash schyoti kabi atamalar uchraydi. Birinchisi, tashuvchi tovarning sifatini tekshirishi shart bo’lmasa ham, yuk yaxshi holatda qabul qilingan bo’lsa, tashuvchi tomonidan to’ldiriladi. Agar tovar kema bortida bo’lsa, «bortda»gi yuklash schyoti rasmiylashtiriladi.

Tashqi savdoda konosament, temir yo’l yukxati, avia yukxati kabi transport hujjatlari uchraydi. Ular bir-biridan tashish vositasiga qarab farqlanadi. Ularning funksiyalari yuklash schyoti funksiyalari bilan bir xildir. Sug’urta hujjatlari sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchi orasidagi munosabatni aks ettiradi. Sug’urtalovchining roli sug’urta munosabatlarini olish evaziga baxtsiz hodisa tufayli sug’urtalanuvchi ko’rgan zararni qoplashdan iborat. Sug’urtalovchi tomonidan beriladigan sug’urta polisi sug’urta shartnomasini tasdiqlaydi. Sug’urta polisi sug’urtalanuvchi sug’urta mukofotini to’laganidan keyin sug’urta kompaniyalari tomonidan yozib beriladi. Kafolat xati – yukni oluvchi yoki uning bank tomonidan tashuvchi aylanma transport hujjati rasmiylashtirilmaganligi sababli yuzaga kelishi mumkin hodisalar uchun javobgar emasligini tasdiqlovchi hujjat. Xalqaro To’lovlarda, shuningdek, ko’plab transport, moliya, bojxona va tijorat xarakteriga ega hujjatlar qo’llaniladi. Ularning barchasi turli shakldagi xalqaro To’lovlarni amalga oshirishga xizmat qiladi.

Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr. 2. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»giQonun. – T.: «O‘zbekiston». 1995-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito‘g‘risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel. 4. O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyatto‘g‘risida»gi Qonuni. 2000-yil. 5. O‘zbekiston Respublikasining bank tizimida valutanitartibga solishga oid qonunchilik hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2004. 6. O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishbo‘yicha qonunchilik hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2003-yil. 7. Karimov I.A. O‘zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,mafkura. – T.: «O‘zbekiston», 1996-yil. 8. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: «O‘zbekiston», 1997-yil. 9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 1jild, – T.: «Ma’naviyat», 2008. 10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – T.: «O‘zbekiston», 2009. 11. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchildavom ettirish – davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008yilda mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009-yilda mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi «Turkiston» gazetasi, 2009-yil 14-fevral. 12. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o‘zgarishlarimizning bosh maqsadidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2007-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2008-yil 9-fevral. 13. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O‘quv qo‘llanma. – T.«Moliya». 2000-yil 14. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2002-yil. 15. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O‘qituvchi», 2003-yil. 16. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari.Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya», 2005-yil. 588 bet. 17. Burxanov U. Kredit inqirozi: mas’uliyatsizlik natijasimi?/Ilmiy-ommabop risola.– T., 2009.

18. G‘afurov U.V. «Prezident I. Karimovning Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» asarini o‘rganish bo‘yicha, o‘quvuslubiy qo‘llanma. – T.: TDIU. -120 b, 2009-yil. 19. Jumayev N.X., Yuldashev M.I. Jahon moliyaviy inqirozi va uning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri. // «Fan va turmush» jurnali, 2008. ¹ 6. 20. Xamidov I.A., Alimov A.M. O‘zbekiston Respublikasidatashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. Darslik / Mas’ul muharrir: X.Boboyev – T.: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi «Adabiyot jamg‘armasi» nashr., 2001-yil. 21. Xudoyberdiyev Z.Ya., G‘afurov U.V., Xomitov K.Z.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. O‘quv qo‘llanma. – T.: «O‘zbekiston». 2009-yil. 22. Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Globallashuv jarayoni va moliyaviy inqiroz sabablari // Adolat, 2009-yil 27-fevral. 23. Internet saytlari http://cbu.st.uz/uz/press http://uba.uz/news.aspx?nidq584 http://www.bfa.re.uz http://www.bankir.ru http://www.gov.uz http://www.uza.uz

O'xshashlar

Tashqi savdo siyosati

Investitsiya faoliyatini kreditlash

Savdo korxonalarida chakana savdo aylanmasi

Alohida schyotdan kreditlash va kredit liniyasini ochib kreditlash tartibi

Tijоrat banklarining kreditlash usullari