Ташқи савдо олди-сотди шартномаси - Iqtisodiyot - Referatlar

Ташқи савдо олди-сотди шартномаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

178.5 KB

Ko'chirib olish

Ташқи савдо олди-сотди шартномаси Режа: 1.Ташқи савдо шартномаини урганишнинг зарурлиги ва ахамияти 2.Шартнома шартлари

Ташқи савдо шартномасини урганишнинг зарурлиги ва ахамияти Материал-буюм шаклидаги товарларнинг олди-сотди шартномаси халкаро тижорат амалиетида Шартнома деб аталади. Олди-сотди шартномаи тижорат хужжати булиб, ташқи савдо битирилиши расмийлаштирилади.Унда томонларнинг тоар етказиб бериш тугрисидаги мажбуриятлари баен этилади.Ташқи иктисодий битмни тузишда томонлар кайси давлатнинг хукукидан битм тузиш ва томонларнинг хукук ва мажбуриятларини белгилаб фойдаланиш зарурлигини аниклаб олиш керак. Олди-сотди шартномасини тузишни тартибга солиш ва сотувчи хамда харидорнинг ушбу шартномадан келиб чикадиган хукук ва мажубриятлари БМТнинг олди-сотди шартномалари тугрисидаги конвенсиясида бир хиллаштирилган.Агар шартнома томонларидан бири конвенсияга кушилмаган мамлакатлардажойлашган булса, бундай битмга нисбатан Конвенсия кулланилмайди.Агар томонлар уртасидс келишув булмаса, у холда - олди-сотди шартномаига сотувчи булган ; - комиссия (консигнация) шартномасида комитентбулган; - топширув шартномасида ловерител булган ; ---ташиш шартномасида ташувчи булган томон жойлашган мамлакатнинг хукуки кулланилади. МДХ мамлакатларининг конунларига кура олди-сотди шартномаси буйича харидорнинг товарга эгалик ҳуқуқи унга товар берилган вактдан бошлаб кучга киради. Агар харидор етказиб беришни уз буйнига булса,транспорт ташқилоти еки почта харидорнинг вакили хисобланади ва унга товарни бериш харидорнинг узига бериш деб хисобланади.агар сотувчи бирор жойгача товарни етказиб беришга жавобгар булса , хамда товар харилор еллаган етказиб берувчилар томонидан олиб кетилса , у холда товар биринчи етказиб берувчига берилиши биланок эгалик хукуки харидорга утади.Коносамент еки бошка товар таркатиш хужжатлари тварнинг узига нисбатан кулланиладиган утказилишга белгилаштирилади. Шартнома тузишда олдин томонлар унинг барча томонлари келишиб оладилар.бир томон шартнома лойихасини ишлаб чикади,бошка томон уни

урганади,кушимчалар киритади, узгартиради. Хамма бахсли уринлар хал этилгач, томонлар шартнома тузадилар ва шу пайтдан бошлаб шартнома буйича томонларнинг хукук ва мажбуриятлари юзага келади. Агар шакли ва имзоланиш тартиби сакланмаган булса,ташқи савдо шартномаси ( каерда тузилагнидан ктъий назар) хакикий деб хисобланмайди.Шу билан собик СССР мамлакатларидаги шартнома тузиш тартиби БМТнинг халкаро олди-сотди шартномалари тугрисидаги конвенсияси буйича битм тузиш тартибларидан фарк килади.Бунга кура битм тузишнинг огзаки шаклига йул куйилади.

Шартнома шартлари Ташқи савдода кулланиладиган шартномалар турли шартларга эга.Улар товарни тавсифлайди,битмнинг тижорий хусусиятларини, томонларнинг хукук ва мажбуриятларини белгилайди.Шартноманинг барча шартларини куйидагича тавсифлаш мумкин. 1)сотувчи ва харидор учун уларнинг мажбурийлиги нуктаи назардан; 2)универсаллиги нуктаи назардан; Мажбурийлиги нуктаи назаридан шартнома шартлар; мажбурий ва кушимча шартларга булинади. Мажбурий шартларга куйидагилар киради: --битм томонларининг номи; --шартнома предмети ; --сифат ва сон ; --етказиб беришнинг асосий шартлари; --бахо; --тулов шартлари ; --снкция ва рекламациялар(жарималар даъволар); --томонларнинг юридик манзиллари ва имзолари; Кушимча шартлар куйидагилар: --товарни топшириш ва кабул килиш; --сугурта; --юклаш хужжатлари; --кафолатлар ; --ураш-жойлаш ва маркировка; --фрс-мажор холатлари; --арбитраж; --бошка шартлар;

Мажбурий шартларда агар томонлрдан бири ушбу шартларни бажармаса,бошка томон шартномани бузиши ва шартномани коплашни талаб килишга хаклидир.Кушимча еки жуда мухим булмасин(деб номланган)шартлар хам мавжуд.Уларни ушбу шартларини бир томон бузса,иккинчи томон шартномани бузишни талаб килишга хакли эмас. Универсаллиги нкутаи назаридан шартнома шартлари индивидуал ва универсалга булинади: Индивидуал яъни факат бир конкрет шартномага хос булган шарталрга куйидагилар киради: --мукаддимада томонларнинг номи ; --шартнома предмети ; --товар сифати; --товар сони; --бахо; --етказиб бериш муддатлари; --томонларнинг манзили ва имзоси; Универсал шартларга куйидагилар киради: --товарни кабул килиш-топшириш ; --етказиб беришнинг асосий шартлари ; --тулов шартлари ; --ураш-жойлаш маркировка; --кафолатлар; --санкциялар ва рекламациялар; --форс мажор холатлари; --арбитраж; Шартномаларни тузишда контрагентнинг мамлакатларига савдо одатларини хисобга олиш керак. Савдо одатлари деганда халкаро савдо амалиетида шаклланган умумэътироф этилган ягона коида тушунилади. Бу коидалрнинг ахамияти шундаки , агар бирор бир ноаникликлар мавжуд булса ,томонлар халкаро

савдо одатини куллайдилар. Аслида шартнома тузишда уни ббажаришда юзага келган барча эхтимол тутилган саволларни олдинданайтиб булмайди. Куйида ташқи савдо шартномаининг тахминий тузилиши келтирилган.Ташқи савдода кулланиладиган амалиет ва одатларни бажариш тавсиялар куйидагилардан иборат: А. МУКАДДИМА Мукаддима матндан олдин келади ва “шартнома”сузидан бошланиб,ундан кейин шартнома раками берилади. Кейин томонларнинг номи аник курсатилади.Шунингдек ,контрагентлар сифатида томонларнинг таърифи берилади.Масалан : “сотувчи “ва “хридор” еки “буюртмачи”ва “етказиб берувчи”. МУКАДДИМА НАМУНАСИ Шартнома № 1/010693-ГК 2000й 1июнь Тошкент шахри Келгусида “сотувчи”деб номланган “Экспорттехника ЛТД” масъулияти чекланганжамияти бир томондан ва “ Nippon pums ” (Япония) фирмаси иккинчи томондан ушбу шартномани шу хакда туздиларким, сотувчи харидорга куйида санаб утилган шартларда куйидаги товарларни етказиб беради Б. ШАРТНОМА ПРЕДМЕТИ Мукаддимадан кейин шартноманинг предмети таърифланади ва унинг номи,тавсифи, модели ,нави ва шакллари курсатилади. Масалан: “к 100-80-160 насос агрегатлари” В. СОНИ ВА МИКДОРИ. Шартномада микдаорни улчаш бирлиги уни аниклаш тартиби , меъери ва

улчов тизими аник белгиланиди. Товарнинг микдори ва унга мос булган улчовларда дона , кг, бош ва хк курсатилади . шартномада меъер улчовларининг тизимини белгилаб олиш зарур.Чунки турли малмкатларда турлича улчов бирликлари кулланилади. Бир хил номдаги улчов бирликлапри (масалан туп, бутил, коп, бочка) турли мамлакатлада турли микдорга эга.Масалан Австралияда ювилган жунтупи 100кгни, Янги Зеландияда 145 кгни,Уругвайда эса 480 кгни ташқил этади. Бразилия,Венесуэлла,мексика,Колумбияда бир коп кофе 60 кг булса,Эквадор,Ямайкада 90 кг,Яяпонияда 77 кг,Никарагуада 70 кг хисобланади. Хом аше масса ва хажм билан улчанадиган товарларнинг микдорига кушимча изох берилади . Бу изох “атрожда” деб аталади ва микдор енига “+/-” ишораси куйилади. Масалан 10000 т +/- 5%. Баъзи массали товарлар ташиш пайтида табиий йуколиш хусусиятига эга.Сабаби куриш,силкиниш,тукилиш ва хк.Бунда томонларшартномада “франшиза”ни келишиб оладилар(сигими, улчами)ва табиий йуколишини тулашини аниклаб оладилар. Шунингдек ,шартномада идишлар товарнинг микдррига кириш- кирмаслигихам келишиб олинади.Шундай килиб чикиб брутто товарнин ураш- жойлаш материаллари билан бигаликда огирлиги ва нетто товарнинг идишлар ураш материалларсиз бирлиги аниклаб олинади. Г. ТОВАР СИФАТИ Товарларнинг сифатини шартномада аниклаб олиш товарнинг характеристикасини белгилаш,яъни унинг харидор талабига мувофик яроклилигини белгилашдир.Сифатни аниклаш усули товарнинг хусусиятларидан халкаро савдода ушбу товарга нисбатан шаклланган амалиетдан келиб чикиб белгиланади. А) Стандарт буйича: Бу усул товарнинг сифати маълум стандартга тула мос келишини назарда

тутади.Стандартлар турли хукумат ташқилолари(миллий стандартлар,масалан ГОСТ, DIN тадбиркорлар уюшмалари,илмий-техник ассоциациялари томонидан ишлаб чикилади.Стандартларни куллаш Ешартномалар урнатилишини енгиллаштиради.Унда стандартнинг номери ва санаси,уни тулаб чиккан ташқилот номини курсатиш етарли. Б)Техник шартлар буйича Агармаълум товарга стандарт булмаса ва унинг сифатини белгилаш учун техник шароит кулланилса,ушбу шартлар ишлатилади.Техник шартлар шартноманинг матнида еки унинг иловасида берилади. В)Узига хос хусусиятига кура. Узига хос хусусиятлари шартномага илова тарзида берилади ва товарни тавсифловчи зарур техник улчамларни уз ичига олади.Узига хос хусусиятлар асосан экспортчилар томонидан тузилади.Бундай холларда шартномада узига хос хусусиятларини тузган ташқилотни ва бу хусусиятларни санаб утиш керак. Намуна буйича. Товар сифатини намуна буйича аниклаш асосан истеъмол молларига жорий этилади. Сотувчи олувчига махсулотнинг бир неча намунасини беради, харидор уларнинг хусусиятларини синаб куради.Шартномада товарларнинг сифати намунага мос келиши зарурлиги езиб куйилади.Одатда учта намуна олинади.Бри харидорда ,иккинчиси сотувчида ва учинчиси бириор бир нейтрал ташқилотда сакланади. Д)Тасвирлаш буйича бу усул индивидуал товарлар масалан, меваларга нисбатан кулланилади.Унда товарнинг барча хоссалари батавсил баен килинади. Е)Дастлабки куздан кечириш буйича. Бунда товарлар одатда аукционда еки омборхонада сотилади.Шартномада бу усул “куздан кечирилди-тасдикланди”деган сузлар билан белгиланади. Ж)Товардаги алохида моддалар буйича. Бу усул товарда фойдали моддаларнинг максимал даражаси ва йул

куйилмайдиган аралашмаларнинг минимал даражасининг фоизда курсатилишини назарда тутади.Масалан шакардаги сахароза. З)Тайер махсулотнинг чикиши буйича. Бу усулда тайер махсулотнинг микдорикурсатилади и)Натура огирлиги буйича. Бу усулда дон махсулотларинингсифатти анакланади. К)”ТЕЛЬ-КЕЛЬ”усули. Бу усул кисман ,хали йигиб олинмаган донли цитруслиэкинларнинг хосилини сотишда ишлатилади.Харидор товарни унинг сифатидан катъий назар олиши керак,агар у шартномага курсатилган номга (турга ,навга)тугри келса . Мсалан: Товарнинг алохида кисмларининг улчам курсаткичлари (кумир тошлари,уруглар,тузлар ва хк) Етказиб бериш муддати ва санаси. Етказиб бериш муддати томонлар келишиб олган ва шартномада назарда тутилган, шу вақт ичида сотувчи харидорга битим предметини етказиб бериши зарур бўлган муддат. Бунда битим предмети бир вақтда, шунингдек, бўлиб-бўлиб бирор муддат ичида етказиб берилиши мумкин. Бир вақтда етказиб беришда томонлар етказиб беришнинг бир муддатини, маълум вақт давомида етказиб беришда эса ҳар бир партия учун етказиб бериш муддатини кўрсатишади. Шартномада етказиб бериш муддатлари қуйидаги усуллар билан кўрсатилиши мумкин:  етказиб беришнинг қайд этилган санасини белгилаш билан;  бирор давр ичида (ой, чорак, йил) етказиб бериш муддатини белгилаш билан;  махсус терминларни (“зудлик билан”, “омбордан” ва ш.к.) қўллаш билан. Ташқи савдо амалиётида етказиб бериш муддатларини белгилаш учун (ой, чорак) календар даври энг кўп қўлланилади. Етказиб бериш муддати сифатида аниқ календар санаси анча кам қайд этилади. Зудлик билан етказиб бериш деганда, халқаро амалиётда битим тузилиши

билан бошланадиган маълум муддат тушунилади. Бу муддат савдо одатлари билан белигиланади ва 1 дан 14 иш кунигача муҳлатни ўз ичига олади. Бундай муддатларда товарлар етказиб бериш бўйича биржаларда, аукционларда, сотувчининг омборидан сотишлардаги битимлар амалга оширилади. МИСОЛЛАР. 1. Ушбу шартнома бўйича сотилган товар 1997 йил апрелидан декабригача тахминан бир хилдаги партиялар билан етказиб берилади. 2. Товар 1997 йил сентябрь-ноябрь ойлари давомида етказиб берилади. Сотувчи муддатидан олдин етказиб бериш ҳуқуқига эга. 3. Ушбу шартнома бўйича товар 1996 йилнинг 25 сентябридан кечикмасдан етказиб берилиши шарт. 4. Сотувчи харидорга 1997 йилнинг февраль-апрелида Сотувчи ва Харидор ўртасида келишилганидек, етказиб бериш ойлари ва транспорт турига мувофиқ ҳолда товарни етказиб беради. Сотувчига Харидорнинг розилигига биноан, товарни муддатидан олдин етказиб бериш ҳуқуқи берилади. Сотувчининг товарни муддатидан олдин етказиб бериши мумкинлиги шартномада махсус айтиб ўтилиши керак. Агар бу қайд этилмаган бўлса, одатга кўра фақат харидорнинг розилигига биноан муддатидан олдин етказиб бериш мумкин. Кўп ҳолларда олди-сотди шартномасига етказиб бериш санаси ҳақидаги изоҳ киритилади. Бу битимнинг томонларига келгусида етказиб беришнинг аниқ муддатларига риоя қилиш ҳақидаги низоларга йўл қўймаслик имконини беради. Етказиб бериш санаси товарни ташиш усулларидан келиб чиқиб, белигиланади ва қуйидагилар бўлиши мумкин: - товарни ташишга қабул қилиб олинганлигидан далолат берувчи транспорт ҳужжатининг санаси; - омборхона гувоҳномасининг санаси; - сотувчи ва харидор вакилларининг қабул қилиш-топшириш актига имзо чеккан санаси. Етказиб беришнинг базис шартлари

Ташқи савдо битимини тузишда шериклар товарни сотувчидан харидорга етказиб бериш билан боғлиқ ( транспортда ташиш , йўлда суғурта қилиш , божхона ҳужжатларини расмийлаштириш ва ҳ . к .) кўплаб мажбуриятларни ўзаро аниқ тақсимлаб олишлари зарур . Бу мажбуриятлардан ҳар бири турли харажатларни назарда тутади, шунингдек, товарни транспортда ташишда унинг бузилиши ёки йўқолиши билан боғлиқ таваккал ҳам мавжуд. Шартнома томонларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини бир хиллаштириш учун шартноманинг базис шартлари ишлаб чиқилган. Улар сотувчи ва харидорнинг товарни етказиб бериш бўйича мажбуриятларини белгилаб беради., товар тасодифан йўқолиши ёки бузилиши таваккалининг сотувчидан харидорга ўтиш пайтини ўрнатади. Бу шартлар шунинг учун ҳам базис шартлари деб аталадики, улар етказиб бериш бўйича харажатлар товарнинг нархига кириш-кирмаслигидан келиб чиқиб, нархнинг базисини (асосини) белгилаб қўяди. Базис шартлари халқаро савдо амалиёти асосида ишлаб чиқилади. Улар товарлар етказиб бериш билан боғлиқ операцияларни соддалаштиради, халқаро савдода умум эътироф этган ва қоида тариқасида , алоҳида давлатлар, портлар, савдо тармоқларининг тижорат амалиётида шаклланган савдо одатлари билан белгиланади. Базис шартларини келишиб олиш, уларни бир хилда тушуниш контрагентлар учун ташқи савдо битимлари самарадорлигининг муҳим омил ҳисобланади. Тижорат терминларини шарҳлашга умумий ёндашувни ишлаб чиқиш бўйича Халқаро савдо палатаси катта ишлар қилди. У 1936 йилда биринчи марта Терминларни шарҳлашнинг халқаро қоидаларини (Инкотермос) ишлаб чиқди. Кейинчалик терминларнинг сони Инкотермоснинг 1967, 1976, 1980 ва 1990 йиллардаги янги таҳририда кўпайиб борди. Инкотермосга янги терминларниинг қўшилиши транспортда ташишнинг янги турлари, масалан контейнерда , юклаш- туширишнинг горизонтал усулига эга бўлган трейлерлар ва паромларда ташиш кабиларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ хусусиятларни ҳисобга олишга интилишлардан келиб чиқди. Айтиб ўтилган базис шартлари (Инкотермоснинг

1990 йилги сўнгги таҳририда 13 та шарт-терминлар бор) ҳақиқатда ҳар қандай транспорт турида, жумладан аралаш ташишларда ҳам қўлланилиши мумкин. Инкотермос нинг шарт-терминлари шартномада уларга ҳаволалар қилинган ҳолларда қўлланилади. Улар факултатив хусусиятга эгалиги туфайли, уларни тўлалигича ёки бирор қисмини қўллаш келишиб олаётган томонлар орасида аниқлаб олинади. Шартнома шартлари ва Инкотермос қоидалари бир бирига мос келмаган ҳолларда шартнома шартлари устувор аҳамиятга эга бўлади. Инкотермос мулк ҳуқуқининг бир томондан бошқасига ўтиши тўғрисидаги қоидаларга эга эмас. Бу қоидани шартномада махсус изоҳлаб ўтиш керак. Акс ҳолда, масала ушбу шартномага нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқ асосида ҳал қилинади. Россия ташқилотлари хорижий мамлакатларнинг фирмалари билан шартнома тузишда Инкотермосдан фаол фойдаланадилар. Шунинг учун ҳам кўрсатиб ўтилган терминларни билиш ташқи иқтисодий фаолиятнинг барча иштирокчилари учун жуда муҳим. Савдо битимларининг базис шартлари сотувчи ва харидорнинг асосий мажбуриятларини белгилаб беради. Масалан, сотувчи қўлланилаётган базис шартларидан қатъи назар қуйидагиларга мажбур: шартнома шартларига мувофиқ товарни етказиб беришга; товарнинг юклаб жўнатишга тайёрлиги ёки товарнинг юкланганлиги, товарнинг харидор ихтиёрига етказиб берилиши санаси ҳақида харидорни ўз вақтида хабардор қилишга; товарни текширишга кетадиган сарфларни тўлашга; товарни одатдагича ўраб-қадоқлашни ўз ҳисобидан таъминлашга. Савдонинг ушбу тармоғида товарни ўраш-қадоқлашсиз жўнатиш қабул қилинган ҳолатлар бундан мустасно; амалиётда қабул қилинган, товар келишилган шартларда етказиб берилаётганлигини тасдиқловчи “соф” ҳужжатни харидорга бериш (“соф” деганда ўраш-жойлаш маҳсулотларининг камчиликларини кўрсатувчи изоҳолари бўлмаган ҳужжат тушунилади); экспорт қилаётганда олинадиган божхона пошлиналари ва солиқларни тўлаш;

ўз ҳисобидан экспорт лицензияси ёки экспорт учун зарур бўлган бошқа ҳукумат қоғозини олиш; харидорга унинг илтимосига кўра ва унинг ҳисобидан товарнинг ўтиши ва консуллик фактурасини олиб бериш (“кўрфаздан” деган шартлар бўлган ҳоллар бундан мустасно); харидорнинг илтимосига кўра, унинг ҳисобидан ва таваккали эвазига юк жўнатилаётган мамлакатда ва (ёки) товар ишлаб чиқарилган мамлакатда харидор учун белгиланган мамлакатга товарни олиб киришида зарур бўлиши эҳтимол тутилган (тегишли ҳолларда эса – учинчи мамлакат орқали транзит равишда олиб ўтиш учун) бошқа ҳужжатларни олишда ёрдам кўрсатиш; товарни базис шартларида кўрсатилган жой ва шартномада шартлашилган муддатларда харидор ихтиёрига етказиб беришгача бўлган таваккал ва харажатларни ўз бўйнига олиш. Харидор барча базис шартларида қуйидагиларга мажбур: шартномада ёки товарнинг ҳужжатларида кўрсатилган жой ва муддатда ўз ихтиёрига топширилган товарни қабул қилиб олиш ва шартномага мувофиқ нархларда товар учун ҳақ тўлашга; етказиб бериш муддатлари тугаганидан сўнг, товарни ўз вақтида қабул қилиб олмагани учун товар учраган харажатлар ва хавфларни ўз бўйнига олиш ва уларни қоплаш; товар жўнатилаётган ёки товарни ишлаб чиқарган мамлакатда бериладиган ҳужжатларни олиш пайтидаги барча харажатларни ҳамда йиғимларни тўлаш; агар етказиб бериш шартларида бошқа ҳолатлар назарда тутилмаган бўлса, барча божхона пошлиналари, шунингдек, товарни олиб киришда ёки олиб кирилаётган товарга қўйиладиган бошқа пошлиналар ва солиқларни тўлаш; ўзи таваккал қилган ҳолда ва ўзининг ҳисобидан жўнатилаётган мамлакатга олиб кириш учун талаб қилиниши эҳтимол тутилган импорт лицензиялари ва бошқа рухсатларни олишни таъминлаш. Товарнинг нархи

Шартномада нарх етказиб беришнинг келишилган базисига кўра, товарнинг сон бирлигига алоҳида валютанинг пул бирлигида кўрсатилади. Бунда томонлар ўрнатилган нарх қандай тушунилиши, яъни унга юкни жўнатиш, тара, ўраш- жойлаш, маркировка қилиш ва бошқалар билан боғлиқ харажатлар кириш- кирмаслигини келишиб оладилар. Шартномада қуйидаги турли нархлар қўлланилиши мумкин: қатъий нарх; кеийнчалик қайд этиб бориладиган (фиксация) нарх; ўзгарувчан нарх. қатъий нарх музокараларда томонларнинг келишиб олганларидан сўнг шартномага киритилади ва шартнома бажарилиши давомида ўзгартирилиши мумкин эмас. қатъий нархлар ташқи савдо операцияларида жуда кўп қўлланилади. Бироқ нархни белгилашнинг шу усулидан фойдаланаётганда, бу усул фақат қисқа муддатли битимларга (1–1,5 йил) мос келишини унутмаслик керак. Узоқроқ муддатга эга шартномаларда қатъий нархни қайд этиб қўйиш шунга олиб келиши мумкинки, шартнома нархлари жорий бозор нахларидан анча фарқ қилиши мумкин. Бу эса томонлардан бири учун фойдали эмас. МИСОЛЛАР. 1. Ушбу шартнома бўйича сотилган товарнинг нархи АқШ доллари билан белгиланади (неттосининг ҳар метр тоннасига 123 доллар) ва таранинг, ўраш-жойлаш материалларининг, товар маркировкасининг баҳосини, шунингдек, товарни кеманинг трюмларига ортиш ва жойлдаштиришнинг харажатларини ҳамда сепарацион материалларининг баҳосини қўшган ҳолда, бир француз ёки Бельгия портига ?штивкани?ҳисобга олиб ?ФОБ? тушунилади. 2. Етказиб берилаётган товарларга нархлар позициялар бўйича 1-иловада кўрсатилган. Нархлар қатъий ва ўзгартирилиши мумкин эмас. Кейинчалик қайд этиб бориладиган нархлар шартномада кўрсатилмайди Бу ҳолда “Товарнинг нархи” бандида келажакда, яъни шартномани бажариш пайтида нархни белгилашнинг усуллари кўрсатилади. Масалан, шартнома нархларини етказиб бериш ёки тўлов кунидаги биржа котировкалари билан ёхуд бошқа ишончли маълумот нархлари билан белгилаш назарда тутилиши мумкин.

МИСОЛЛАР. 1.Ушбу шартнома бўйича етказиб берилаётган миснинг нархи етказиб бериш санасидан бир кун олдинги Лондон металлар биржасининг 3 ойлик котировкаси билан белгиланади. 2. Прокат нархи “Метал бюлетин”нинг тўлов ўтказиладиган пайтда тегишли маҳсулот турига оид маълумот нархлари асосида ўрнатилади. Шартномада кейинчалик қайд этиб бориладиган нархларни ўрнатишда харидорга битимни бажариш муддатлари ичида нархни қайд этиш вақтини танлаб олиш ҳуқуқи, нарх даражасини белгилаш учун у нархлар ҳақидаги қандай ахборот манбаларидан фойдаланиши мумкинлигини кўрсатган ҳолда, берилиши мумкин. Бундай битимилар онкол битимлар деб аталади. Ўзгарувчан нарх дастлабки (базис) нархни шартномада қайд этишни назарда тутади. У нархларни ҳосил қилувчи элементлар ўзгарганда, келишувни бажариш давомида томонларнинг келишиб олган методига кўра, ўзгариши мумкин. Нарх ўрнатишнинг бундай усули хомашё ҳамда машина-техник маҳсулотларни етказиб беришда қўлланилиши мумкин. Хомашё маҳсулотларини еткзаиб беришда нарх ўрнатишнинг бундай усулини баъзан ҳаракатчан нарх деб ҳам аташади. Бундай ҳолда шартномада кўрсатилган товар нархи ушбу товарни етказиб бериш пайтидаги бозор нархларининг ўзгаришига боғлиқ бўлади. Шартномада, албатта, нархларнинг ўзгариши ҳақида тўхталиш керак бўлган манба кўрсатилади, шунингдек, бозор нархларининг шартнома нархларидан фарқ қилишининг йўл қўйиладиган минимуми ва максимуми келишиб олинади. МИСОЛ. Ушбу шартнома бўйича етказиб бериладиган нефтнинг нархи ҳир бир баррелига ... АқШ долларини ташқил қилади. “ОПЕК бюллетин бўйича маълумот нархи шартномани тузиш вақтида ҳар баррелига ... АқШ долларини ташқил қилади. Маълумот нархи шартномани бажариш давомида ўзгарса, шартнома нархи шунга мутаносиб ҳолда ўзгаради. Асбоб-ускуналарга ўзгарувчан нархлар шартнома бажарилаётган пайтда шартнома бажарилиши давомида рўй берган ишлаб чиқариш сарфларидаги ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда база (шартнома) нархларини қайта кўриб чиқиб ўрнатилган нархдир. Кўпинча ўзгарувчан нарх бир йилдан ортиқ етказиб бериш

муддатларига эга машиналар ва ускуналар савдосида, шунингдек, ҳажми ва давомийлиги катта пудрат ишларини бажаришда ўрнатилади. Охирги нарх одатда қуйидаги формула билан ҳисобланади: Р1 М 1 С1 қ С0  А+ В ---- + D --  Р1 М0 бунда С1 – охирги нарх; С0 – дастлабки нарх; А – тормозланиш коэффицети, яъни нархнинг ўзгарувчан қисмидаги ўзгармас улуш; В, D в ҳ.к. – нархнинг алоҳида ташқил этувчиларидир, масалан иш кучи нархи, материалларнинг баҳоси ва ш.к.; Р1 ва Р0 лар – етказиб берувчи сотилган товарларни тайёрлаш учун олган материалларга нархларнинг ва дастлабки нархларни ўрнатишнинг индекслари; М1 ва М0 маҳсулотни ишлаб чиқараётган тармоқдаги иш ҳақининг индекси, тегишлича нархларни қайта ҳисоблаш даври ва дастлабки нархларни ўрнатиш даврлари учун. Зарур ҳоларда келтирилган формуланинг ўзгарувчан қисми зарур ташқилий элементларнинг сонига мос равишда кенгайиб бориши мумкин. Бунда ушбу элементларнинг умумий улуши суммаси ҳар гал бирга тенг бўлиши керак. Тормозланиш коэффиценти одатда 0,1 дан 0,2 гача чегарада ўрнатилади ва маҳсулотга ўтадиган асосий фондларнинг бир қисмини, режалаштирилаётган фойдани ва ш.к.ларни акс эттиради. Тўлов шартлари Тўлов шартлари тўловнинг валютасини, усулини ва етказиб берилган товар учун ҳисоб-китобнинг тартибини, тўлов учун тақдим қилинадиган ҳужжатларнинг рўйхатини, асоссиз равишда тўловни кечиктириш ёки шартноманинг тўлов шартларини бошқача бузишлардан ҳимоя чораларини белгилаб қўяди. Шартномаларда тўғри танланган тўлов шартлари ва ҳисоб-китоб шакллари кўп жиҳатдан ҳар бир ташқи савдо операцияларида маблағлар айланишининг тезлигини, шунингдек, унинг самарадорлигини белгилаб беради. Тўлов шартларини танлашда қуйидагилар ҳисобга олинади:

товарнинг хусусияти (хомашё, озиқ-овқат, асбоб-ускуна, хизматлар. Ноу-хау); тегишли товар бозорининг конъюнктураси; савдо одатлари ва муносабатларнинг шаклланган амалиёти; ҳукуматлараро тўлов битимларининг мавжудлиги; котрагент-мамлакатларнинг валютани назорат қилишнинг миллий нормалари; банк амалиётида шаклланган, турли ҳисоб-китоб шаклларини қўллаш бўйича бир хил қоидалар. Тўлов шартлари товар ҳаракатда бўлишининг қайси босқичида унга ҳақ туланиши ва у бир марта ёки бир неста взнослар орқали тўланишини белгилаб қўяди. Халқаро савдо амалиётида қўлланиладиган тўловнинг бир нечта усуллари бор: нақд пул билан тўлаш, кредит билан тўлаш, шунингдек уларнинг аралашмаси. Нақд пул билан тўлаш товар экспортга тайёрланиши давридан то товар ёки товар ҳужжатларининг харидор ихтиёрига ўтишигиача (ёки ўтиш пайтида) тўланадиган тўлов турларининг барчасини ўз ичига олади. Над ҳисоб-китоб турининг шакллари чек, пул ўтказиш, аккредитив, инкассо, очиқ рақам бўйича ҳисоб-китоб ҳисобланади. Чек харидор ёки буюртмачининг ўз банкларига чекда кўрсатилган суммани тақдим этувчига (муайян шахсларга, ташқилотларга) ёки уларнинг буйруғига кўра, бошқа шахсларга бериши (ордер чеклари) тўлаш ҳақидаги ёзма фармойиишидир. Тўловнинг чек шакли амалиётда кам қўлланилади. Банк переводи (пул ўтказиши) экспортчилар импортчиларга етказиб берилган товарлар, бажарилган ишлар учун, даъволар бўйича ва бошқа ўзаро ҳисоб- китоблар бўйича счёт жўнатишини назараванслар бериш, да тутади. Ушбу ҳужжатлар асосида тўловчилар ўз банкларига экспортчилар ёки кредиторларнинг рақамига пул ўтказиш учун тўлов топшириқномаларини юборадилар. Бу шакл асосан, кредитлар бўйича қарзларни тўлаш, ассортимент ва сифат бўйича рекламацияларни тартибга солиш, очиқ рақам бўйича қарзларни тўлаш, шунингдек, носавдо тўловлари бўйича тўловларни тўлашда қўлланилади. Инкассо экспортчининг топшириғига биноан, импортчига товар ҳужжатлари

берилишига қарама-қарши импортчидан шартномадаги тўлов суммасини олиш ва уни экспортчи ҳисобига ўтказиш бўйича банкнинг мажбуриятидир. Аккредитив харидорнинг шартномада кўрсатилган муддатда белгиланган эмитент-банкда келишилган суммага сотувчи фойдасига аккредитив очиш мажбуриятини назарда тутади. Россия ташқилотларининг амалиёти ва халқаро амалиётда ҳисоб-китобларнинг аккредитив ва икассо шакллари кенг тарқалган. Бунда аккредитив кўп томондан сотувчи учун қулай, чунки у сотувчига тўловнинг катта кафиллигини беради, тўловнинг инкассо шакли эса харидорга қулай, чунки у харидорга сотувчидан товар ҳужжатлари олинганидан кейин тўловни амалга оширишга имкон беради. Аккредитивнинг шартлари шартноманинг шартларига мос келиши керак. Шартномага киритилмаган шартлар аккредитив га киритилмайди. Кредитга тўлаш. Халқаро савдо амалиётида тижорат кредити қўлланилади. Бу экспортчининг импортчига кредит бериши ёки имортчининг экспортчига аванс беришидир. Бундан ташқари, банк кредитлари ҳам қўлланилади. Кредитга ҳисо-китоб қилишвексел кредитини, тўлов муддатини кечиктиришни, ёки очиқ счёт бўйича кредитлашни назарда тутиши мумкин. Шартномада тўлов ни кечиктириш ҳақида келишиб олинганида, томонлар аванс ва инкассо шаклидаги қисман нақд тўлашни назарда тутишлари мумкин. Кредитланадиган қисмнинг ҳажми, кредит бериш шартлари ва кредитни тўлаш тартиби шартномада атрофлича тасвирланиши керак. МИСОЛ. Ушбу шартнома бўйича тўловлар қуйидаги ҳажмларда амалга оширилади: шартнома буюртмасининг 5% шартнома кучга кирган санадан бошлаб 30 кун давомида нақд пулда тўланади; буюртманинг 5% дастлабки лойиҳа тақдим этилган санадан бошлаб, 30 кун ичида нақд пулда тўланади; буюртманинг 5% охирги лойиҳа тақдим этилган санадан бошлаб, 30 кун ичида нақд пулда тўланади; буюртманинг 5% – ҳужжатларни инкассога қабул қилиб олинганидан кейин 45

кун ичида ҳар бир етказиб беришнинг нархидан келиб чиқиб нақд пул билан тўланади; 5% – кафолатли сумма; шартноманинг 75% ҳажмидаги қолган суммаси буюртмачи томонидан баровар ҳажмдаги ўнта ярим йиллик взнослар билан тўланади. Халқаро савдода вексел кредитини беришда переводли векселлар (тратталар) кенг қўлланилади. Улар анча қулайроқ, чунки тўлов воситаси сифатида ишлатилиши мумкин. Вексел халқаро савдонинг кўплаб иштирокчилари тижорат кредитларининг асосий шакли ҳисобланади. Экспортчи импортчи номига қисқа муддатли тратталар ёзиб беради ва товарларни тақсимлаш ҳужжатлари билан бирга уларни банкка топширади. Харидор фақат тратта акцептига қарши, яъни векселларни тўлаш учун қабул қилинганлигини тасдиқлаганидан кейин ўз банкидан ҳужжатларни олади. Кредит шартлари одатда шартнома қийматининг 80-85%ни қоплайди. қолган қисми импортчи томонидан нақд пуллар билан, жумладан аванс шаклида тўланади. МИСОЛ. Ушбу шартнома бўйича тўловлар қуйидаги ҳажмларда амалга оширилади: шартнома буюртмаси умумий қийматининг 5% Сотувчи томонидан Харидорга Москва шаҳридаги Ташқи иқтисодиёт банки қуйидаги ҳужжатларни ... инкассога олганидан кейин 30 кун ичида тўланади... шартнома умумий қийматининг 10% Харидор томонидан ҳар бир етказиб беришнинг нархига мутаносиб равишда, Москва шаҳридаги Ташқи иқтисодиёт банки қуйидаги ҳужжатларни ... инкассога олган санадан бошлаб, 30 кун ичида тўланади... шартнома умумий қийматининг 80% Харидор томонидан 5 йилга берилган тижорат кредити шартлари асосида, ўнта баробар ярим йиллик взнослар билан тўланади. Харидор Сотувчига кредитдан фойдаланганлиги учун йиллик ...% да оддий фозлар тўлайди. Тижорат кредитини тўлаш перевод векселлари (тратталар) билан амалга

оширилавди. Бунда ҳар бир переводли вексел асосий қарзнинг бир қисми суммаси ва унга тегишли фоизларнинг суммасини ўз ичига олиши керак. Шартноманинг тижорат қартларида назарда тутилган муддатда Сотувчи Харидорга акцепт учун перевод векселларининг комплектини беради ва уларни Москва шаҳридаги Ташқи иқтисодиёт банкига тақдим этади. Харидор юқорида кўрсатилган перевод векселларини тасдиқлаши ва уларни олган санадан бошлаб, 30 кун ичида Ташқи иқтисодиёт банкига тақдим этиши керак. Юклаб жўнатиш ва қабул-қилиш-топшириш тартиби Харидорга қулай бўлиши учун шартномада юклаш йўриқномалари тасвирланади ва сотувчининг товарнинг юклаб жўнатишга тайёрлиги ҳамда товар юклаб жўнатилганлиги ҳақида харидорни хабардор қилиш мажбурияти кўрсатилади. Шартномада, шунингдек, сотувчи юклаб жўнатишнинг мўлжалланаётган санаси ҳақида сотувчи харидорни хабардор қилиши лозим бўлган муддат белгиланади. Бу муддат етказиб беришнинг бошланишигача бўлган кунлар билан ҳисобланади. Шартнома бўйича етказиб беришларда товарни қабул қилиш- топшириш катта роль ўйнайди. қабул қилиш-топшириш натижасида харидор товарни ўз билгича ишлатиш имкониятига эга бўлади, сотувчи эса ўз мажбуриятларини бажарган ҳисобланади. Шартномаларда дастлабки ва якуний қабул қилиш-топшириш назарда тутилиши мумкин. Д астлабки қабул қилиш-топшириш тайёрланган товарнинг шартнома шартларига тўғри келишини аниқлаш мақсадида ўтказилади.Якуний қабул қилиш-топшириш тегишли миқдор ва сифатли товарни олиш билан шартноманинг амалда бажарилганлигини билдиради. Я куний қабул қилиш- топшириш маълумотлари томонларнинг ҳисоб-китоб қилишлари учун асос бўлиб хизмат қилади. Товарни қабул қилиш-топшириш сон ва сифат бўйича ўтказилдаи. Сон бўйича у товарни қайта санаб кўриш ёки ўлчаб кўриш орқали амалга оширилади ва бунинг натижалари тегишли ҳужжатларда акс эттирилади. Сифати бўйича товарни қабул қилиш-топшириш товарнинг сифати шартнома шартларига мос келишини

тасдиқлайдиган ҳужжат асосида ёки ҳақиқатда қабул қилиш жойига етказиб келинган товарнинг сифатини текшириш орқали амалга оширилади. Товарни қабул қилиш-топширишнинг фактик жойи шартномада аниқ кўрсатилади. У сотувчининг мамлакатида ҳам, харидорнинг мамлакатида ҳам танланиши мумкин. Томонлар товар сифатининг шартномада келишилганига тўғри келмаслиги оқибатларини (скидка, товарни алмаштириш, камчиликни (дефект) тузатиш) шартноманинг тегишли моддасида назарда тутишлари зарур. МИСОЛЛАР. 1. қуйидаги ҳолларда товарни Сотувчи топширган ва Харидор қабул қилиб олган ҳисобланади: сифати бўйича Сотувчи берган сифат сертификатига мрс келганда; жой миқдори бўйича коносаментда кўрсатилган миқдорга мос келганда; маҳсулотларнинг сони бўйича ихтисослашуви ва ўраш-жойлаш варақларига мос келганда. Сон ва сифат бўйича товарни якуний қабул қилиш – харидорнинг омборида товар етиб келганидан кейин 20 кун ичида, лекин товар Россия портига келганидан кейин 150 кундан кўп бўлмаган муҳлат ичида амалга оширилиши керак. 2. қуйидаги ҳолларда товарни Сотувчи топширган ва Харидор қабул қилиб олган ҳисобланади: а) миқдори бўйича – халқаро юк ташиш темирйўлининг накладнойида кўрсатилган оғирликка мос келганида. Юк қисман йўқолганида Харидор Сотувчига даъво қилиши мумкин; даъво қилиш учун юкни харидорга беришда чегара станциясида тузилган тижорат акти ва халқаро юк ташиш темирйўлининг накладнойи асос бўлиб хизмат қилади. Даъво уни асословчи ҳужжатлар ва ҳисоб-китоблар илова қилинган ҳолда, 4 нусхада еткзиб бериш амалга оширилган ойдан сўнг, 2 ойдан кўп бўлмаган муҳлат ичида Сотувчига тақдим этилиши керак. Юкнинг оғирлигидаги 1% гача бўлган етишмовчилик ҳисобга олинмайди; б) сифати бўйича – товарни тайёрлаган заводнинг сифат сертификатига мос келганида.

Харидор хлорли калийдаги намлик даражасини у чегарада қайта юкланаётганида текшириб кўриш ҳуқуқига эга. Россия вагонларидан намуна олиш ва уни анализ қилиш Сотувчи ва Харидор ўзаро келишган бетараф назорат ташқилоти томонидан амалга оширилади. Агар намлик даражаси 2%дан ошса, Сотувчи товар ектазиб берилганидан кейин 2 ойдан кўп бўлмаган муддат ичида Харидорга рекламация тақдим этиши ва зарарни қоплатиш учун товарнинг намлик даражаси 2%дан ортиқ бўлган қисмининг қийматини қайтариб олишга ҳақли. Кафолатлар ва рекламациялар Машиклар ва ускуналарни етказиб беришда шартномада сотувчининг товар сифатининг кафолатлари ва техник характеристикалари бўйича мажбуриятлари ифодалаб берилади. Бунда томонлар кафолат муддатлари, сотувчининг кафолат муддатлари давомидаги мажбуриятлари. Даъво тақдим этиш ва рекламцияни қондириш тартиблари келишиб олинади. Кафолат муддатларини томонлар юзага келган халқаро амалиёт ва товарнинг туридан келиб чиқиб белгилайдилар. Келишилган муддат доирасида Сотувчи ектазиб берилган товарнинг сифати ва ундан самарали фойдаланиш учун жавобгар ҳисобланади. Шартномада шунингдек, кафолатлар жорий қилинмайдиган ҳолатлар ҳам санаб ўтилади (нотўғри сақлаш. Нотўғри фойдаланиш ва ш.к.лар). Кафолат тез ишдан чиқадиган деталлар ва эҳтиёт қисмларига жорий қилинмаслиги мумкин. Камчиликлар аниқланганда харидор кафолат муддати давомида сотувчига товарнинг сифати бўйича даъво қилиши мумкин. Шартномада томонлар асосланган рекламацияларни қондиришнинг мумкин бўлган усулларини кўрсатишади: камчиликни батараф қилиш, товарни бутунлигича ёки қисман алмаштириш, нархини қирқиш ва бошқалар. Рекламациялар тақдим этишнинг тартиби рекламациялар тақдим этиш учун муддатлар ўрнатишни назарда тутади, бунда тақдим этиладиган ҳужжатларнинг турларини, рекламацияларга жавоб бериш муддатларини белгилаб беради. Суғурталаш шартлари Барча олди-сотди шартномалари суғурталаш билан бирга амалга оширилади.

Шартноманинг шартларидан келиб чиқиб, бу мажбурият ё сотувчига ёки харидорга юкланади. Агар битимнинг шаклида бу мажбурият кўрсатилмаган бўлса, транспортировка вақтида товар тасодифан бузилиши таваккали зиммасида бўлган томон товарни суғурталашдан манфаатдордир. Суғурталаш масалаларига бағишланган моддада шартнома томонлари қуйидагиларни назарда тутишлари керак: қандай юк суғурталаниши керак, қандай хавфдан суғурталаниши керак, томонлардан қайси бири суғурталашни амалга оширилади ва у кимнинг фойдасига амалга оширилади. Ташқи савдо битимларида сугурталаш асосан, товарни транспортда ташишда назарда тутилади. Суғурталашга нисбатан томонларнинг мажбуриятлари шартноманинг базис шартлари билан ўрнатилади. Суурталашни амалга ошириш учун суғурта компанияси ва хўжалик ташқилоти ўртасида бош келишув (асосий полис) тузилади. У суғурталашнинг умумий шартларини акс эттиради. Юкларни суғурталаш суғурта компаниясида турли шартларда амалга оширилиши мумкин. Машиналар ва ускуналарга, шунингдек, пудрат ишларига шартномалар тузилганда, материал объектларини ҳам, ходимларни ҳам (шахсий суғурталаш) суғурталашнинг алоҳида шартлари зарурлиги пайдо бўлиши мумкин. Бу шартлар шартномада атрофлича таърифланиши керак. Шартномаларнинг шартлари, шунингдек экспортчиларнинг харидорларга суғурта полислари ёки сертификатларини (сотувчи товарни суғурталаши шарт бўлган ҳолларда) бериш бўйича мажбуриятларини ҳам ўз ичига олиши керак. Улар тўлов учун тақдим этиладиган ҳужжатлар рўйхатига киритилади. МИСОЛЛАР. 1.Сотувчи шартнома бўйича етказиб берилаётган ускуналарни, улар Сотувчининг заводидан юкланган пайтидан бошлаб, то Харидорнинг заводи олган пайтигача Суғурталаш акционерлик жамиятида (Ингосстрахда)суғурталаш бўйича барча мажбуриятларни ўз бўйнига олади. Сотувчининг заводидан ва (ёки) у ёллаган етказиб берувчисининг заводидан то товарнинг чегарадан ўтиш пайтигача бўлган суғурталаш суммасининг, яъни ушбу шартнома суммасининг 75% ҳажмидаги суғурталаш харажатлар Сотувчи ҳисобига ўтказилади ва счёт тўлаш пайтида Харидор томонидан ушлаб

қолинади. Бутун транспортировка ва ортиш-тушириш муддати давомида суғурталаш “қисман авария учун жавобгарлик билан” шартида Ингосстрахнинг “Юкларни транспортсуғурталашқоидалари”нинг 2-параграфи 2-бандига мувофиқ, ускуналарнинг тўла нархига амалга оширилади. Шартномага имзо чекилган санадан бошллаб, 2 ой давомида Харидор Сотувчига Сотувчининг номига ёзилган суғурталаш полисини юборади. Бу полис Сотувчининг заводидан ёки у ёллаган етказиб берувчининг заводидан юклар ортилганидан бошлаб, то франко-вагонни Россия-Финляндия чегарасига етказиб келгунича бўлган вақт ичида суғурталашни қоплайди. Пудратчи шартномадан келиб чиқадиган ўз мажбуриятлари ва жавобгарлигини чегараламай туриб, ўз ҳисобидан ва ўзи таваккал қилган ҳолда ҳамда ўз фойдасига, Пудратчи ва Ингосстрах ўртасида келишилган шартларда Суғурталаш акционерлик жамиятида (Ингосстрахда) қуйидагиларни суғурталайди: ишлар бажариладиган ва бино кафолатли фойдаланиладиган давр мобайнида ишларни; ишлар бажарилиши натижасида учинчи шахсларга ёки уларнинг мулкига етказилиши мумкин бўлган зарар ва шикастлар учун фуқаролик жавобгарлигини; Пудратчи ўз ҳисобидан ишда банд бўлган ходимларни бахтсиз ҳодисаларнинг оқибатларидан суғурта қилади. Ўраш-жойлаш ва маркировкалаш шартлари Халқаро савдо амалиётида ўраш-жойлашнинг тури унинг қандай мақсадга бўйсундирилганлигидан келиб чиқади: релама учун, қадоқлаш учун, товарларни турли ташқи муҳитларда сақлаш учун ва ҳ.к. Шартномага ўраш-жойлаш ва маркировка ҳақидаги бўлимларни товар турига кўра уларни ўраш зарур бўлган ҳолларда киритишади. Бунда моддада ўрашнинг тури ва хусусияти, унинг сифати, ўлчамлари, тўлов усуллари, шунингдек ўралганидан кейин тегишли маркани қўйиш кўрсатиб ўтилади.

Ўраш-жойлашга қўйиладиган талаблар шартли равишда умумий ва махсус талабларга бўлинади. Ўраш-жойлашга қўйиладиган умумий талаблар сотувчининг маълум ташиш турида юкнинг сақланишини таъминлаши бўйича мажбуриятидан келиб чиқади. Шартномада сотувчи базис шартларига москелмаган ҳолда ўралган товарни етказиб берганлиги учун жавобгарлиги назарда тутилиши мумкин. Ўраш- жойлашга махсус талаблар импортчи томонидан қўйилади. Улар одатда товарни ташиши ва импортчи мамлакат ҳудудида сақлаш хусусиятлари билан боғлиқ. Ўраш-жойлаш учун тўлов усуллари шартномада белгилаб қўйилади ва ўраш- жойлаш нархаларини товарнинг нархига қўшишини ҳам, товарнинг нархидан алоҳида белгилашни ҳам назарда тутиши мумкин. Юкларни маркировкалаш – товар билан бирга борувчи ахборот бўлиб, импортчининг реквизитларини, котрактнинг номерини, транс рақамини, жойларнинг юк-габарит характеристикасини, жойларнинг партиядаги ёки трансдаги номери ва сонини ўз ичига олади. Маркировка транспорт фирмаларига юк билан қандай муомала қилишга кўрсатма ҳисобланади, зарур ҳолларда юк билан муомала қилишнинг хавфлилигидан огоҳлантириш учун фойдаланилади. Юкларни маркировкалаш – сотувчининг сўзсиз мажбуриятидир. Маркировканинг реквизитлари томонлар орасида келишиб олинади ва шартномада кўрсатилади. МИСОЛ. Ускуналар етказиб берилаётган товарнинг хусусиятига мос келувчи денгизда экспорт қилинадиган тарзда ўралган ҳолда юклаб жўнатилиши керак. Ўраш-жойлаш юкни денгизда, темир йўлда ва аралаш транспортда ташишда йўлда эҳтимол тутилган ортиб-туширишларни, шунингдек, узоқ сақланишини ҳисобга олган ҳолда, турли зараланишлар ва коррозиялардан сақлаши керак. Ўраш- жойлаш кранлар билан юклашга мўлжалланиши зарур. Яшиклар иккала ён томонидан маркаланади. Ҳар бир жойга ювилиб кетмайдиган бўёқда қуйидаг маркировка (рус ва инглиз тилларида) қўйилади... Ускуналар сифатсиз ёки тегишлича консервацияланмагани ва(ёки) маркировкаланмагани ва(ёки) ўраб-жойланмагани оқибатида турлича шикастланганлиги, шунингдек, охиригача қилинмаган ёки нотўғри қилинган

маркировка натижасида ускуналар бошқа манзилга юборилганлиги билан боғлиқ харажатлар учун Сотувчи Харидор олдида жавобгардир. Жарима санкциялари Шартнома одатда бир қатор жарима санкцияларини назарда тутади. Улар ёрдамида ёрдамида харидор сотувчини ўз мажбуриятларини вақтида бажаришга рағбатлантиришга ва ўзининг эҳтимол тутилган зарарларини қоплашга ҳаракат қилади. Жарима санкциялари одатда мажбуриятларни бузишнинг давомийлигидан(просрочка ва ҳ.к.) келиб чиқиб, ўсиб боради. Жарима санкциялари билан бир қаторда шартнома томонларнинг зарарни ундиришга бўлган ҳуқуқларини ҳам назарда тутади. Бундай ундириш шартнома бўйича мажбуриятларни бажаришдан озод қилмайди. Баъзи ҳолларда шартномага шундай шарт киритиладики, унга кўра, узоқ просрочка туфайли имортчи шартномага тижорий қизиқишини йўқотган бўлса, шартномани бажаришдан воз кечиш ҳуқуқига эга. Бунда импортчи зарарларни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқини сақлаб қолади. Шартномага, шунингдек, импортчилар ўз мажбуриятларини бажармаганликлари (аккредитив очишда, тўловларни амалга оширишда, техник ҳужжатларни тақдим этишда ҳаяллаш) учун уларга нисбатан санкциялар ҳам киритилиши мумкин. МИСОЛ. Ушбу шартномада белгиланган муддатларга зид равишда ускуналарни етказиб беришдаги кечикишлар учун Сотувчи Харидорга комплектланмаган ҳолда ёки муддатидан кечиктириб етказидган ускуналар қийматининг 0,5% миқдорида жарима тўлайди. Жарима ҳар бир бошланган ҳафта учун просрочканинг дастлабки 4 ҳафтаси давомида ва кейинги ҳар бир ҳафталар учун ускуналар қийматининг 1% миқдорида тўланади. Жариманинг умумий қиймати комплектланмаган ҳолда ёки муддатидан кечиктириб етказиб берилган ускуналарнинг 10% дан ортиб кетмаслиги керак. Агар ускуналарни етказиб беришдаги просрочка з қйдан ошиб кетса, Харидор арбитражга мурожаат қилмай туриб,Сотувчига контракни бекор қилиш билан боғлиқ ҳар қандай харажатлар ва зарарларниқопламаган ҳолда шартномани

қисман ёки бутунлай бекор қилиши мумкин. Бундай ҳол юзага келса, Сотувчи Харидоргамуддатида етказиб берилмаган ускуналар қийматининг 10% миқдорида жарима тўлаши ва Харидорга ушбу шартнома бўйича тўланган барча суммани, 13% йилликни қўшган ҳолда, зудлик билан қайтариши шарт. қисман бекор қилинган ҳолларда эса. Харидор ектазиб берилиши шундай бекор қилишга сабаб бўлган суммасини қайтариб олиши мумкин. Шартномалардаги форс-мажор ва арбитражга оид изоҳлар Амалда ҳар қандай олди-сотди шартномаси шундай моддага эга бўладики, бу модда одатда форс-мажор ёки енгиб бўлмас куч ҳоллари деб номланадиган маълум ҳоллар юзага келганида шартномани бажариш муддатларини орқага суради ёки умуман томонларни шартнома бўйича мажбуриятларни тўла ёки қисман бажаришдан озод қилади. Тегишли мадда ҳам ўз номига эга бўлади. Форс-мажор ҳолларига турли табиий офатлар (ёнғинлар, сув тошқинлари, зилзилалар) ҳам, турли сиёсий ва савдо-сиёсий вазиятлар (уруш. Экспортни ёки импортни ман этиш) ҳам киради. Шартномада контрагентлар томонидан келишиб олинган шундай ҳолатлар ва шундай ҳолатлар юзага келганида томонларнинг ҳаракат қилиш тартибини назарда тутиш лозим. Одатда форс-мажор ҳолларига шартнома имзоланганидан кейин юзага келган томонлар олдиндан кўриши мумкин бўлмаган ва енгиб ўта олмайдиган фавқулодда тусдаги ҳолатларни киритишади. Кўрсатилган ҳолатларнинг юзага келишини тасдиқловчи бўлиб тегишли ҳужжатлар, аксарият ҳолларда – миллий савдо палаталарининг гувоҳномалари хизмат қилади. Форс- мажор ҳоларининг амал қилиши шартномани бажариш муддатини кўрсатилган ҳолатлоарнинг амал қилиш давомийлигига тенг муддатга орқага суради. Агар бу ҳолатлар томонлар келишган ва шартномада кўрсатилган муддатлардан чўзилиб кетса, томонларнинг ҳар бири келгусида шартнома бўйича мажбуриятларни бажаришдан бош тортишга ҳақлидир. Бунда томонлардан ҳеч қайсиси бошқа томондан зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқигаэга бўлмайди. МИСОЛ. Томонлардан ҳар қандайининг ушбу шартнома бўйича

мажбуриятларини тўла ёки қисман бажариши мумкин бўлмай қоладиган ҳолатлар, яъни ёнғин, табиий офатлар, уруш, ҳар қандай турдаги ҳарбий операциялар, қамаллар, экспорт ва импортни ман қилишлар ёки томонларга боғлиқ бўлмаган бошқа ҳолатлар юзага келганда, шартномани бажариш муддати шундай ҳолатлар амал қиладиган муҳлатга тенг вақтга чўзилда. Агар бундай ҳолатлар 3 ойдан ортиқ давом этса, томонлардан ҳар бири келгусида шартномани бажариш бўйича мажбуриятладан бўйин товлашга ҳақли ва бундай ҳолда томнлардан ҳеч қайсиси бошқа томоннинг зарарни қоплашини талаб қилиш ҳуқуқига эга эмас. Шартнома бўйича мажбуриятларини бажариши мумкин бўлмаган ҳолатлар юзага келган томон ўз мажбуриятларини бажаришга тўсқинлик қиладиган ҳолатларнинг юзага келганлиги ва тўхтаганлиги ҳақида зудлик билан бошқа томонни хабардор қилиши шарт. Тегишлича Сотувчи ёки Харидор мамлакатиниг савдо палатаси берган маълумотномалар юқорида кўрсатилган ҳолатлар мавжудлиги ва уларнинг давомийлигини тасдиқлашга хизмат қилади. Шартномада арбитражга оид изоҳлар деб номланган бўлимда томонлар шуни белгилаб қўядиларки, ҳар қандай баҳс ёки зиддиятлар (умумий судларга тегишли ҳолар бундан мустасно) ёки доимий амал қилувчи арбитражларга ёхуд ad . hoc арбитражларига, яъни муайян шартнома бўйича бир ёки бир неча низоли масалаларни ҳал қилиш учун ҳар гал янгитдан тузиладиган арбитражларга ўтказилиши шарт. Арбитражга оид изоҳ ўзи таркибий қисми бўлган шартноманинг ҳақиқий ёки ҳақиқий эмаслигидан қатъи назар, юридик кучга эга деб тан олинади. Россия ташқи савдо ташқилотларининг хорижий фирмалар билан шартномаларида кўпинча низоларни ўтказилиш жойи Швеция (Стокгольм)да ёки бошқа бетараф мамлакатда бўлган ad . hoc арбитражда кўриб чиқиш назарда тутилади. Баъзи ҳолларда изоҳ ишларни кўриб чиқиш Рф Савдо-саноат палатаси қошидаги Халқаро тижорат арбитражида амалга оширилишини кўзда тутади. Бу Россия томони учун энг қулай вариантдир.

МИСОЛЛАР. 1. Ушбу шартномадан келиб чиқадиган ёки у билан боғлиқ бўлган барча низолар ва зиддиятлар (томонларнинг умумий судга мурожаат қилган ҳолари бундан мустасно) Москва шаҳридаги Савдо-саноат палатаси қошидаги Халқаро тижорат арбитражида ушбу арбитражнинг Регламентига мувофиқ кўриб чиқилиши керак. Бу арбитражнинг қарори ҳар иккала томон учун охирги ва мажбурий ҳисобланади. 2. Ушбу шартномадан келиб чиқадиган ёки у билан боғлиқ бўлган барча низолар ва зиддиятлар (умумий судга тегишли бўлган ҳоллар бундан мустасно) кўриб чиқилиши керак. Айнан: а) Москвада агар жавобгарХаридор бўлса, Москва шаҳридаги Савдо-саноат палатаси қошидаги Халқаро тижорат арбитражида ушбу арбитражнинг Регламентига мувофиқ кўриб чиқилиши керак; б) Белградда – агар жавобгар Сотувчи бўлса, Иттифоқ хўжалик палатаси қошидаги Ташқи савдо арбитражида, ушбу Арбитражнинг қоидаларига мувофиқ кўриб чиқилиши керак. Арбитражнинг қарорлари охирги ва ҳар иккала томон учун мажбурийдир. 3. Ушбу шартномадан келиб чиқадиган ёки у билан боғлиқ бўлган барча низолар томонларнинг келишувига биноан ҳал қилиниши керак. Агар томонлар 15 кун давомида келишувга эриша олмасалар, низо иккала томондан 2 кишидан иборат 4 кишилик паритет комиссиясига берилади. Бу комиссия томонлардан бирининг ёзма талабига биноан 10 кун ичида тузилади. Агар паритет комиссияси ўзи тузилган кундан бошлаб, 15 кун ичида низони ҳал қилмаса ёки тмонлардан бири юқоридаги 10 кун муддатда ўз вакилларини паритет комиссияси таркибига белигилимаса, томонлардан бирининг ёзма талабига биноан низо Будапешт шаҳридаги Венгрия савдо палатаси қошидаги ҳакамлар судига ўтказилади. Бу суднинг қарори охирги ҳисобланади, унинг устидан ҳеч қандай протест келтирилиши, аппеляция шикояти берилиши ва кассация тартибида қайта кўриб чиқилиши мумкин эмас, бу қарор ҳар иккала томон учун ҳам мажбурий ҳисобланади. Халқаро савдодаги намунавий шартномалар

Мунтазам равишда жаҳон бозорига товарлар етказиб берадиган контрагентлар шартноманинг стандарт, намунавий шартларини кенг қўллайдилар россиянинг ихтисослашган савдо ташқилотлари ҳам ўзларининг бир хиллаштирилган шартларини, зарур ҳолларда эса– шартноманинг намунавий шартларига муқобил вариантларини ишлаб чиққанлар ва ишлаб чиқмоқдалар. Бу вариантлар биргаликда маълум товар номенклатураси бўйича ташқи савдо битимларига хос бўлган намунавий шартномаларнинг пакетини ташқил қилади. Халқаро савдо амалиётида ишлатилаётган бошқа намунавий шартномалар каби бу шартномалар ҳам тавсия хусусиятига эга. Баъзи товарлар бўйича Россия ташқи савдо ташқилотлари халқаро ташқилотлар. биржа қўмиталари ёки хорижий фирмаларнинг ассоциациялари ишлаб чиққан намунавий шартномалардан фойдаланадилар. Бунда. зарурият тўғилганда, шартларга Россия томонининг манфаатларини таъминловчи ўзгартиришлар ва аниқликлар киритилади. Намунавий шартномани қўллаш битимлар тузишни осонлаштиришга ва тижорат музокараларининг якунловчи босқичида вақтни тежашга имкон беради.

Фойдаланилган адабиётлар: Ўзбекистон Республикаси қонунлари 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. –Тошкент: Ўзбекистон, 2003. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик ва тадбиркорлик фаолиятининг кафолатлари тўғрисида” ги қонуни. 1999 йил 14 апрель. 3. Ўзбекистон республикаси Президентининг 14.06.2005 йилдаги «Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 4. Ўзбекистон республикаси Президентининг 14.06.2005 йилдаги «Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 5. Ўзбекистон республикаси Президентининг 20.06.2005 йилдаги «Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 6. Постановление Кабинета Министров РУз от 31.03.1998 г. «О дополнительных мерах по либерализации внешнеторговой деятельности». 7. Постановление Кабинета Министров РУз от 7.04.1999 г. «О дополнительных мерах по обеспечению выполнения прогноза и поступления валютной выручки в 1999 г.» 8. Постановление Кабинета Министров РУз от 29.06.2000 г. «О мерах по дальнейшему развитию и укреплению внебиржевого валютного рынка». 9. УзР Президентининг 11.04.2005 йилдаги «Тўғридан-тўғри хусусий хорижий инвестицияларни жалб этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора тадбирлар тўғрисидаги» фармони Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари 1. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. –Т.: Ўзбекистон, 2005.

2 . Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида – Т.: Ўзбекистон, 2005. 3. Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларини чукурлаштириш йулида. Т.: Узбекистон, 1995 г, стр. 17, 29, 102-119. 4. Каримов И.А. Узбекистон - бозор муносабатларига утишнинг узига хос йули. Т.: Узбекистон, 1996 г. 5. Каримов И.А. Узбекистон ХХ1 аср бусагасида: хавфсизликка тахдид баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Т.: Узбекистон, 1997 г.

O'xshashlar

Халқаро савдода олди-сотди шартномаси ва савдо битимлари

Олди-сотди тўғрисида умумий қоидалар

Халқаро ва ташқи савдо сиёсати. Ташқи савдони давлатлараро тартибга солиш

Шартнома тушунчаси, турлари ва вазифалари

Савдо корхоналарида чакана савдо айланмаси