logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Tанланма текшириш

Tанланма текшириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

543 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Режа: 1. Танланма кузатиш хақида умумий тушунча 2. Танланманинг репрезентативлиги ва уни таъминлайдиган танлаш усуллари 3. Танланманинг зарурий миқдорини аниқлаш 4. Танланма кузатиш маълумотларини бош тўпламга тарқатиш 5. Гипотезаларни статистик текшириш асослари 6. Тақсимот қонуни хақидаги гипотезани бахолаш www.arxiv.uz 1. Танланма кузатиш хақида умумий тушунча Танланма - бу тўпламдан сайлаб олинган маълум бирликлар сони бўлиб, унинг хар бири мазкур тўпламнинг унсуридир. Мустасно хол сифатида танланма бутун тўпламни ўз ичига олиши мумкин. Тажриба ва хис- туйғуларга асосланган умумий имон комилигига биноан, танланма доимо бошланғич тўплам хақида бирор нарса англатади. Танланма текшириш назарияси бундай ва унга ўхшаш имон комилликка мантиқий асос яратади. Уларга мидорий ифода хам бағишлайди. Ўрганиладиган тўпламдан етарли миқдорда бирликлар махсус йўллар билан танланиб, улар устида ўтказилган кузатиш маълумотлари асосида бошланғич тўплам хақида қониқарли ахборот олиш имконини берадиган усул танланма текшириш деб аталади. Танланма текшириш умуман қуйидаги мақсадларни кўзлайди: 1) вақт ва маблағни тежаш. Агар танланма кузатишда бош тўпламнинг, масалан, фақат 2 фоиз бирликлари қатнашса, у холда кузатиш ишларининг хажми 50 марта (100:2) камаяди, сарфланадиган вақт ва маблағ хам деярли шунча марта тежалади; 2) текшириш жараёнида сифати бузиладиган ёки фойдаланиш учун бутунлай яроқсиз шаклга келадиган предметлар (тўплам бирликлари) сонини қисқартириш. 3) кузатиш объектини кенгроқ ва тўлароқ ўрганиш. Бу холда бевосита текшириладиган тўплам хажми қисқариши хисобига кузатиш дастурини объектларнинг янги мухим белгилари билан бойитиш ва хар бир бирлик хақида тўла ва батафсилроқ маълумотлар тўплаш имконияти туғилади. 4) Ёппасига кузатиш натижаларини назорат қилиш. Танлама текшириш одатда сифатли ахборотлар билан таъминлайди. Чунки бу холда малакали мутахассисларни жалб қилиш, уларни кузатиш ижрочиси сифатида пухта тайёрлаш ва синаш учун имконият ошади. Хўш, танланма кузатиш олдида қандай вазифалар туради  Асосий вазифа шундан иборатки, кам куч ва маблағ сарфлаб, бош тўплам хақида иложи борича кўп ва сифатли ахборот олишдир. Бу, ўз навбатида, маълумотлар характери ва уларни олиш усулларига боғлиқ. Танланма кузатишда бизни кўпинча битта ёки бир нечта тўплам белгилари қизиқтиради. www.arxiv.uz Бундай холларда бошланғич тўпламни таърифловчи барқарор кўрсаткичларни миқдорий бахолаш билан чегараланамиз. Кўпинча танланма текшириш мана шундай ечимларни олиш билан якунланади. Шу муносабат билан танланма текшириш назариясининг катта бўлими танланма асосида бош тўпламни таърифловчи барқарор кўрсаткичларни бахолашга бағишланади. Танланма бўйича бош тўплам кўрсаткичларини бахолаш усуллари кўп, улар бир-биридан яхши жихатларга эга. Бундай масалаларни тадқиқ қилиш билан бахолаш назарияси шуғулланади. У бахолашлар олдига қўйиладиган талаб ва шартларни белгилайди, қандай шароитларда у ёки бу усулга устуворлик бериш масалаларини ечади, бахолаш натижаларини қиёсий тахлил қилади. Демак, танланма текшириш маълумотлари асосида бошланғич тўплам хақидаги фикр юритиш қатъий аниқликка эга эмас, балки эхтимолларга таянади. Танланма текшириш назариясининг бошқа вазифаси бош тўплам кўрсаткичларини бахолаш натижаларини ишончлилик даражасини иложи борича объектив холда аниқлашдан иборат. Танланмалар кичик хажмда бўлганда, уларни текшириш натижаларига асосланиб бошланғич тўпламда белгининг чин қиймати ётадиган тор чегараларни аниқлаш жуда қийин. Бу холда текшириш вазифаси бошланғич тўпламдаги корреляция меъёрини белгилаш эмас, балки меёри қандай бўлишидан қатъий назар, тўпламда корреляция мавжудлиги аниқми, бошқача айтганда, танламада кузатилган корреляция мухимми деган масалани ойдинлаштиришдан иборат. Шунинг учун кичик танланмаларга бағишланган кўпчилик текширишлар ўзига хос хусусиятга эга. Уларда статистик кўрсаткичларнинг аниқлилигини бахолаш, уларнинг мухимлигини аниқлаш асосий мақсад деб қаралади. Бундай бахолашлар учун ишлаб чиқилган усуллар катта танламаларда хам қўлланиши мумкин ва хақиқатда тез-тез қўлланади. www.arxiv.uz 2. Танланманинг репрезентативлиги ва уни таъминлайдиган танлаш усуллари Танланма кузатиш маълумотлари билан бош тўпламни характерлаш уларнинг умумийлаштирувчи кўрсаткичлари орқали амалга оширилади. Бунинг учун танланма бош тўпламнинг барча мухим хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган бўлиши керак. Агар танланмада бош тўпламнинг мухим хусусиятлари намоён бўлса, у репрезентатив дейилади. Танланма қанчалик репрезентатив бўлишидан қатъи назар бош ва танланма кўрсаткичлар ўртасида доимо тафовутлар бўлади.Чунки бош тўпламда танланмага киритилмаган бошқа бирликлар хам бор. Ана шу тафовутлар танланманинг репрезентативлик хатолари дейилади. Репрезентативлик хатолари икки турга бўлинади: 1) тасодифий хатолар; 2) систематик (мунтазам) хатолар. Кузатиш жараёнида кўрсаткичларнинг миқдорларини ўзгартириш кўзланмасдан, шунингдек, кузатиш усуллари ва асбобларининг камчиликлари билан боғлиқ бўлмаган холда йўл қўйилган хатолар тасодифийдир. Катта сонлар қонунига биноан танланманинг миқдори ошган сари тасодифий хатолар камайиб боради. Мунтазам хатолар ўз навбатида кўзланмаган ва кўзланган бўлиши мумкин. Ўлчаш асбобларининг ноаниқлигидан, танлаш ва кузатиш усулларининг камчиликларидан кўзланмаган мунтазам хатолар келиб чиқади. Кузатиш натижаларини ўзгартириб кўрсатиш мақсадида қилинган хатолар кўзланган мунтазам хатолардир. Масалан, ишлаб чиқарилган махсулотларнинг сифатини ошириб кўрсатиш учун танланмада бош тўпламга нисбатан сифатли махсулотларнинг салмоғини сунъий кўпайтириш натижасида мунтазам хато хосил бўлади. Статистикада танланманинг репрезентативлигини таъминлайдиган турлича танлаш усуллари мавжуд бўлиб, улар аввало индивидуал ва сериялаб (ёки гурухлаб) танлашга бўлинади. Индивидуал танлашда бош тўпламдан бирликлар алохида-алохида, сериялаб танлашда эса улар серияси (гурухи) билан олинади. Бундан ташқари, танлаш усуллари бош тўпламдан бирликларини (серияларини) танлаб олиш принципларига қараб тасодифий, механик ва комбинацион танлашларга бўлинади. Бош тўпламдан бирликлар тасодифий равишда олиниб танланма тузилса, у тасодифий танлаш дейилади. www.arxiv.uz Тасодифий танлаш такрорланувчи ёки такрорланмайдиган схемаларда ўтказилиши мумкин. Агар танлаб олинган бирлик (ёки серия) танланмага киритилганидан (яъни зарурий маълумотлар ёзиб олинганидан) кейин яна бош тўпламга қайтарилса ва бундан кейинги танлаш жараёнларида тенг хуқуқда қатнашса, танлаш тартиби такрорланувчи деб аталади, аксинча, қайтарилмаса, такрорланмайдиган схема деб юритилади. Бош тўпламдан бирликлар (ёки сериялар) маълум оралиқларда танлаб олинса ва танланмага киритилса бундай усул механик танлаш деб аталади. Оралиқ кенглиги ( i ) бош тўплам хажмини ( N ) танланма хажмига ( n ) бўлиш йўли билан аниқланади, яъни i қ N : n Типалогик танлашда: 1) бош тўплам бир жинсли гурухларга ажратилади; 2) хар бир гурухнинг тўпламдаги салмоғи аниқланади; 3) хар бир гурухдан бирликлар уларнинг салмоғига пропорционал равишда тасодифий ёки механик усулда танланади. Шундай қилиб, танлаш усуллари ўрганилаётган тўпламнинг тузилишига ва бирликлар сонига, танлаш тартиби ва шаклларига қараб турли кўринишларда қўлланилиши мумкин (1 тарх). www.arxiv.uz Бош тўплам Ўрганилаётган белгилар бўйича Бир жинсли Бир жинсли эмас Бир жинсли гурухлар 1 2 3 ... Якка бирлик- Сериялаб ларни олиш танлаш Такрор- Такрор- Вариантлар ланувчи ланмай- диган Сериялар Сериялар тенг тенг эмас Танлаш тартиби Оддий Механик Бирикма- Кўп бос- Фурсатли тасодифий (оралатиб танл) вий қичли (моментли) 1-тарх. Танлаш усуллари ва уларнинг турлари хамда шакллари. Ихтиёрий танлама кўрсаткич (а) хатосининг юқори чегараси (  а ) унинг ўртача хатоси (  а ) билан ишонч коэффициентининг ( t ) кўпайтмасига тенг: a a t * (1) Энди ишонч коэффициенти ва ўртача хатоларни аниқлаш усуллари билан танишиб чиқамиз. Ишонч коэффициентини аниқлаш. P ( t ) эхтимол билан ишонч коэффициенти ( t ) ўртасидаги боғланиш ушбу интеграл билан ифодаланади: www.arxiv.uzP t e dz z t t ()   1 2 2 2  . (2) Ишонч коэффициентининг берилган қийматлари учун эхтимолларни хисоблаш жараёнини қулайлаштириш мақсадида улар ўртасидаги боғланишни характерлайдиган жадвал тузилган. Бу жадвал берилган ишонч коэффициентига кўра эхтимолни ва аксинча исталган эхтимолга мос келадиган ишонч коэффициентини аниқлаш имконини беради. Амалий ёки ўқув масалалари ечилганда ишонч коэффициентининг асосан қуйидаги қийматлари кенг қўлланилади: t 1.00 1.96 2.00 2.58 3.00 P(t) 0.683 0.950 0.954 0.990 0.997 Танланма кўрсаткичларнинг ўртача хатолари ( µ ) танлаш усуллари ва шаклларига қ араб турлича ани қ ланади . Танланма ўртача ми қ дорнинг (  х ) ўртача квадратик хатоси ( µ х ) танлаш усуллари ва шаклларига қ араб қ уйидагича хисобланади : Тарт иб рақа ми Танлаш усуллари ва уларнинг кўринишлари Танлаш схемалари Такроланувчи Такрорланмайдига н 1 Якка тартибда тасодифий танлаш n Х 2   )1 ( 2    N n N n Х   * 3 2 Якка тартибда механик танлаш Қўлланилмай ди )1 ( 2    N n N n Х   * 4 3 Гурухлаб (типларга ажратиб) якка тартибда тасодифий танлаш n Х 2   )1 ( 2    N n N n Х   * 5 4 Гурухлаб ипларга ажратиб якка тартибда механик танлаш Қўлланилмай ди )1 ( 2    N n N n Х   * 6 5 Сериялаб тасодифий танлаш s Х 2   ) (      S s s X Х   7 6 Сериялаб механик танлаш Қўлланилмай ди ) (      S s s X Х   8 Формулаларда фойдаланилган белгилар: N , n - бош ва танланма тўплам бирликларининг сони; www.arxiv.uz S , s - бош ва танланма тўпламдаги сериялар сони;  2 - танланма дисперсия;  2 - ўртача ички гурухий дисперсия; 2 ix  - гурухлараро (сериялараро) дисперсия. П.Л.Чебишев теоремаси тасдиқлайдики, Р( t ) эхтимол билан ушбу тенгсизлик ўринли . ~ Х x x    Бундан қуйидаги тенгсизликлар келиб чиқади: х х х Х Х       ~ (10) Демак, Р( t ) эхтимол билан айтиш мумкинки, белгининг бош ўртача миқдори ( ~х ) ушбу ( х х Х Х     , ) оралиқда ётади. Ўрганилаётган белгига эга бўлган бирликларнинг ( m ) танланмадаги салмоғининг (   т п ) ўртача хатоси (  р ) танлаш усуллари ва схемаларига қараб қуйидагича аниқланади: Тарт иб рақа ми Танлаш усуллари ва уларнинг кўринишлари Танлаш схемалари 1 Такроланувчи Такрорланмайдиган 1 Якка тартибда тасодифий танлаш P n      ( ) 1         1 ) 1( N n N n P    * 2 Якка тартибда механик танлаш Қўлланилмайд и         1 ) 1( N n N n P    * 3 Типларга ажратиб (гурухлаб) якка тартибда тасодифий танлаш P n      ( ) 1         1 ) 1( N n N n P    * 4 Типларга ажратиб (гурухлаб) механик танлаш Қўлланилмайд и         1 ) 1( N n N n P    * 5 Сериялаб тасодифий танлаш P s    2          S s s P   1 Назарий жищатдан формулада р – бош тыпламдаги белги салмо\и олиниши керак. Натижада альтернатив белги дисперсияси pq формула суръатида былади. Аммо бу кырсаткич номаълум былгани учун амалиётда танлама тыплам альтернатив белги дисперсияси =ылланади. Худди шунга ыхшаб ыртача танлаш хатосини ани=лашда щам бош тыплам дисперсиясига назарий жищатдан асосланиш керак. Аммо у номаълум былгани учун танланма дисперсия =ылланади. www.arxiv.uz 6 Сериялаб механик танлаш Қўлланилмайд и         S s s P   Келтирилган формулаларда белгининг гурухлардаги салмоқларининг (  j ) ўртачаси (  ) ва гурухлараро дисперсиядан (  ) фойдаланилган, яъни: . ) ( ) ( ,            j j j j jj j n n w w n n       Энди танланма салмоқ (  ) ва унинг чегаравий ўртача хатосига (  Р P t * ) асосланиб, бош салмоқ (Р) учун ишонч оралиғини аниқлаймиз. П.Л.Чебишев теоремаси тасдиқлашича, Р( t ) эхтимол билан ушбу тенгсизлик ўринли Р Р     . Бундан         Р Р Р ёки ( )* (%) ( )*         Р Р Р 100% 100% тенгсизликлар келиб чиқади. Демак, Р( t ) эхтимол билан айтиш мумкин, белгининг бош салмоғи ушбу ( , )       Р Р ёки ( , )   100 100 100 100     Р Р оралиқда ётади. Эслатма. Кичик танламанинг ўртача хатосини юқоридаги формулалар ёрдамида аниқлаш учун унинг дисперсияси қуйидагича хисобланади: 1 ) ( 2 2 ..     n х х тк  4. Танланманинг зарурий миқдорини аниқлаш Танланма ўртача миқдор хатосининг чегарасига (  х ) асосланиб, тасодифий танлаш усули учун танланманинг зарурий миқдори қуйидагича аниқланади: Танлаш такрорланувчи схемада ўтказилса, , 2 X n t   бундан 2 2 2 X t n    Бу тенгсизликдан кўринадики, танланманинг миқдори камида www.arxiv.uzn t X  2 2 2   бўлиши керак экан. Танлаш такрорланмайдиган схемада ўтказилса, 2 2 2 2 2   t N N t n X    2. Салмоқнинг хатосига (  р ) асосланиб, якка тартибда тасодифий танлаш усули учун танланманинг зарурий миқдори қуйидагича аниқланади: n t P  2 21   ( )  (такрорланувчи) (13) ва n t N N t Р     2 2 2 1 1     ( ) ( )  (такрорланмайдиган) (14) 5. Танланма кузатиш маълумотларини бош тўпламга тарқатиш Танланма кузатиш маълумотлари бош тўпламга қуйидаги икки усул орқали тарқатилади. 1. Қайта хисоблаш усули. Фараз қилайлик, танланма кузатиш ўтказилиб бирор белгининг ўртача миқдори ( х ) ва салмоғи (Р) учун ишонч оралиқлари аниқланган: х х х Х Х       ~ ва         Р Р Р . Тенгсизликлар бош тўплам миқдорига ( N ) кўпайтирилса, белги қийматларининг (х) йиғиндиси (  xN ) ва ўрганилаётган белгига эга бўлган бирликларнинг миқдори ( PN ) учун ишонч оралиқлари xN N xN xN N X X       ~ ва   N N РN N N Р Р       хосил бўлади. Бу миқдорларнинг хатолари P ( t ) эхтимол билан мос равишда  х N ва  р N дан ошмайди. 2. Коэффициентлар усули. Баъзи холларда ёппасига кузатиш маълумотлари танланма кузатиш методи билан текшириб кўрилади ва унга тегишли ўзгартиришлар киритилади. 6. Гипотезаларни статистик текшириш асослари www.arxiv.uz Гипотеза тушунчасининг луғавий мазмуни шундан иборатки, у грекча hupothesig - асос, фараз сўзидан олинган бўлиб, бирор ходиса хақида олдиндан билдириладиган, тажрибада текшириш ва назарий асосланиш талаб қилувчи илмий тахминни англатади. Статистик гипотеза деб танланма маълумотларига асосланиб текшириш мумкин бўлган бош тўплам хоссаси хақидаги тахминга айтилади. У лотинча Н харфи билан одатда белгиланади. Масалан, бош тўплам ўртача кўрсаткичи бирор миқдорга тенг H x:~  ёки ундан катта H x:~ ёки ундан кичик H x:~ ёки тенг эмас H x:~ деб фараз қилиш мумкин. Бош тўпламнинг миқдорий белгилари (параметрлари) хақидаги статистик тахминлар параметрик гипотезалар, унинг тақсимотлари хақидаги фаразлар нопараметрик гипотезалар деб юритилади. Танланма маълумотларига асосланиб бош тўплам хоссалари хақидаги статистик хулоса чиқаришда кўпинча нол - гипотеза ишлатилади. Бир ёки бир нечта белгиларига қараб таққосланаётган иккита тўплам бир биридан тафовут қилмайди деб билдирилган тахмин нол-гипотеза деб аталади. Шу билан бирга фараз қилинадики, солиштирилаётган миқдорлар аслида бирдай бўлиб, бир биридан фарқ қилмайди, аммо тажрибада танланма текшириш натижасида олинган қийматлари ўртасидаги тафовут тасодифий характерга эга. Масалан, Н х х 0 1 2 :~ ~ .  Демак, нол-гипотеза заминида тўпламлар ўртасида мунтазам фарқлар бўлиши ёки бир белги иккинчисига мунтазам таъсир этиши учун объектив сабаблар йўқ деган мулохаза ётади. Нол-гипотеза мантиққа зид хусусиятга эга. Унинг ажабланарли жихати шундаки, у ўз мохиятига бутунлай қарама-қарши фикрни - муқобил гипотезани текшириш учун хизмат қилади. Нол-гипотеза хаққоний бўлиши мумкин бўлган тақдирда хам танланма бўйича олинган натижа эхтимоли кичик бўлса, у тасодифият гирдобидан чиқмаса, муайян нол-гипотеза инкор қилиниб, муқобил гипотеза Н 1 қабул қилинади, яъни Н х х 1 1 2 :~ ~ .  деб хисобланади. Нол-гипотеза инкор қилинишига олиб келадиган танланма бўйича аниқланган натижа бўлиши мумкин эмаслиги ёки кам эхтимоллигини белгиловчи чегара одатда  қ 0,05, яъни 5% ёки 0,01 ёки 0,001 деб хисобланади. Агарда «уч сигма» қоидасига биноан иш тутилса, хато эхтимоллик даражаси  қ 0,0027 тенг бўлиши керак. Аммо мазкур хато эхтимоллиги даражаси учун мезон қийматлари камдан-кам аниқланади: одатда улар 0,05; 0,01; 0,001 хато эхтимолликлари учун хисобланиб, статистик - математик жадвалларда келтирилади. www.arxiv.uz 7. Тақсимот қонуни хақидаги гипотезани бахолаш Нормал тақсимот қонуни қуйидаги тақсимланиш зичлиги функцияси деб юритилувчи формула билан ифодаланади:2 2 2 )~ ( 2 1 ) (     xx e x    Демак, нормал тақсимоти эгри чизиғи арифметик ўртача ва дисперсияга боғлиқдир. Танланма асосида тузилган хақиқий тақсимотнинг ушбу нормал тақсимот қонунига мувофиқлигини аниқлаш учун бу хақда гипотеза билдирилади ва у К.Пирсон Х 2 (хи квадрат) мезони ёрдамида текширилади. Шундай қилиб, хақиқий (эмпирик) тақсимотни нормал тақсимот қонунига мувофиқлиги хақидаги гипотезани текшириш учун хақиқий тақсимот такрорланишлари сонини нормал тақсимот назарий такрорланишлар сони билан солиштириш керак. Бунинг учун хақиқий маълумотлар асосида нормал тақсимланиш учун назарий такрорланишлар сонини аниқлаш керак, яъни )( 2 1 ˆ 2 2 t S ni e S ni f t      (13) бу ерда: n - танланма хажми; i - қатор оралиқ кенглиги ( i гр қ x max - x min ); t x x    хақиқий қаторда белгининг нормалаштирилган тавофутлари;  -ўзгармас сон (  қ3,1415...; (айланма узунлигининг диеметрга нисбати); е - натурал логарифм асоси, ўзгармас сон (е қ 2,71828...); S - квадратик ўртача тафовут, S x x n    ( )2 2 2 2 1 )( t e t     - қийматлари махсус жадвалда берилган. Х 2 - нинг қийматлари нолдан чексизгача ўсиши мумкин. Шунга мос равишда унинг эхтимоли 1 дан 0 гача камаяди. Агарда Х 2 қ 0 бўлса, у вақтда яъни f fщак ˆ  гурухнинг хақиқий бирликлар сони нормал тақсимот назарий сонига тенг бўлади. Эркин даражалар сони тўплам параметрини топишда қатнашадиган миқдорларнинг умумий сонидан шу миқдорларни боғловчи шартлар сонини айрилганига тенг. Масалан, дисперсия битта шарт (яъни f x x i i n i    1 0 ( ) билан боғланган n - та айирма бўйича хисоблангани учун унинг эркин даражалар сони  қ n -1 бўлади, ўртача миқдорлар хеч қандай шарт билан боғланмаган n www.arxiv.uz - та варианта бўйича хисобланади, шунинг учун ўртача миқдор озодлик даражаси  қ n бўлади. Нормал тақсимот қонуни учта (танланма хажми - n , танланма ўртача миқдор -  x ва унинг квадратик тавофути - S ) параметр билан характерланади (уларнинг ўзаро боғланиши бу қонун учун учта шарт хисобланади). Шунинг учун нормал тақсимот қонунининг эркин даражалар сони  қ n - 3 бўлади ёки n бирликлар К - та гурухларга бўлингани учун  қ К - 3 (16) Бу жадвалдаги Х 2 нинг қийматлари чегара қийматлар бўлиб, бу қийматларгача бўлган Х 2 мезоннинг барча хисоблаб топилган қийматлари аниқ эхтимоллар билан тасодифий тавофутлар доирасида бўлади, яъни қабул қилинган нол гипотезага шубха қилиш учун хеч қандай асос бўлмайди. Х 2 нинг жадвал қийматларидан катта бўлган қийматлари гипотезанинг ўринсизлигини кўрсатади, яъни нол-гипотезани рад этишга мажбур қилади. Хақиқий тақсимот бирликлари сони билан унинг назарий сонлари орасидаги фарқларни А.Н.Колмогоров ва Н.В.Смирнов томонидан таклиф этилган  (ламда) нопараметрик мезон ёрдамида хам бахолаш мумкин.Бу мезон хақиқий тақсимот жамлама бирликлар сони билан уларнинг назарий жамлама сони орасидаги энг катта фарқни квадрат илдиз остидаги умумий тўплам сонига бўлиш йўли билан аниқланади:    ( )max max f f n d n i i (20). Х 2 мезонидан фарқли ўлароқ  -мезон х ва S ларни хисоблашга мухтож эмас, натижаларни бахолаш учун эса махсус жадвал талаб қилмайди. Ламда мезонининг критик (стандарт) қийматлари тегишли учта ишончли эхтимол бўсағаларига белгиланган бўлиб, ламда мезонининг критик (чегара) қийматлари Р 1 қ0,95 да  назар қ1,36, Р 2 қ0,99 да  назар 1,63 ва Р 3 қ 0,999 да  назар қ 1,95 тенг 2 . Хақиқий ва назарий тақсимотларни Романовский мезони ёрдамида хам бахолаш мумкин. У қуйидагича ифодаланади: С Х  2 2   (21) Бу ерда Х 2 - К.Пирсон мезони;  - эркин даражалар сони. С  3 бўлса, солиштирилаётган миқдорлар орасидаги фарқ тасодифий хисобланади, демак, хақиқий тақсимот нормал тақсимланишга эга, аниқроғи, ундан деярлик фарқ қилмайди. 2  -мезоннинг чегара =иймати  1 2 2 ln .Р ифода ор=али ани=ланади. Бу ерда Р-тегишли мущимлик даражаси Р=  ; Масалан, агарда  =Р=0,05 былса,    1 2 2 005 136 ln . . . www.arxiv.uz Агарда синалаётган гипотеза бирор миқдорга тенг бўлса, яъни H x a 0:  , у холда t -мезоннинг хақиқий қиймати бахоланаётган фарқни (х-а) танланма ўртачанинг стандарт (квадратик ўртача) хатосига бўлиш йўли билан топилади: t x a sx   (9.25) Бу ерда: катта танланмада S S n x 2 кичик танланмада S S n x  2 1 Агарда t хақ  t критик бўлса, нол-гипотеза Н 0 рад қилинади, агарда t хақ  t критик бўлса, у Н 0 инкор этилмайди. Тажриба-экспериментал ишларда асосий мақсад назорат ва тажриба қилинадиган объектларда белгининг арифметик ўртача даражалари орасида мухим фарқ бор ёки йўқлигини аниқлашдан иборат бўлади. Бунинг учун тажриба ва назорат объектларида ўртача кўрсаткичлар орасидаги фарқ учун унинг стандарт хатоси қуйидаги формула орқали аниқланади: S S S xхак xконт хак xконт ( ) р    2 2 (9.26) Бу ерда: Sxхак2 - тажриба объектларида ўртача кўрсаткичнинг стандарт хатоси S ; 1 2x 2 2 конт танл танл хакx n S S   қ назорат объектларида ўртача кўрсаткичнинг стандарт хатоси S S n xконт конт конт р р р 2 2 1   . (9.26) формула танланма тўпламлар ўзаро боғлиқ бўлмаганда, яъни улар бир бош тўпламдан олинганда қўлланади. Тажриба ва назорат объектларининг ўртачалари орасидаги фарқнинг мухимлигини бахолаш учун t -мезоннинг хақиқий қиймати қуйидаги ифодага эга. t x х S х х хак хак конт хак конт    р р ( ) (9 .27) Бу мезоннинг критик қиймати Стъюдент тақсимот жадвалидан тегишли ишончли эхтимол ва озодлик даражалари сони билан белгиланади. Қўлимизда мазкур жадвал бўлмаса уч сигма қоидасидан фойдаланиб, t жадв қ 3 деб қабул қилинади. Дисперсион тахлил Бизни қизиқтирувчи кўрсаткич ёки жараёнга таъсир этувчи омилларнинг хар бирининг таъсир улушини аниқлаш ёки уларнинг www.arxiv.uz барчасини биргаликда таъсирини белгилаш - дисперсион тахлил вазифаси хисобланади. Дисперсион тахлил - ўрганилаётган омиллар таъсири остида юзага чиққан белги ўзгарувчан-лигини номаълум сабаб-ларга кўра кузатилаётган ўзгарувчанлик билан тақ-қослаб, омиллар ролини бахолаш усулидир. Бу тахлил жараёнида белгининг хисобга олинган ва олинмаган хилма-хил омил ва кучлар таъсиридан келиб чиқадиган умумий дисперцияси (ўзгарувчанлигини), айрим омилларнинг хусусий дисперцияси яъни ўрганилаётган омиллар таъсири остида юзага келган ўзгарувчанлик ва қолдиқ дисперция, яъни номаълум сабабларга кўра рўй бераётган ўзгарувчанлик хақида ахборотлар хосил бўлади. Яъни      n j m i ij x x S 1 1 2 2 ) ( ;    n i x x n S j 1 2 2 ) (  ;            m i n j i j e ) x x( S S S   Бу формулаларнинг махражида дисперсияларнинг эркин даражалар сони олинган бўлиб, уларни эътиборга олиш дисперсияларни таққослаб тахлил қилишда ғоят мухим рол ўйнайди. Агар Х нинг кузатилган қийматларини нормал тақсимланган бирор бош тўпламдан олинган тасодифий танланма деб хисоблаш мумкин бўлса, у холда   2 ва  2 дисперсияларни Фишер F -мезони билан таққослаш мумкин. F - мезоннинг хақиқий кузатиш маълумотлари асосида хисоблаб топилган қиймати дисперсияларнинг тегишли эркин даражалар сонлари билан қабул қилинган мухимлик даражасида унинг критик қиймати билан таққосланади. Катта ва кичик дисперсияларнинг турли эркин даражалар сонлари ва 0,01, 0,05 ва 0,10 мухимлилик даражалари учун F - мезон критик қийматлари махсус «Фишер F критерийнинг қиймати» деган жадвалда келтирилади. Агар қабул қилинган мухимлилик даражасида F - мезоннинг хисоблаб топилган хақиқий қиймати жадвал қийматидан катта бўлса, яъни F хақ  F жадвал , у вақтда таққосланаётган омиллар дисперсияси ва қолдиқ дисперси орасидаги фарқ мухим хисобланади, нол-гипотеза эса рад этилади. Агар F хақ  F жадвал бўлса, улар орасидаги фарқ тасодифий деб топилади ва нол-гипотеза тасдиқланади. Дисперсион тахлил йўли билан икки ва ундан ортиқ омилларнинг натижаларга таъсирини хам бахолаш мумкин. Бунинг асоси бўлиб иккита ва ундан ортиқ белгиларга қараб тузилган комбинацион гурухлаш хизмат қилади. Масалан, икки омилли дисперсион тахлил қилиш учун умумий вариация 4 та таркибий қисмларга ажратилади:                                 m j p k n i jk ijk jk m j p k k j jk k m j p k n i m j p k k j j ijk jk jk y x n x x x x n x x n x x x x 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1 1 2 2 ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( (35) www.arxiv.uz Бу ерда: i -  1 омил - белги бўйича j гурухдаги ва  2 омил - белги k - гурухдаги бирлик тартиб сони; j m  1, ; k p  1, ;  х jk - х - натижавий белгининг jk - гурухдаги ўртача қиймати; jk - гурух  1 омилнинг j қиймати ва  2 омилнинг k - қиймати бирикмаси асосида вужудга келади;  х j -  1 омил - белги бўйича тузилган j - гурухда х - белгининг ўртача қиймати;  x k -  2 омил - белги бўйича тузилган k - гурухда х - белгининг ўртача қиймати;  x - бутун танланма бўйича х - белгининг умумий ўртача қиймати; n jk -  1 омилнинг j - қиймати ва  2 - омилнинг k - қиймати бирикмасидан хосил бўлган гурухдаги бирликлар сони; n j -  1 омил-белги бўйича j - гурухдаги бирликлар сони; n k -  2 омил-белги бўйича k - гурухдаги бирликлар сони; n - бирликларнинг умумий сони n n n n j k k p jk k p j m j m            1 1 1 1 Хар бир фарқлар квадратларининг йиғиндиси учун эркин даражалар сони қуйидагича топилади:       1 2 12 1 1 1 1 1            m p m p mp m p ; ; ( )( ) , барча омиллар дисперсияси учун         1 1 2 12 1 хак. + +    mp ва умумий дисперсия учун:  1 қ n - 1 қолдиқ дисперсия учун:  2 қ n - mp . Бу эркин даражалар сонларини хисобга олиб мухимлик даражасини белгилаб F - мезоннинг критик қийматлари махсус жадвалдан белгиланади. Нол гипотезалар билдириб, уларни рад қилиш ёки қилмаслик масаласи F хақ  F жадвал ёки F хақ  F жадвал қараб ечилади. F - мезон асосида регрессия тенгламасининг шакли, кўпомилли корреляцион тахлилда у ёки бу ўзгарувчан миқдор (омил белги)нинг статистик мухимлиги хақидаги ва бошқа масалалар ечилади. Қисқача хулосалар Танланма текшириш назарияси тахлилий статистикада алохида ўрин эгаллайди ва турли амалиёт сохаларида кенг қўлланади. Бозор иқтисодиёти мухим ходиса ва жараёнларни ўрганишда бу услубдан фойдаланиш учун объектив шароит ва зарурият яратади. Катта хажмли ёки умуман чексиз тўпламлар хақида кам мехнат ва маблағ сарфлаб назарий ва амалий жихатдан қониқарли ахборотларни олиш йўли - бу танланма кузатишдир. Танланма маълумотлари асосида : www.arxiv.uz бош тўплам тақсимотлари аниқланади; уларнинг характери ўрганилади ва турли эгри чизиқлар шаклида математик ифодаланади; бош тўпламнинг барқарор кўрсаткичлари бахоланади; уларнинг ишончлилик даражаси иложи борича объектив белгиланади; бош тўплам кўрсаткичлари хақидаги илмий гипотезалар ва хар хил экспериментал изланиш натижалари текширилади. Бу масалаларни ечиш тартиби, йўллари ва усуллари танланма текшириш назариясида баён этилади. Танланма асл маъноси билан тасодифий, маълум тартибда йўналтирилган ва аралашма-қуралашма бўлиши мумкин. Тасодифий танлаш алохида ахамиятга сазовор бўлишининг сабаби шундаки, олинадиган натижалар эхтимолий музокаралар шаклида бахоланиши мумкин. Кузатувчининг шахсий хохиши каби субъектив холат мавжудлиги танланма силжиш хафв-хатарини туғдиради ва мунтазам хатога олиб келади, шунинг учун олдини олишга интилиш лозим. Хар бир холда танлаш усули ва техникасини қўллаш айни холат шароитига ва маблағ хамда ресурслар билан таъминланишга боғлиқ. Агар танлаш тасодифий бўлмаса, у холда ундан олинадиган бош тўпламни бахолаш натижаларининг ишончлилиги маълум даража шахсий мулохазалар таъсирида бўлади. Оддий танлаш шароитида ходисанинг танлама бўйича олинган нисбий сони ёки салмоғини бош тўплам учун бахолаш сифатида қабул қилиш мумкин. Худди шунингдек, ўртача ва бошқа кўрсаткичларнинг танланма қийматлари уларнинг бош тўпламдаги қийматларининг бахолари сифатида қабул қилиш мумкин. Катта хажмли танланмаларда ходисанинг абсолют сони учун квадратик хато   npq , нисбий сони (хиссаси) эса   pq n ва ўртача миқдор учун   x n  2 формула орқали аниқланади. Бу формулалар нормал тақсимланган бош тўплам учун ўринлидир. Аммо бош тўплам тақсимланиши нормал холатдан кучли фарқ қилса, бу формулалардан фойдаланиш бир оз хатарлидир. Кузатилган ходиса сони ёки кўрсаткич қиймати назарий кутилаётганидан фарқи 3 кара квадратик хатодан катта бўлиш эхтимоли жуда кичикдир. Бунга асосан танланма текшириш натижаларига таяниб бош тўплам кўрсаткичлари ётадиган чегарани бахолаш мумкин: x X x P w x x w            ~ ва w +w Бу ерда: x t   , t - эхтимолли ишонч коэффициенти. Кичик хажмли танланмаларда ( n  30) юқоридаги квадратик хато формулаларига тузатиш киритиш лозим. Бунинг учун танлама тўплам хажми n ўрнига n - 1 олиш керак, чунки танлама дисперсия бош дисперсиядан n Ғ n -1 га фарқ қилади. www.arxiv.uz Илмий гипотезаларни текшириш танланма текшириш назариясига таянади ва турли мезонлар ёрдамида бажарилади. www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. И.И.Елисеева, М.М.Юзбашев. Обхая теория статистики. М.: Финансў и статистика, 1998. 2. Афифи А., Эйзен. Статистический анализ. Подход с использованием ЭВМ (Пер.с анг. Под ред. Г.П.Башина), М.: Мир, 1982. 3. Дружинин Н.К. Математическая статистика в экономике. М.: Статистика, 1971. 4. Йентс Ф. Вўборочнўй метод в переписях и обследованиях. М.: Статистика, 1965. 5. У.Кокрен. Методў вўборочного исследования. Перв. с анг. М.:Статистика, 1976. 6. Закс Л. Статистическое оценивание. Пер. с нем. М.: Статистика, 1976. 7. Э. Кейн. Экономическая статистика и эконометрия . Перв. с анг. М.: Статистика, 1977. 8. У.Дж.Рейхман. Применение статистики. Перв.с анг. М.: Статистика, 196 9. М.Л.Петрович, М.И.Давидович. Статистические оценивания и проверка гипотез на ЭВМ. М.: Финансў и статистика, 198 10. А.Хьютсон. Дисперсионнўй анализ. Перв. с анг. М.: Статистика ,1971.

O'xshashlar

Бошқариш жараёнининг сифатини текшириш
Аудиторлик далиллар ва аудиторлик текшириш ўтказиш
Бюджет ва бюджетдан ташқари фондлар билан ҳисоблашлар аудити
Ишлаб чиқариш ҳаражатлари, давр ҳаражатлари, тайёр маҳсулот ва уни сотиш ҳисоби аудити
Пул маблаглари хисоби аудити