Тадбиркорликнинг асосий турлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Тадбиркорликнинг асосий турлари

Yuklangan vaqt:

02.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

309.3408203125 KB

Ko'chirib olish

Тадбиркорликнинг асосий турлари Режа: 1. Тадбиркорлик фаолияти. Тадбиркорлик турлари. 2. Тадбиркорлик капитали ва унинг айланиши. 3. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик. Корхона турлари. 4. Акционерлик жамиятлари.Маъсулияти чекланган жамиятлар.

Қўшма корхоналар. Кичик тадбиркорлик субьектлари: • якка тартибдаги тадбиркорлар; • микрофирмалар; • оилавий корхоналар; • кичик корхоналар. Охирги ўн йилликларда ахборот технологияларининг жадал суръатлар билан ривожланиши ташкилотларнинг қатор янги ва энг янги мустақил турларини аниқлаш учун туртки бўлиб хизмат қилди.Янги ахборот технологиялари туфайли механистик ташкилотлар каби айрим анъанавий ташкилот турларининг самарадорлик кўрсаткичлари паст эканлиги яққол кўзга ташланиб қолди. Менежмент тадқиқотчилари ташкилотларнинг янги турлари қаторига қуйидагиларни киритадилар: • кўп ўлчамли ташкилотлар; • интеллектуал ташкилотлар; • бозорга йўналтирилган ташкилотлар; • тадбиркорлик ташкилотлари ва бошқалар. Бозорга йўналтирилган ташкилот — органик турдаги, тузилмаси бўйича дивизионал ёки матрицали ташкилот. Бундай ташкилот бозорга тез мослаша олади, унинг таркибий қисмлари (ишлаб чиқариш, маркетинг, молия, кенгаш, илмий ишланмалар)бозор ёки унинг сегментлари атрофида гуруҳланади. Бозорга йўналтирилган ташкилот маҳсулот ёки хизматга талабдан келиб чиққан ҳолда бошқарувда асосий эътиборни ишни ташкил қилишнинг гуруҳ шаклларига қаратади. Ташкилотда бошқарув поғоналари сони камайтирилган, жавобгарлик иерархиянинг қуйи поғоналарига ўтказилади. Гуруҳ натижаси ташкилотда индивидуал натижадан муҳимроқ ҳисобланади. Ходимларда профессионализм ва бошқарув қобилияти каби хислатлар устунлик қилади. Раҳбариятнинг асосий вазифаси ташкилий маданиятни шакллантиришда сиёсатни ишлаб чиқиш ва ташкилотнинг ижтимоий инфратузилмасини ривожлантиришдан иборат.

Кўп ўлчамли ташкилот - бозор ўзгаришларига таркибий қайта қуришларсиз мослаша оладиган ташкилот. Унинг таркибий бўлинмалари ўзини зарур ресурслар билан таъминлай олиши сабаблимустақил ҳисобланади, маълум бир истеъмолчилар учун маҳсулот ишлаб чиқаради ёки хизматлар кўрсатади. Кўп ўлчамли ташкилот меҳнат тақсимотига асосланади. Бундай ташкилотлар раҳбарлари ўз функцияларини амалга оширишда кенг ҳуқуқларга эга бўлади. Интеллектуал ташкилот — бошқарувнинг демократик тамойилларига асосланган ташкилот, келажак айнан шундай ташкилотларга тегишли бўлади деб ҳисобланади. Интеллектуал турдаги ташкилотларда тузилма бўлинмаларининг чегараси ва рангидан қатъи назар эркин алоқа қилиш ҳуқуқи, уларнинг бажарилиши учун мос келувчи жавобгарликни зиммасига олган ҳолда муҳим қарорлар қабул қилишда мустақиллик ҳуқуқи таъминланади. Бундай ташкилотларда асосан уддабурон шахслар ва ижодкор ходимлар гуруҳлари меҳнат қилади. Бу ташкилотларда марказнинг роли жамоаларнинг самарали меҳнат қилиши учун шароитлар яратиб беришдан иборат бўлиб қолади. Ташкилот ходимлари уни бошқаришда фаол иштирок этадилар, бу эса уларинг меҳнат мотивациясини таъминлайди. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда аҳоли бандлиги улуши динамикаси %* Ўзбекистонда кичик бизнеснингЯИМ даги улуши (% да)

ЮРИДИК ШАХС ТАШКИЛ ЭТМАСДАН ЯККА ТАРТИБДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ АМАЛГА ОШИРИШ ТАРТИБИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ (Ўзбекистон Республикасининг 2012 йил 2 майда янги тахрир остида тасдиқланган “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонуни, 6-модда). Якка тартибдаги тадбиркорлик якка тартибдаги тадбиркор томонидан мустақил, ходимларни ёллаш ҳуқуқисиз, мулк ҳуқуқи асосида ўзига тегишли бўлган мол-мулк негизида, шунингдек мол-мулкка эгалик қилиш ва (ёки) ундан фойдаланишга йўл қўядиган ўзга ашёвий ҳуқуқ асосида амалга оширилади. Ҳунармандчилик фаолиятини амалга ошираётган якка тартибдаги тадбиркорлар товарлар тайёрлаш (ишлар бажариш, хизматлар кўрсатиш) учун кўпи билан беш нафар шогирдни уларга тегишлича ҳақ тўлаган ҳолда жалб этишга ҳақлидир. Якка тартибдаги тадбиркор ўз фаолиятини амалга ошираётганда шахсий иш ҳужжатлари бланкаларидан, муҳр, штамплардан фойдаланишга ҳақли, уларнинг матнлари мазкур шахс якка тартибдаги тадбиркор эканлиги ҳақида далолат бериши лозим. ОИЛАВИЙ КОРХОНА. Ўзбекистон Республикасининг “Оилавий тадбиркорлик тўғрисида” ги Қонуни ( ЎРҚ-327-сонли, 2012 йил 26 апрель).

Оилавий корхона унинг иштирокчилари томонидан товарлар ишлаб чиқариш (ишлар бажариш, хизматлар кўрсатиш) ва реализация қилишни амалга ошириш учун ихтиёрий асосда, оилавий корхона иштирокчиларининг улушли ёки биргаликдаги мулкида бўлган умумий мол-мулк, шунингдек оилавий корхона иштирокчиларидан ҳар бирининг мол-мулки негизида ташкил этиладиган кичик тадбиркорлик субъектидир. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 7 январдаги “Хусусий тадбиркорлар юридик шахс ташкил этмасдан шуғулланиши мумкин бўлган фаолият турлари рўйхатини тасдиқлаш тўғрисида”ги 6-сонли Қарорига кўра 75 та фаолият тури тасдиқланган. ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ БИТИРУВЧИЛАРИНИ ИШГА ЖОЙЛАШТИРИЛГАН КИЧИК КОРХОНА ВА МИКРОФИРМАЛАР УЧУН БЕРИЛАДИГАН ИМТИЁЗЛАР ВА ПРЕФЕРЕНЦИЯЛАР. Микрофирмалар ва кичик корхоналар томонидан республиканинг касб- ҳунар коллежлари, академик лицейлари ва олий таълим муассасалари битирувчилари билан меҳнат шартномалари тузилганда, банд ходимларнинг ўртача йиллик сони қонун ҳужжатларида белгиланган чекланган нормативдан кўпи билан 50 фоиз оширилган ҳолларда, микрофирмалар ва кичик корхоналар учун назарда тутилган имтиёзлар, кафолатлар ва ҳуқуқлар уларда сақланиб қолади. Бунда ходимлар сонининг оширилишига Ўзбекистон Республикаси касб- ҳунар коллежлари, академик лицейлари ва олий таълим муассасалари битирувчиларининг ўқишни якунлаган кунидан бошлаб 3 йилдан ортиқ вақт ўтмаган тақдирдагина йўл қўйилади. Касаначилик ва ҳунармандчиликни ривожлантириш ҳамда рағбатлантириш соҳасидаги чора-тадбирлар. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Йирик саноат корхоналари кооперацияни кенгайтириш ва касаначилик асосида хизматлар ишлаб чиқаришни ривожлантиришни рағбатлантириш тўғрисида”ги Фармони билан берилган солиқ имтиёзлари (ПФ-3706, 05.01.2006 й):

Товарлар (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқаришга касаначиларга буюртма берадиган корхоналар касаначиларга бериладиган маблағлар миқдорида иш ҳақи жамғармасидан тўланадиган ягона ижтимоий тўловни тўлашдан озод қилинганлар. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 26.12.2013 й. ПФ-4589сон Фармони билан ушбу имтиёз 2019 йилга қадар узайтирилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик фаолиятини янада қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарорига мувофиқ (ПҚ-1112, 15.05.2009 й): Кичик корхона ўз уйларида ишлаётган (касаначилик билан шуғулланаётган) фуқаролар билан, қонун ҳужжатларида белгиланган ходимлар сонининг чекланган нормативидан кўпи билан 30 фоиз ошган миқдорда меҳнат шартномалари тузганда, кичик корхоналар учун назарда тутилган кафолатлар, имтиёзлар ва преференциялар мазкур корхона учун сақланиб қолиниши белгиланди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 26 декабрдаги ПФ- 4589-сонли Фармонига асосан: Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Халқ бадиий ҳунармандчилиги ва амалий санъатини ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” қабул қилинган 2008 йил 1 апрелдаги ПФ-3983-сонли Фармонида назарда тутилган, уй шароитида халқ бадиий ҳунармандчилиги ва амалий санъати буюмларини ишлаб чиқариш бўйича якка тартибдаги меҳнат фаолияти билан банд бўлган шахслар томонидан қатъий белгиланган солиқни тўлаш юзасидан солиқ имтиёзининг амал қилиш муддати «Ҳунарманд» уюшмаси аъзолари - якка тартибдаги тадбиркорлар учун 2017 йилнинг 1 январгача узайтирилди. ОИЛАВИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН ЧОРА-ТАДБИРЛАР. Ўзбекистон Республикасининг “Оилавий тадбиркорлик тўғрисида” ги Қонунига мувофиқ ( ЎРҚ-327-сонли, 2012 йил 26 апрель):

Оилавий корхона - қонун ҳужжатларида белгиланадиган тартибда ягона солиқ тўловини тўловчиси ҳисобланади. Оилавий корхонанинг фойдаси солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тўланганидан кейин унинг иштирокчилари тасарруфига ўтади ҳамда унга солиқ солинмайди. Оилавий корхона меҳнат ҳақи фондидан ижтимоий фондларга қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда мажбурий тўловлар тўлайди. Оилавий корхона фаолиятини текширишларнинг чекланиши: Оилавий корхонанинг молия-хўжалик фаолиятини режали текширишлар кўпи билан тўрт йилда бир марта амалга оширилади. Янги ташкил этилган оилавий корхонанинг молия-хўжалик фаолияти у давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан эътиборан дастлабки уч йил мобайнида режали текширувлардан ўтказилмайди, бундан бюджет маблағларидан ва марказлаштирилган маблағлардан ҳамда ресурслардан мақсадли фойдаланиш билан боғлиқ текширишлар мустасно. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 26 декабрдаги ПФ- 4589-сонли Фармонига асосан: Оилавий бизнесни юритишга кенг йўл очиб бериш мақсадида оилавий корхоналар ўзи ишлаб чиқарган халқ бадиий ҳунармандчилиги ва амалий санъати буюмларини реализация қилишдан олинган тушум бўйича ягона солиқ тўловини тўлашдан 2017 йил 1 январгача озод қилинди.

ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИНИ РАҒБАТЛАНТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 майдаги ПҚ1754-сонли қарорига асосан: Молия-банк, маиший ва бошқа хизмат турларини кўрсатувчи микрофирма ва кичик корхоналар 2017 йил 1 январигача фойда солиғи ва ягона солиқ тўловини тўлашдан озод қилинган. 2012 йилнинг II чорагидан бошлаб агар имтиёзлар берилган хизмат турларини кўрсатишдан тушган тушум умумий тушум ҳажмида 80 ва ундан юқори фоизни ташкил этса, фойда солиғи ва ягона солиқ тўлови бўйича имтиёзлар микрофирма ва кичик корхоналарнинг барча даромадларига татбиқ этилади.

2017 йилнинг 1 январига қадар фойда солиғи ва ягона солиқ тўлови тўлашдан имтиёз ҳуқуқига эга хизматлар кўрсатаётган юридик шахслар руйхати: 1. Молия банк хизматлари а) Лизинг бўйича хизматлар б) Суғурта бозоридаги профессионал иштирокчиларнинг хизматлари в) Аудиторлик хизматлари г) Бухгалтерлик ҳисобини юритиш бўйича хизматлар д) Микрокредитлаш бўйича хизматлар е) Солиқ маслаҳати хизматларини кўрсатувчи ташкилотлар 2. Маиший хизматлар а) Чарм буюмлари ва пойафзал таъмирлаш хизматлари б) Соатсозлик ва таъмирлаш хизматлари в) Маиший электрон ва электр асбобларига техник хизматлар кўрсатиш ва таъмирлаш бўйича хизматлар (телевизор, аудиовидеоаппаратуралар, компютер, принтер техникаси, холодильник, кондиционер ва бошқалар) 3. Бошқа хизматлар а) Ветеринария хизматлари б) Таълим соҳасидаги, компютерда ишлашга ўқитиш хизматлари в) Санаториялар, болалар соғломлаштириш муассасалари, болалар спорт секциялари ва муассасалари хизматлари г) Ногиронлар, қариялар ва болаларни парвариш қилиш билан боғлиқ ижтимоий хизматлар д) Риэлторлик хизматлари е) Ахборот-ресурс марказлари, ахборот-кутубхона марказлари ва электрон таълим хизматлари. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 майдаги ПҚ1754-сонли қарорига асосан: 1. Қишлоқ жойлардаги маҳаллалар ҳудудида маиший хизмат кўрсатиш билан шуғулланувчи якка тартибдаги тадбиркорлар (сартарошлар,

тикувчилар, пойафзал, маиший техникани таъмирлаш бўйича уста ва бошқалар) қатъий белгиланган солиқ тўлашдан 3 йил муддатга; 2. Қишлоқ жойларда якка тартибда уй-жой қурилиши асосида барпо этилаётган массивларда ташкил қилинаётган корхоналар хизматларини кўрсатадиган микрофирмалар, кичик корхоналар ва якка тартибдаги тадбиркорлар тегишли равишда ягона солиқ тўлови ҳамда қатъий белгиланган солиқ тўловини тўлашдан 5 йил муддатга озод этилди. XI.Тадбиркорликнинг асосий турлари Тадбиркорлик фаолияти. Тадбиркорлик турлари. Тадбиркорлик капитали ва унинг айланиши. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик. Корхона турлари. Акционерлик жамиятлари. Маъсулияти чекланган жамиятлар. Қўшма корхоналар. “Нима учун” график органайзери орқали мавзу режасидаги “Кичик бизнес бошқаруви” номли қисмини таҳлил қилинг. Диққат топшириқ: Нима учун? саволи орқали иқтисодиётда нима учун кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ўрни муҳим эканлигини кўрсатинг. 11- Семинар: Корпоратив ижтимоий тадбиркорлик. Семинар машғулотининг асосий мақсади “Корпоратив ижтимоий тадбиркорлик” тўғрисидаги талабаларнинг билим ва кўникмаларини ошириш. Семинар машғулотининг режаси: 1 Корпоратив ва ижтимоий тадбиркорлик. 2. Ижтимоий тадбиркорликнинг иқтисодиёт учун аҳамияти. 3. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик.

Таянч сўзлар: корпорация, кичик бизнес, хусусийлаштириш,мулкчилик. 1-топшириқ: Саволлар: 1. Тадбиркорлик фаолиятининрг асосий йўналишлари? 2. Воситачиларнинг нархлари? 3. Аукцион нима? 4. Биржанинг вазифаси? 5. Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги бўйича мулкнинг нечта шакли мавжуд? 6. Унитар корхона нима? 7. Кимлар таъсисчи бўлиши мумкин? 8. Таъсисчиларнинг ваколат даври қачон тугаши мумкин? 9. Ўртоқчилик шаклидаги корхоналарнинг аъзолари кимлар бўлиши мумкин? 10. Таъсисчиларнинг қатнашувчилардан фарқи нимада? 2-топшириқ: Корпоратив тадбиркорликда бошқарув вазифаларини бажаринг: 1-вазифа. Бошқарувчининг хизмат доирасига кўп муаммолар тегишли, шу жумладан юқори ташкилотлар топшириқларини бажариш. Ушбу топшириқларни қандай қилиб, самарали бажариш кераклигини аниқлаш, ходимларни сафарбар этиш ваш у кабиларни раҳбар ҳал этиши лозим. Аммо олий раҳбарият аниқ кўрсатмалар бермаслиги ва мақсадларни белгиламаслиги ҳам мумкин. Бундай вазиятда бошқарувчи қандай ҳаракат қилиши керак? Қандай ҳаракат йўналишини танлаши лозим? А. Зарурий кўрсатмаларни бошлиқлардан сўраш керак. Б. Вазиятни таҳлил этиб, ташкилот мафаати йўлида ўз ташабуссингиз билан нималар қилиш кераклигини аниқлаш ва аниқланган муаммоларни ҳал этиш учун ходимларни сафарбар этиш.

В. Юқори ташкилотлар томонидан аниқ кўрсатмаларни берилмаслиги ва мақсадларни белгиланмаганлигининг сабаби муддатидан олдин, шошилинч қарорларни қабул қилинишини мақсадга мувофиқ эмас деб ҳисобланиши бўлиши мумкин. Шу сабабли «юқоридан» кўрсатмалар келгандан сўнг бирон-бир амалий ҳаракатларни бошлаш лозим. Изоҳ. Ташкилотнинг ҳаракат йўналишини ва уни мақсадларини аниқлаш – олий раҳбариятнинг функсияси ҳисобланади. Лекин бошқарув механизми мураккаб бўлиб, иш ҳажми катта ва тарқоқ бўлган ташкилотларда олий раҳбарият ҳамма вақт ҳам ҳар-бир бўлимнинг мақсадларини белгилашга ва аниқ топшириқлар беришга улгуравермайди. 2-вазифа. Ходимингиз ишдан қониқиш ҳосил қилмаётганини ва унга бошқа қизиқарлироқ иш беришингизни сўради. Сиз нима қиласиз? А. Очиқ-ойдин кўринадики, ҳар- қандай ходим юракдан ишлаб, қониқиш ҳосил қилишни истайди. Аммо фирма ҳамма ходимларга бундай имкониятни ярата олмайди. Шу сабабли ходимлар ўз жойларида топширилган вазифаларни бажариш билан машғул эканлигини тушунтираман. Б. Ишдан қониқиш олиш унга қандай муносабатда бўлиш ва қандай бажариш билан аниқланади деб жавоб бераман. Агар ижрочи ходим ишнинг ижодий бошланиш даврини тассавур этса, унинг бажарилишидан қониқиш олиши мумкин. В. Унга қанақа иш қониқиш келтиришини аниқлайман, имкони борича тезроқ шундай ишни беришга ҳаракат қиламан. Изоҳ. Ишдан қониқиш – бу ўз қобилиятингизни тўлиқ намоён эта олишингизни ҳис этиш ва атрофдагилар сизни меҳнатингизни мувофиқ баҳолаши ва тақдимлашидир. Бир ишнинг ўзи ҳам қониқишга ҳам норозиликга сабаб бўлиши мумкин: бу ишга бўлган муносабатингиз билан аниқланади. Шу сабабли ходимга истаган ишини берсангиз ҳам, унинг кайфияти ва муносабати ишга нисбатан аввалгидек қолаверса, янги ишда вақтинчалик пайдо бўлган қониқиш узоқ вақт сақланиб қолмайди.

3-топшириқ: Кейс стади. Ходимнинг феъл-атвори бутун корхона тақдирини ҳал қилиши мумкин. Алишер Акбаров Ўзбекистоннинг йирик шаҳарларидан бирида ўз бизнесини йўлга қўяди. У реклама соҳасида ўз фаолиятини амалга оширар эди. Маҳаллий банкдан мижозини топгач, банк менежери билан шартнома тузади. Бу мижоз билан ишлашни корхона менежери Нилуфар Раҳимовага топширади. Нилуфар шартномани тайёрлаб, банк билан ўзаро шартномани имзолайди. Орадан икки кун ўтгач, Алишер Акбаровга Нилуфар билан ишлаётган маҳаллий банк мижози қўнғироқ қилади ва норозилик билдиради. Унинг айтишича, мижоз Нилуфар билан боғланиб, шартнома тўловини ойма-ой бўлиб тўланиши учун тақсимлаб беришини сўрайди (шартномага кўра аванс- 70% ва қолдиқ-30%). Нилуфар эса корхонада шартномалар бўйича ишловчи ягона мутахассис эканлиги, ҳар ой бўлиб тўлаш учун қўшимча тўлов ҳужжатларини расмийлаштириш кераклигини, бунга эса унинг вақти йўқлигини сабаб қилиб, рад жавобини беради. Алишер Акбаров мижознинг барча шикоятларини тинглаб, менежери учун узр сўраб, бу турдаги тўловни амалга ошириш имкони йўқлигининг ҳақиқий сабабини тушунтиради. Унга кўра, корхона шартноманинг биринчи йили учун 70% авансдан тегишли давлат органларига аренда пулини тўлаши керак эди. Кейинги йилдан бошлаб эса тўловни ойма-ой бўлиб тўлаш мумкинлигин асосли равишда тушунтириб беради. 1.Алишер менежерига нисбатан қандай чора кўриши керак? 2.Сизнингча менежер қандай йўл тутиши керак эди? 3.Алишер мижози ва менежери ўртасидаги муаммони тўғри ҳал қилаолдими? 4-топшириқ: Вазиятли топшириқ:

Корхонанинг ташкилий структурасини такомиллаштириш. Корхонанинг ташкилий структурасини ўрганиш, таҳлил қилиш ва уни такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш. 1. Корхонанинг ташкилиш структурасини ишлаб чиқиш. 2. Бошқарув услублари 3. Корхона бошқарув тизимида менежерларнинг ўрни ва аҳамияти. 4. Бошқарув қарорларини қабул қилиш жараёни таҳлили. 5. Корхонанинг такомиллашган ташкилий структураси тақдимоти.

Adabiyotlar : 1.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худойбердиев. “Тадбиркорлик асослари”. “Фарғона”, 2000 С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 200 3.Э.Эгамбердиев, Ж.Хўжақулов.”Кичик бизнес ва тадбиркорлик”. Т.:”Маънавият”, 2003. 4.В.В.Волгин. “Торгов ы е о перации ”. Москва, 2004 5.Н.В.Ласкина. “Международн ое торговое дело ”. М.:”Экзамен”, 2004 6. ziyonet.uz

O'xshashlar

Тадбиркорликнинг моҳияти

Тадбиркорликнинг ташкилий шакллари

Жойлаштирув воситаларининг асосий турлари

Корхона - тадбиркорликнинг ташкилий куриниши

Кредитнинг турлари ва асосий шакллари