Тадбиркорлик фаолиятида мулк ва мулкий муносабатлар - Iqtisodiyot - Referatlar

Тадбиркорлик фаолиятида мулк ва мулкий муносабатлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Мулк ва мулкий муносабатлар - тадбиркорлик фаолиятининг асосидир. 2. Ўзбекистонда мулк шакллари, корхоналар, уларнинг мохияти ва турлари 3. Кичик тадбиркорликнинг миллий иқтисодиётда тутган ўрни ва роли 4. Тадбиркорлик фаолиятининг ҳуқуқий асослари.

www.arxiv.uz 1. Мулк ва мулкий муносабатлар - тадбиркорлик фаолиятининг асосидир. Узбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасида кўрсатилишича: "Бозор муносабатларини ривожлантиришига қаратилган Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма хил шаклдаги мулк ташкил этади". Корхона мулкини унинг мустақил балансида ақс этадиган асосий фондлари ва оборот маблағлари қиймати ва бошқа бойликлар ташкил этади. Корхона тўғрисидаги қонуний хужжатларга кўра қўйидагилар корхона мол- мулкини ташкил этувчи манбалардир: - таъсис этувчиларнинг пул ва моддий бадаллари; - маҳсулот, ишлар, хизматларни реализация қилишдан, шунингдек хўжалик фаолиятининг бошқа турларидан олинган даромадлар; - қимматли қоғозлардан олинадиган даромадлар; - банк ва бошқа карз берувчиларнинг кредитлари; - капитал маблағ ва бюджетдан дотациялар; - ташкилотлар, корхоналар ва фукароларнинг текинга ва хайрия мақсадларида берган бадаллари, ионалари, шунингдек мерос тўғрисида, айирбошлаш ва совға қилиш йўли билан оладиган даромадлари; - Ўзбекистон Республикаси қонун хужжатлари билан тақиқланмаган ўзга манбалар. Мулкчилик ўзида жамиятдаги ҳам хуқуқий, ҳам иқтисодий муносабатлар мазмунини ифодалайди. Бизга тарихдан мулкчиликнинг бир бирини алмашувчи қуйидаги шакллари маълум: шахсий, жамоа ва ижтимоий. Ягона мулкчилик шакли турли хил иқтисодий мазмунга эга булиши мумкин ва демак уларнинг ижтимоий табиати ҳам хилма хил бўлади. Мулкчилик шаклларининг моҳиятини шу даврдаги кишиларнинг ишлаб чиқариш муносабатлари белгилайди. Агар мулкдан фойдаланиш мумкин бўлмаса, мулк эгасига даромад келтирмаса, унда у «ҳуқуқий функцияси»да қолади. Мулкдан фойдаланиш иқтисодий муносабатлар асосида содир бўлади. Аниқроқ айтсак, мулкий

www.arxiv.uz муносабатлар хўжалик ва сохибкорлик фаолияти орқали руёбга чиқади. Бунинг учун мулкка эгалик қилиш зарур. Ишлаб чикариш воситаларига юридик жихатдан эгалик қилмай хеч ким ишлаб чикаришни амалга ошира олмайди, ишлаб чиқариш воситалари ва улар ёрдамида олинган махсулотдан фойдалана олмайди. Шунинг учун мулкий ҳуқуқнинг нормалари (эгалик қилиш, таъсарруф этиш, фойдаланиш ҳуқуқи) иқтисодий муносабатларни конкретлапггириш шакли ҳисобланади . Шундай қилиб мулкий муносабатлар - бу ишлаб чиқариш воситалари ва уларнинг ёрдамида яратилган меҳнат махсулини ўзлаштириш борасида кишиларнинг бир - бирларига бўлган муносабатларидир. Мулк - жамиятдаги мавжуд моддий неъматларни ўзлаштиришнинг тарихий ижтимоий шаклидир. Мулкчилик бу ижтимоий меҳнат махсулидир, мулкчиликнинг ижтимоий иқтисодий жихатлари бордир. Ҳар бир тарихий даврда мулкчилик турли хил ва бутунлай турлича ижтимоий муносабатларда ривожланган. Мулкчиликни тавсифлаганда унинг иқтисодий мазмуни хал қилувчи аҳамиятга эга. Бу шуни билдирадики, мулкнинг туб мазмунини илмий тушуниш учун, биринчи галда унинг обеъктлари, (ер, машиналар, бинолар, истеъмол буюмлари) ёки улар кимга (алоҳида шахсларга, кишилар гуруҳига, давлатга) тегишли эканлигини эмас, балки улар қандай хусусийлаштирилганлигини, бу хусусийлаштириш, қандай ишлаб чиқариш муносабатлари ёрдамида амалга оширилганлигини тушуниш муҳимдир. Мулк объектлари - бу ер, ер ости бойликлари, ички сувлар, хаво хавзаси, ўсимлик ва хайвонот дунёси, иморатлар, иншоотлар, турар жой ва квартиралар, ихтиролар, фойдали моддалар, асбоб-ускуналар, моддий ва маънавий, маданият буюмлари, саноат намуналари, интеграл микро чизмалар, пуллар, қимматли қоғозлар ва бошқа мол-мулклар, топология, селекция ютуқлари, маҳсулот белгилари, иҳтиролар, кашфиётлар, фан, адабиёт, санъат асарлари, инсонни унумли ва ижодий меҳнат қилиш қобилиятлари, ахборот, илмий ғоялар,

www.arxiv.uz техник ишланмалар ва ақлий ижоднинг бошқа объектларини яратиш ҳамда улардан фойдаланиш хусусидаги муносабатлардир. Мулкий ҳуқуқ субъектлари - Ўзбекистонда давлат, жумхурият фуқоролари, жамолалари, уларнинг уюшмалари, жамоат ташкилотлари ва диний ташкилотлар, фуқороларнинг оилавий ва бошқа бирлашмалари, халқ депутатларининг барча советлари уларнинг ўзи вакил қилган органлар сиймосида, ажнабий давлатлар, халқаро ташкилотлар, бошқа хорижий юридик шахслар ва фуқоролар. Турли юридик шахслар ва фуқоролар битта мулкнинг субъектлари бўлиши мумкин. Ишлаб чиқариш воситалари кимники бўлса, ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳам унга тегишли бўлади. Президентимиз И.Каримов кўрсатишича: «Хусусийлаштириш соҳасида мулкдорга дуч қелаётган муаммоларни ечиш, унга кенг йўл очиб бериш, кўплаб ҳақиқий мулк эгаларини тарбиялаш мақсадга мувофиқдир. Биринчи навбатда, тадбиркорликнинг қонуний базасини мустаҳкамлаш ва унинг давлат томонидан қўллаб қувватланишини таъминлаш керак». И.Каримов 14 феврал куни 2002 йилда Вазирлар Маҳкамаси мажлисида сўзлаган нутқида «... Ишни хусусийлаштириш дастурига кирган конкрет йирик корхоналардан, биринчи навбатда алоҳида лойихалар бўйича хусусийлаштириладиган, авволо хорижии инвесторларга тўла сотилиши мўлжалланган корхоналардан бошламоғимиз керак» Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш 3 хил йўналишда бўлиши мумкин. 1. Фуқароларни мулкга эгалик қилиш шаклларини кўпайтириб, давлатга боғлиқ бўлмаган кимсаларни яратиш ва шунга яраша хўжаликларнинг ижтимоий типини яратиш; 2. Давлат хўжалигини ўзини марказдан бўладига маъмурий раҳбарликдан бўшатиш; 3. Хусусийлаштириш орқали давлат ва давлат кооператив мулкини бир қисмини жамиятнинг аъзоларига ва жамоаларига топшириш.

www.arxiv.uz 2. Ўзбекистонда мулк шакллари, корхоналар, уларнинг мохияти ва турлари «Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг 4 моддасига кўра қуйидаги мулк шакллари ажратилади: ■ Фукароларнинг якка тартибдаги шахсий ва хусусий мулки. ■ Жамоа (ширкат) мулки, у ўз ичига оила, маҳалла, кооператив мулкини ижарага олинган корхона мулкини, акцияли, жамоа корхоналари, концернлар (консорциумлар), жамоа ташкилотлари ва диний ташкилотлар, шунингдек юридик шахс бўлган турли хўжалик жамиятлари ва ширкатлари, уюшмалар мулки, маъмурий худудий тузилмалар, каммунал хўжалиги мулкидан иборат давлат мулки. ■ Аралаш мулк. ■ Қўшма корхоналар, ажнабий фуқаролар, ташкилотлар, давлатлар, шунингдек ажнабий юридик шахслар мулки шаклида юзага келади. Тадбиркорлик фаолиятининг ёки кичик бизнеснинг дастлабки босқичларидаги асосий масала - уни ташкил этиш шакллари масаласидир. Т адбиркорлик ва бизнесни ташкил этиш шакллари турли хил адабиётларда турлича ном билан аталади. Амалиётда тадбиркорлик юқорида кўрсатилган мулк шакллари асосида қуйидаги турларда ташкил этилади: ■ Якка хўжалик (хусусий ва оила хўжалиги, шахсий хўжалик) ■ Ўртоқлик уюшмаси: ■ Корпорация (ёки акционерлик уюшмалари, жамиятлари) Бошқача қилиб айтсак: ♦ Коммерция ташкилотлари, яъни буларга ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи корхоналар, фирмалар, компаниялар киради; ♦ Савдо ташкилотлари. Булар - коммерция билан шуғулланувчи товарларни олди-сотди ишлари, хизмат кўрсатиш билан шуғулланувчилар; 4 Банклар, фонд биржалари, суғурта ва траст компаниялари. Улар молиявий бизнесда валюта ва қимматли қоғозлар билан шуғулланадилар.

www.arxiv.uz II . Мулкка қўшган хиссасига кўра: унитар корхона ва командит ширкат хўжалиги ажратилади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексида кўрсатилишича: Унитар корхона - бу ўзига бириктириб кўйилган мол - мулкка нисбатан мулкдор томонидан мулк хуқуқи берилмаган тижоратчи ташкилотдир. «Унитар» лотин тилидан олинган бўлиб, бирлик (рус тилида единство) деган маънони беради. Унитар корхонанинг мол-мулки бўлинмасдир ва у қўшилган хиссалар (улушлар, пайлар) бўйича, шу жумладан корхона ходимлари ўртасида ҳам тақсимланиши мумкин эмас. Унитар шаклда фақат давлат ва муниципиал корхоналари тузилиши мумкин. Командит ширкат. Ширкат номидан тадбиркорлик фаолиятини амалга оширадиган ҳамда ширкатнинг мажбуриятлари бўйича ўзларининг бутун мол-мулклари билан жавоб берадиган иштирокчилар (тўлиқ ширкатлар) билан бир қаторда ширкат фаолияти билан боғлиқ зарар учун ўзлари қўшган хиссалар доирасида жавобгар бўладиган ҳамда ширкат томонидан тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда қатнашмайдиган бир ёки бир нечта иштирокчи (хисса қўшувчи, командитчи) мавжуд бўлса, бундай ширкат командит ширкат ҳисобланади. Қонун асосида тадбиркорликни ташкил этишниг идеал шакллари йўқ, ҳар бир кўрсатилган шаклдагилар ўзларининг авзалликлари ва камчиликларига эга. Шунинг учун эндигина иш бошловчи тадбиркорлар қайси шаклини танлаши турли хил шарт-шароитларга боғлиқ бўлади. Масалан, Америка давлати амалиётида бизнес шаклини танлашда қуйидаги саволларга аҳамият берилади: ■ Корхонани ташкил этишда тадбиркорликни қайси тартиб қоидалар кўпроқ қониқтиради? ■ Бошланғич даврларда қандай ташкилий, хуқуқий ва бошқа харажатлар қилинишига тўғри келади? ■ Банкротга учраганда ёки бошқа сабаблар билан фирма тугатилганда

www.arxiv.uz кредиторлар билан ҳисоб-китоблар бўлса корхона эгасининг шахсий мулкига даҳли бўладими? ■ Бошқа фирма ёки шахсларга корхонанинг бутун мулкига ёки бир қисмига эгалик қилиш ҳуқуқи осонликча бериладими, йўқми? ■ Қўшимча капитални қандай қилиб жалб этиш мумкин? ■ Фирманинг ишига ўлими ёки оғир касал бўлиши қандай таъсир этади? ■ Корхонани бошқаришда бизнес эгаси қанчалик фаол иштирок этиши мумкин? ■ Бизнеснинг истиқболига танланган тадбиркорлик шакли қандай таъсир этади? Кўриниб турибдики бу саволларни кўпи энди иш бошловчи, бизнинг тадбиркорлар учун хам оддий нарса эмас. «Узбекистондаги мулкчилик тўғрисида»ги (1990 йил. 31 октябрда), «Тадбиркорлик ва тадбиркорлар фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўрисида»ги 2000 йил 29 майдаги Қонунни қабул қилиниши билан бу шаклдаги тадбиркорликни ривожлантириш имкониятлари янада кенгайди. Якка хўжалик бизнесни амалга оширишнинг энг оддий шаклидир, айниқса уни бошлаш, ишлаш ва тугатишда. Якка хўжалик айниқса АҚШда кўп ривожланган. Барча тадбиркорлик ташкилотларини 80 % якка хўжаликка тўғри келади. Уларни ривожланган сохалари бу чакана савдо, юрист маслахатларини бериш, овқтланиш сохаси ва бошқлардир. Америка бизнесини молиявий хажмини 10-14 %ни якка хўжалик фирмалари ташкил этади. Узбекистонда якка хўжаликка асосланган тадбиркорлик шаклларининг афзалликлари қуйидагилар: ■ уни ташкил этиш қулайлиги; ■ тўла мустақиллик, эркин ва тезкорлик билан харакат этиш имконияти; ■ манфатдорликни уйғотиш сабаблари кўп; ■ фаолиятларидаги конфеденциаллик, яъни фирманинг асосий капиталини ишлаб чиқариш технологияси ташкил этади; фирма сирларини бошқалардан сақлаш имконияти.

www.arxiv.uz ■ бозор талабига, шароитига мослаша билиш қобилияти Ўртоқлик уюшмаси. Ўртоқлик уюшмаси икки хил бўлади: Чекланган жавобгарликга эга бўлган, ва чекланмаган, (умумий ёки оддий). Ўртоқлик уюшмаси икки ва ундан ортиқча ишчилар ассоциацияси (бирлашиши) хисобланиб фойда олиш мақсадида бизнесга эгалик қиладилар. Кўпгина ўртоқлик уюшмалари 2-3 кишидан иборат бўлади, ваҳолангки уларни чегараси йўқ. Уюшма аъзолари фойдани хохлаган, ўзи танлаган тартибда бўлишишлари мумкин. Агар келишиш мумкин бўлмаса уни тенг миқдорда бўлишлари шарт. Уюшма аъзолари капитални тенг миқдорда бизнесга қўйишлари шарт эмас. Айрим холларда партнер (шерик) умуман сармоя қўшмаса ҳам бўлади. Капитал ўрнига унинг тажрибасидан, билимидан фойдаланиш кифоя қилади. Уртоқлик уюшмаси, одатда чекана савдо, медицина, қишлоқ хўжалиги, молия, хизмат кўрсатиш сохаларида, маслахатлар бериш ва х.к.ларда, якка хўжалик шаклида ташкил топади. Ўртоқлик уюшмасини яратиш асосида аъзолар ўртасидаги келишув, розилик ётади. Бу келишув оғзаки, ёзма ёки томонлари қандайдир хамкорликдаги харакатлари бўлиши мумкин. Ҳато ва камчиликлардан холи бўлиши учун келишувлар ёзма равишда тузилгани маъқулдир. Одатда ўртоқчилик тўғрисидаги келишувлар қуйидаги бандлардан иборат: ■ фирманинг номи ва хар бир партнернинг фамилияси; ■ бизнес тури ва фаолият кўрсатиш жойи; ■ ҳар бир партнерни ҳуқуқлари, мажбуриятлари; ■ келишув муддати; ■ ҳар бир партнер инвестиция қилган маблағлар миқдори; ■ фойда ва зарарни тақсимлаш схемасини ёзиш; ■ партнерни компенсация олиш усули; ■ партнерлардан бирини ўртоқчилик уюушмаси капиталидан олиш мумкин бўлган маблағлар меъёри; ■ ўртоқчиликда зарур бўладиган молиявий ишлар тўғрисидаги ариза; ■ янги партнерларни тугатиш, қабул қилиш тартиби;

www.arxiv.uz ■ ўртоқликни тугатиш тартиби, холлари, ■ розиликка имзо чекиш; Ўртоқчилик уюшмасини афзалликлари: ■ молиявий кучнинг кўплиги; ■ менежментликдаги қўшимча имкониялар; ■ ижтимоий - психологик шароитнинг яхшироқ бўлиши; ■ ташкил этишнинг қулайлиги, одцийлиги; ихтиёрий асослар; ■ шахсий манфаатдорлик. Хар бир киши учун манфаатли, хамма нарса уюшма учун ҳам манфатлидир. Корпорация Корпорация (ационерлик жамияти)-акция облигациялар чиқариш йўли билан кўпгина хусусий капиталларни бирлаштириш натижасида капитал яратадиган корхоналарни ташкил этиш шаклидир. Ҳар бир фуқаро учун қандай ҳуқуқлар берилган бўлса, Корпорациялар ҳам шундай ҳуқуқлар берилган юридик шахсдир. Улар ўз мулкига эгалик қилиш ҳуқуқи, суда олиш, мулкни гаровга қўйиш ва уни тугатиш, судга мурожат қилиш ҳуқуқини олади. Корпорация қонун олдида жавоб беради, шунинг учун уларни суд ҳукмига топшириш мумкин. Корпорациянинг афзалликлари: - мулк эгаларининг чекланган жавобгарлиги. Агар молиявий инқироз юз берса ўртоқлик уюшмаси ва якка хўжалик шаклидаги тадбиркорлик фаолияти иштирирокчилари (мулк эгалари)нинг шахсий бойлиги фирма қарзини тўлашига ишлатилади. Бу уларнинг энг мухим камчилигидир. Корпорацияда эса бу камчилик йўқотилган. Корпорация эгалари ёки акционерлар, ёки акция эгалари ўз сармоялари қийматидан кўп маблағ йўқотмай-дилар. Киритилган капитал қийматидан кўп бўлган банк акциялари бундан мустасно. Кредиторлар тегишли моддий бойликлар хисобига қарзларни тўлашига ишонишлари мумкин, лекин акциядорлар (акция эгалари) шахсий мулкга, ёки акция қийматига даво қила олмайдилар. Корпорациянинг иккинчи афзаллиги мулкга эгалик қилиш ҳуқуқининг оддийлиги. Бундай операцияалар учун ташкилий бозор бўлиб фонд биржалари хизмат қилади.

www.arxiv.uz ТАДБИРКОРЛИК ШАКЛЛАРИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Тадбиркор лик шакллари. Афзалликлари Камчиликлари. Якка хўжалик. • Тўлиқ мустақиллик, эркинлик ва тезкорлик; • Даромад олишдан макси мал манфаатдорлик; ▪ Катта ҳажмда капитал жалб этишдаги қийинчилик • Фаолият муддатининг ноаниқ лиги; Уртоқлик уюшмаси. • Молиявий куч; • Эркинлик ва тезкор харакат; • ҳамкорларнинг чексиз жавоб гарлиги; Корпо рация (акционер лик жа миятлари) • Қўшимча капитални жалб этиш имкониятла-рини кўплиги; • Жамият фаолияти устидан қаттиқ назорат ўрнатиш; • Бошқарувни қийинлиги; Корпорация одатда тадбиркорлик шаклларига нисбатан йирикроқ, улар ўзига кўпгина мутахассисларни жалб этиши мумкин. Корпорацияда экспортлар, технология, маркетинг, молия, иқтисодий тахлил, социология, психология ва бошқа соҳалар билан алоҳида шуғулланиб бориши мумкин. Ривожланган мамлакатларда жуда катта миқдорда корхоналар мавжуд. Улар кичкина дўкончалар, сартарошхоналар, таъмирлаш устахоналаридан тортиб гигант корхоналарни ҳам ўз ичига олади. АҚШда, масалан, 17 млн.га яқин корхона бор бўлса, шундан 70% якка хўжалик (бир кишиники) шаклидаги корхонадир, 10% - икки ва ундан кўп (шериклик) шахсларга тегишли, 20% акционер корхоналардир. Шундай қилиб мулк шакллари бўйича кўпгина хўжаликлар акционер корхоналар эмас. Лекин корпорациялар АҚШ иқтисодиётида хал қилувчи ўринни эгаллайди. Масалан, АҚШда қайта ишлаш саноатида уларни ҳиссаси жаъми махсулот хажмида 90% ни ташкил этади, лекин 500 та йирик корпорацияда мамлакат ялпи миллий махсулотини 40% дан кўпи ишлаб чиқарилади. Акционерлар мулки асосида монополистик гигант ишлаб чиқаришлар ўсиб чиққан. Улар дунё миқёсидаги компанияга айланганига анча бўлган. Демак, хозирги замон иқтисодиётида акционер компаниялар хал қилувчи аҳамиятга эга.

www.arxiv.uz Улар фаолияти миллий бозорга эмас, дунё бозорига мўлжалланган. Акционерлик жамиятларини шаклланиши ва ривожланиши ишлаб чиқариш кучларини ривожланиши, ишлаб чиқариш қўламини ўсиши, ва шахсий капитални чекланганлиги билан боғлиқ бўлиб, бунда йирик корхоналарни яратишни, темир йўлларни каналлар қуриш ва шунга ўхшаш хусусий капитални бирлашишини талаб этади Иқтисодий фаолиятнинг хиллари бу истеъмол ва ишлаб чиқаришдир. Одатда ишлаб чиқаришнинг фойдали, қимматга эга бўлган махсули, натижалари истеъмол қилинади. Бундай неъматлар корхоналарнинг фойдали, рационал хатти-харакатлари махсулидир. Ўз навбатида нималарни истеъмол қилиш зарурлигини ишлаб чиқариш хал этади ёки нимани истеъмол қилиш зарур бўлса ўшандай неъматлар ишлаб чиқарилади. Бундай иқтисодий вазифаларни уй хўжаликлари, корхоналар ва фирмалар даражасида талаб ва таклиф, рақобат каби қонунлари ва ресурсларни фойдали тақсимлаши асосида бажарилади. Тадбиркорликни барча шакллари учун умумий бўлиб фирмалар, корхоналар ҳисобланади, уларнинг барчаси юридик шахс ҳуқуқига эга бўлади. Фирма - товар ишлаб чиқариш ва барча соҳаларда хизмат ишларини бажариш учун фойда олиш мақсадида рсурсларни жамлайдиган ва ундан фойдаланадиган ташкилотдир. «Фирма» сўзи биринчи бор Италия давлатининг шимолий ва марказий вилоятларида у ерда капитализмни ривожлана бошлаши билан ишлатиладиган бўлди. ХУ-ХУП асрларда фирмалар сони Голландия, Англия, Франция, Германиянинг Ганзей шаҳарларида, кейинчалик эса бутун дунёга ёйилиб кетди. Фирмалар таркибида турли хил маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналар бўлади. Улар барчаси юридик шахс хуқуқига эга бўладилар. Қонун асосида бизнес ва тадбиркорликни ташкил этишнинг идеал шакллари йўқ. Тадбиркорликни қайси шаклида бўлиши турли хил шарт-шароитларга боғлиқ. Ривожланган капиталистик дунёдаги фирмаларни асосини ҳозиргача худди шу якка хўжаликка асосланган кичик фирмалар ташкил этади.

www.arxiv.uz Корхона - меҳнаткашлар жамоаси мулкидан фойдаланиш асосида маҳсулот ишлаб чиқариб, уни истеъмолчиларга сотадиган ёки саноат характеридаги турли хизмат ишларини бажарадиган юридик шахс хуқуқига эга бўлган мустақил хўжалик субъектидир. Юридик шахслар мустақил баланс ёки сметага эга бўлишлари керак. Корхона ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва такомиллаштириш, мехнат жамоасини ижтимоий ривожлантириш мақсадларида қимматли қоғозлар чиқариш ҳамда сотиш йўли билан юридик ва жисмоний шахсларнинг қўшимча пул маблағларини жалб этиш хуқуқига эгадир. 3 Кичик тадбиркорликнинг миллий иқтисодиётда тутган ўрни ва роли Мулкчиликнинг янги шаклларини ва шунга яраша мулкка бўлган янгича муносабатларни бошқарилиши уларнинг ҳуқуқий асосларини яратилишини тақозо этди. Натижада «Узбекистонда мулкчилик тўғрисида» қонун қабул қилинди (1991 йил 31 октябрь). Корхона фаолиятига тегишли Ўзбекистон Республикаси қонунларида тадбиркорларни эркинлиги ва уларни ҳоҳлаган фаолият тури билан шуғулланиши мумкинлиги кўрсатилган. Кичик ва ўрта бизнес корхоналарида ишлаб чиқариш ҳажми (республика бўйича умумий кўрсаткичдаги улиши ( %) 2000 200 2 200 5 Урта ва кичик корхоналарнинг ЯИМдаги улуши 31,0 33,8 Кичик ва ўрта корхоналар етиштирган маҳсулотлар ва Саноатда 14,0 14,5 Қишлоқ хўжалигида 73,6 74,5 Қурилишда 36,8 36,8 Савдода 45,3 46,1 Пуллик хизмат кўрсатишда 37,9 40,5

www.arxiv.uz 2002 йил мобайнида 2 мингга яқин давлат корхонаси ва объектлари ўз мулк шаклини ўзгартирди, бу хусусийлапггириш дастурида кўзда тутилганидан бир ярим баробар кўп демакдир. Давлатга қарашли корхона в аобъектларнинг каттагина қисми - 1 минг 260 таси тўлиқ хусусий мулкка айлантирилди. М у л к ш а к л и н и ў з г а р т и р г а н д а в л а т к о р х о н а л а р и о р а с и д а «Электркимёсаноат», «Навоийазот», «Аммофос», «Узбекрезинатех-ника» ишлаб чиқариш бирлашмалари, Тошкент ва Фарғона иссиқлик электр марказлари, Сирдарё ГРЭСи, Юк вагонларини таъмирлаш заводи, йўловчи ташийдиган вагонларни таъмирлаш корхонаси, Ўзбекистон қийин эрийдиган ва ўтга чидамли материаллар комбинати сингари стратегик аҳамиятга эга бўлган йирик корхоналар бор. Ҳозирги даврда мамлакатимизда кичик ва ўрта бизнес, хусусий тадбиркорлик етакчи роль ўйнайдиган кўп укладли иқтисодиёт жадал шаклланмоқда. 4. Тадбиркорлик фаолиятининг ҳуқуқий асослари. 1. Маълумки, мамлакатимизда ижтимоий йўналишдаги бозор иқтисодиётини барпо қилиш ўта мураккаб ижтимоий-иқтисодий, сиёсий вазиятда бошланди. Шунинг учун ҳам, иқтисодий ислоҳатларнинг биринчи босқичида, энг аввало бозорга хос янгиликларнинг ҳуқуқий негизи барпо этилди. Булар: 1. "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтқазиш ва хисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида" ги 2001 йил 22 августдаги 347 т.р. Уз.Р-си Вазирлар Маҳкамасининг Қарори; 2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш учун рўйхатдан ўтказиш тартиботлари тизими тубдан такомиллаштириш тўғрисида»ги 20 август 2002 йил қарори. 3. Узбекистон Республикаси "Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий хуқуқий базаси тўғрисида" ги 1998 йил 29 август Қонуни;

www.arxiv.uz 4. "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида" ги Узбекистон Республикасининг (2000 йил 25 май) Қонуни. 5. Тижорат банклари томонидан "Уз фаолиятини юридик шахс бўлмаган холда амалга оширувчи якка тадбиркорларни ва дехқон хўжаликларини миллий ва хорижий валютада микрокредитлаш тартиби"( 29 февраль 2000 йил 902 т.р.) 6. " Ки чи к к ор хо на ла р, де ҳк он в а ф ерм ер хў ж а ли кла ри ни м а бл ағ б ил ан таъминлаш, уларга божхона имтиёзлар бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида" Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 10 сентябр 2001 йилда Қарор қабул қилди. Бундан мақсад кичик ва ўрта бизнес деҳкон ва фермер хўжаликлари ташкил этишни рағбатлантиришни кучайтириш ҳамда бундан буён жадал ривожлантириш, уларнинг молиявий, моддий-техника ва хом ашё ресурслари олишини кенгайтиришдир. Б у хил ко ну нл ар ни нг кў пл ар и с ан оа т ко рх он ал ар и, ишл аб ч иқ р иш фаолияти билан шуғулланадиган фирмалар ва хўжаликларга тегишлидир. Ўзбекистон республикасида корхоналар фаолиятига боғлиқ бўлган бошқа қонунлар: товар - пул муносабатлари ривожланаётган ва бошқарилаётган бозор шароитида мулкчиликнинг барча шаклига мансуб корхоналарни барпо этиш, улар фаолиятининг, уларнинг қайта ташкил этиш ва тугатишнинг умумий хуқуқий, иқтисодий ва ижтимоий асосларини белгилаб беради. Қонун фойда олишни кўзлаб иш олиб борадиган корхоналарнинг мустақиллигини таъминлашга қаратилган бўлиб, уларнинг хуқуқлари ва масъулиятини белгилайди, бошқа корхоналар ва ташкилотлар, давлат бошқарув идоралари билан муносабатларини тартибга солади. Бу даврдаги қонун чиқариш жараёни конституциявий жиҳатдан асосланган икки муҳим тамойил: турли шаклдаги (шу жумладан хусусий) мулк эркинлиги ва тенглиги тамойили ҳамда иқтисодий фаолият эркинлиги тамойили асосида ривожланди. Бозор муносабатлари талабларига жавоб бера оладиган хиссадорлик компаниялари, уюшмалар, биржалар, кимматбаҳо қоғозларни ҳисобга оладиган ва

www.arxiv.uz сақлайдиган депозиторий, савдо уйлари сингари бозор инфраструктураси объектлари барпо этилган. Бу қонунлар ташқи иқтисодий фаолиятни сезиларли даражада кенгайтириш имконини берди, хорижий сармоялар учун имтиёзли шароит яратди, ўрта ва йирик корхоналарни давлат тассаруфидан чиқариш, ва хусусийлаштириш, ёпиқ турдаги акционерлик жамиятларини очиқ турлаги жамиятларга айлантириш жараёнини бошлаб берди. Юқорида айтиб ўтганимиздек, мамлакатимизда тадбиркорликни р и в о ж л а н т и р и ш у ч у н т е г и ш л и м е ъ ё р и й х у қ у қи й а с о с я р а т и л г а н . Б и р о қ амалдаги қонунларнинг чуқур таҳлили уларни такомиллаштириш ва янги ҳаётнинг ўзи талаб қилаётган ҳуқуқий хужжатлар билан тўлдириш зарурлигини кўрсатмоқца. Афсуски, амалдаги баъзи хуқуқий хужжатларимиз турлича талқин қилининши мумкин. Бу эса айрим идоралар ва маҳаллий ҳокимият органлари томонидан тадбиркорлар манфаатларига зиён етказувчи хужжат ва қарорлар қабул қилинишига йўл очиб бермоқда. Кўплаб тадбиркорлар айниқса эндигина иш бошлаётган ишбилармонлар, табиийки, тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш асослари, унинг юридик ва иқтисодий шарт-шароитлари тушунарли тарзда баён этилган хуқуқий хужжатлар тўпламларига эҳтиёж сезади. Улар ана шундай қўлланма ва маълумотномалар чоп этилиб, кенг тарқатилмагани туфайли қийичиликларга дуч келмоқда

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон республикасининг конституцияси . (Ўн иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикасининг Олий Кенгаши П-сессиясида 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган), Тошкент, «Ўзбекистон», 1992 йил. 2. Ўзбекистон республикаси. қонунлар ва фармонлар . 1-китоб, Тошкент, «Ўзбекистон», 1992 йил. 3. Ўзбекистон республикаси. қонунлар ва фармонлар . 2-китоб. Тошкент, «Ўзбекистон», 1994 йил. 3-китоб Тошкент, «Ўзбекистон», 1995 йил. 4. Ўзбекистон Республикасининг « Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида »ги Қонуни, 1990 йил 30 октябрда қабул қилинган. 5. Ўзбекистон Республикасининг « Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида »ги Қонуни, Тошкент, «Халқ сўзи» газетаси, 2000 йил 25 май. 6. « Ўзбекистонда тадбиркорлик тўғрисида »ги Қонуни, 1991 йил 15 февраль. 7. Ўзбекистон Республикасининг « Лизинг тўғрисида »ги Қонуни, 1999 й. 14 апрель. 8. Ўзбекистон Республикасининг « Банкротлик тўғрисида »ги (янги таҳрири) Қонуни, 2003 йил 24 апрель. 9. Ўзбекистон Республикасининг « Фермер хўжалиги тўғрисида »ги Қонуни, 1998 йил 30 апрель (Қонун 1998 й. 1 июлдан амалга киритилган). 10. Ўзбекистон Республикасининг « Деҳқон хўжалиги тўғрисида »ги Қонуни, 1998 йил. 30 апрель (Қонун 1998 й. 1 июлдан амалга киритилган).

O'xshashlar

Тадбиркорлик фаолиятида бизнес режа

IT тадбиркорлик фаолиятида режалаштириш

IT тадбиркорлик фаолиятида маркетинг

Кишлок хўжалигида мулк ва тадбиркорлик шакллари

Қишлоқ хўжалигида мулк ва тадбиркорлик шакллари