Стратегик лойиҳаларни бошқариш. Асосий тушунчалар ва концептуал асослар - Iqtisodiyot - Referatlar

Стратегик лойиҳаларни бошқариш. Асосий тушунчалар ва концептуал асослар

Yuklangan vaqt:

06.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.5 KB

Ko'chirib olish

Стратегик лойиҳаларни бошқариш. Асосий Тушунчалар ва консептуал асослар Режа: 1. Лойиҳани бошқаришнинг асосий атамалари 2. Лойиҳа иштирокчилари 3. Тузилиш ва лойиҳаларни бошқариш функциялари 4. Режалаштириш жараёнининг асосий тартиб-қоидалари (проседуралари)

Лойиҳани бошқаришнинг асосий атамалари Лойиҳани самарали амалга ошириш барча бошқарув жараёнларини изчил амалга оширишга асосланган. Лойиҳа бошқариш жараёни ўлчовли натижа берадиган ҳаракатлар тўплами сифатида аниқланиши мумкин. Лойиҳа бошқариш жараёни субъектлар ва бошқарув объектлари ўртасида тўғридан-тўғри ва тескари муносабатларни шакллантиради. Лойиҳа бошқаруви субъектлари лойиҳанинг асосий иштирокчилари сифатида аниқланади ва объектлар лойиҳа, бир-бири билан боғлиқ бўлган бир қатор лойиҳалар, лойиҳага йўналтирилган корхоналар, шунингдек, лойиҳа айланишининг босқичлари ҳисобланади. Барча лойиҳа фаолияти вақт ва маконда бир-бирига боғлиқдир. Бироқ, лойиҳанинг фазалари ва босқичларини мантиқий ва вақтинчалик кетма-кетликда аниқ тақсимлаш деярли мумкин эмас. Тегишли муаммолар лойиҳада ишлаётган мутахассисларнинг тажрибаси, билимлари ва санъати ёрдамида ҳал этилади. Агиле: Лойиҳа ва маҳсулотларни бошқаришнинг мослашувчан ва такомиллаштирувчи ёндашуви, талабларнинг динамик шаклланишига қаратилган ва уларни турли соҳалардаги мутахассислардан ташкил топган ўз-ўзини ташкил этувчи ишчи гуруҳлар доирасида доимий ўзаро ҳамкорлик натижасида амалга оширилишини таъминлайди. Агиле ғояларига асосланган кўплаб усуллар мавжуд, уларнинг энг машҳурлари С c рум ва Канбан. Танқидий йўл: Ишнинг давомий кетма-кетлиги ва бошланғичдан якуний ҳодисага қадар бўлган воқеалар, уни бажариш учун кўп вақтни талаб қилади. Воқеалар жараёнлари занжири (ЭП C -диаграммаси): мавжудлик ва ресурслардан фойдаланиш асосида лойиҳа фаолиятини амалга ошириш кетма-кетлигини кўрсатадиган диаграмма. Вақт заҳираси: Ишнинг бошланиши лойиҳанинг умумий давомийлигига таъсир қилмасдан кечиктирилиши мумкин бўлган вақт. Шундай қилиб, танқидий йўл захирасида ишлаш нолга тенг бўлади.

Муҳим босқич (назорат нуқтаси, милестоне): мисол учун, босқич охирини кўрсатадиган муҳим воқеа. Гантт графигида нол муддатли вазифа сифатида кўрсатилади. Лойиҳа менежери (лойиҳа раҳбари, проже c т манагерь, ПМ): Лойиҳани бошқариш учун масъул лойиҳа гуруҳи раҳбари (лойиҳани режалаштириш, амалга ошириш ва ёпиш). Манбалар: лойиҳани амалга ошириш учун зарур бўлган элементлар. Ресурслар - бу вақт, ускуналар, материаллар, ходимлар ва бошқалар. Лойиҳа таркиби (С c опе): маҳсулотни олиш учун бажарилиши керак бўлган ишнинг тавсифи. Спринт (Спринт): С c рум-да итерация (ишлайдиган цикл) - бу бир ҳафтадан бир ойгача давом этадиган, мижоз учун қимматли бўлган маҳсулотнинг ёки унинг элементининг ишчи версиясини яратиш жараёнидир. "Классик" ёки "анъанавий" лойиҳа бошқаруви: вазифани кетма- кетликда босқичма-босқич, оқимга ўхшаш тарзда ўтказиладиган "шаршара" ( W атерфалл) ёки каскадли цикл деб аталадиган лойиҳа бошқарувининг энг кенг тарқалган усули. Лойиҳанинг пайдо бўлиши ва уни тугатиш пайтидаги вақт оралиғи лойиҳа айланиши деб аталади (улар "лойиҳанинг ҳаёт айланиш жараёни" деб ҳам номланади). Лойиҳанинг ҳаёт айланиши - бу лойиҳа ишларини молиялаштириш ва тегишли қарорлар қабул қилиш муаммоларини ўрганиш учун дастлабки тушунчаси. Ҳар бир лойиҳа, уни амалга ошириш учун зарур бўлган мураккаблик ва иш ҳажмидан қатъи назар, узининг ривожланишида муаян ҳолатларни ўтади (бошидан кечиради): "лойиҳа энди йўқ" бўлган пайтдаги ҳолатдан "лойиҳа ҳали тайёр эмас" бўлган ҳолатгача. Ишбилармонлар учун, лойиҳанинг бошланиши, уни амалга ошириш бошланиши ва уни амалга оширишга маблағ сарфлаш билан боғлиқ.

Лойиҳанинг охири ўлароқ қуйидагилар бўлиши мумкин: - объектларни ишга тушириш, уларнинг ишга туширилиши ва лойиҳанинг натижаларидан фойдаланиш; - лойиҳа ходимларини бошқа ишга жойлаштириш; - кўрсатилган натижалар билан эришилган натижалар; - лойиҳани молиялаштиришни тугатиш; - оригинал режа (модернизация) билан кўзда тутилмаган лойиҳага катта ўзгаришлар киритиш бўйича ишларнинг бошланиши; - лойиҳа объектларидан фойдаланишни тугатиш . Одатда, лойиҳа устида ишлашни бошлаш ҳақиқати ва уни тугатиш ҳақиқати расмий ҳужжатлар билан расмийлаштирилади. Лойиҳани амалга оширадиган ҳолатлар фазалар (босқичлар) деб номланади. Лойиҳани амалга ошириш жараёнини тақсимлашда универсал ёндашув йўқ. Шунинг учун, амалда, лойиҳани босқичларга бўлиниш жуда хилма-хил бўлиши мумкин - агар бундай бўлиниш фақатгина баъзи муҳим назорат нуқталарини ("муҳим босқичлар") намоён этса, ўтиши давомида қўшимча маълумотларнинг кўриб чиқилиши ва лойиҳани ишлаб чиқишнинг мумкин йўналишлари баҳоланади. Ўз навбатида, ҳар бир танланган фаза (босқич) кейинги босқичнинг (босқичлар, пастки босқичлар) ва бошқаларнинг фазаларига (босқичларига) бўлиниши мумкин. Масалан, метрополитеннинг қурилиши, нефть ва газ конларини ишлаб чиқиш ва бошқалар каби жуда катта лойиҳаларга нисбатан қўлланиладиган босқичларнинг сони ва уларни амалга ошириш босқичлари кўпайтирилиши мумкин. Катта лойиҳаларда қўшимча босқичларни қазиб олиш ушбу объектларнинг (10-15 йиллар) қурилишининг узоқ давом этиши билан эмас, балки лойиҳада иштирок этаётган ташкилотларнинг ҳаракатларини янада яхшироқ мувофиқлаштиришга ҳам боғлиқдир.

Лойиҳа иштирокчилари Лойиҳа иштирокчилари унинг таркибий қисмини ташкил этади, чунки улар ўз лойиҳаларини амалга оширишни таъминлайдилар. Лойиҳанинг турига қараб, уни амалга оширишда бирдан ўнга (баъзан юзлаб) ташкилотлар иштирок этиши мумкин. Уларнинг ҳар бирининг ўз вазифалари, лойиҳада қатнашиш даражаси ва унинг тақдири учун жавобгарлик чоралари бор. Ушбу ташкилотлар барча функцияларига қараб, одатда лойиҳа иштирокчиларининг ўзига хос гуруҳлари (тоифалари) сифатида гуруҳланади. Асосий иштирокчи – мижоз (буюртмачи) - келажакда лойиҳа натижалари эгаси ва фойдаланувчиси. Шундай қилиб, жисмоний ёки юридик шахс сифатида хизмат қилиши мумкин. Бу ҳолатда, мижоз ягона ташкилот сифатида, шунингдек, лойиҳа учун куч, манфаат ва капитални бирлаштирган ва натижаларидан фойдаланишган мижоздир. Инвесторлар, шунингдек инвесторлар томонидан инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш учун ваколатли бўлган бошқа шахслар ва юридик шахслар мижозлар (ишлаб чиқувчилар, қурувчилар) бўлиши мумкин. Инвесторга ҳам - лойиҳага сармоя киритган томон ҳам муҳим аҳамиятга эга. Баъзи ҳолларда, бу мижоз билан бир киши. Агар инвестор ва мижоз бир хил шахс бўлмаса, инвестор мижоз билан шартнома тузади, шартномаларнинг бажарилишини назорат қилади ва бошқа лойиҳа иштирокчилари билан ҳисоб-китобларни амалга оширади. Ўзбекистонда қуйидагилар инвесторлар бўлиши мумкин: - давлат ва ҳудудий мулкни бошқариш ваколатига эга органлар; - ташкилотлар ва корхоналар, хўжалик бирлашмалари, жамоат ташкилотлари ва барча мулк шаклларининг бошқа юридик шахслари; - халқаро ташкилотлар, хорижий юридик шахслар;

- жисмоний шахслар - Ўзбекистон фуқаролари ва хорижий фуқаролар. Лойиҳа-смета ҳужжатлари Лойиҳаловчи деб аталадиган ихтисослашган лойиҳа ташкилотлари томонидан ишлаб чиқилади. Бундай ҳолда, бу ишларнинг бутун мажмуасини амалга ошириш учун масъулият одатда Бош Лойиҳаловчи (Бош Лойиҳаловчи) деб аталадиган бир ташкилот бўлади. Лойиҳанинг моддий-техника таъминоти (харидлар ва таъминот) Етказиб берувчи (ёки Бош етказиб берувчи) номи остида бирлаштирилиши мумкин бўлган етказиб берувчи ташкилотлар томонидан тақдим этилади. Пудратчи ( Бош пудратчи, Субпудратчи) - шартномага мувофиқ ишларни бажариш учун масъул бўлган юридик шахс. Бу миллий мутахассисга таниш бўлган лойиҳа иштирокчиларини қамраб олади. Сўнгги йилларда бозор иқтисодиёти ва лойиҳаларни бошқариш усуллари лойиҳа иштирокчиларининг таркибини янги шахслар билан тўлдиришга мажбур қилди. Биринчи навбатда, шартнома асосида ишлайдиган фирмалар ва мутахассислар лойиҳанинг бошқа иштирокчиларига уни амалга оширишнинг барча масалалари бўйича консалтинг хизматларини тақдим этишади. Улар биргаликда Маслаҳатчи деб аталади. Шунингдек, Лицензияловчи (Лицензор) - юридик ёки жисмоний шахс - лицензия эгаси ва лойиҳада ишлатиладиган "ноу-хау" ҳақида эслатиб ўтилиши керак. Л лицензияловчи лойиҳада зарур илмий ва техник ютуқлардан фойдаланиш ҳуқуқини (одатда тижорат шартларида) беради. Лойиҳани амалга оширишда Лойиҳа Раҳбари алоҳида ўрин эгаллайди (Ғарбда қабул қилинган атамалар – Лойиҳа-менежери ёки Лойиҳанинг менежери). Бу Буюртмачи (Инвестор ёки бошқа лойиҳа иштирокчиси) томонидан лойиҳа бўйича ишларни бошқаришни ваколатли деб ҳисоблайдиган юридик шахс: лойиҳа иштирокчиларининг фаолиятини режалаштириш, назорат қилиш ва мувофиқлаштириш. Лойиҳа менежери раҳбарлигида Лойиҳа жамоаси Лойиҳа раҳбарияти бошчилигидаги ва ўз

мақсадларига эришиш учун лойиҳани амалга ошириш даврида яратилган муайян ташкилий тузилма. Лойиҳанинг асосий иштирокчилари вазифаларини якуний кўриб чиқиш натижасида, лойиҳани молиялашни таъминловчи асосий инвесторлардан бири бўлган Банкнинг муҳим роли қайд этилди. Банкнинг мажбуриятлари лойиҳани нақд пул билан узлуксиз таъминлаш, шунингдек субпудратчилар билан ҳисоб-китоблар бўйича бош пудратчига кредит бериш, мижознинг зарур маблағи бўлмаса. Тузилиш ва лойиҳаларни бошқариш функциялари Лойиҳани бошқариш учун тузилиш зарур. Тузилишнинг мазмуни лойиҳани синчковлик билан иэрархик қуйи тизимлар ва таркибий қисмларга ажратишдир. Лойиҳа таркиби ишлаб чиқилиши керак бўлган ёки ишлаб чиқарилиши керак бўлган маҳсулотларни аниқлаш учун мўлжалланган ва лойиҳанинг якуний мақсади билан амалга ошириладиган ишларнинг элементларини бирлаштиради. Бундан ташқари, лойиҳани тузиш жараёни умумий лойиҳани режалаштириш жараёнининг ажралмас қисмидир ва унинг мақсадларини белгилайди, шунингдек консолидацияланган (бош) лойиҳа режасини ва масъулият ва вазифаларни тайинлаш матрицасини тайёрлайди. Бошқариш функциялари лойиҳанинг барча йўналишларида ва барча даражадаги менежерлар томонидан бажарилиши керак бўлган асосий, базавий фаолиятни ўз ичига олади. Лойиҳа бошқаруви функциялари лойиҳани бошқаришнинг барча босқичларида ва босқичларида амалга оширилади: режалаштириш, лойиҳа назорати, таҳлил қилиш, қарорларни қабул қилиш, лойиҳа бюджетини тузиш ва бажариш, бажаришни ташкил этиш, мониторинг, баҳолаш, ҳисобот бериш,

экспертизадан ўтказиш, текшириш ва қабул қилиш, ҳисобга олиш, бошқариш. Лойиҳани бошқаришнинг кичик тизимлари объектлар таркибига ва лойиҳанинг бошқариладиган элементларига қараб, лойиҳада нисбатан мустақил равишда шакллантирилади. Лойиҳанинг асосий объектлари ва бошқариладиган элементлари энг умумий шаклда: вақт, меҳнат, қиймат ва харажатлар, даромадлар, ресурслар ва хизматларни сотиб олиш ва етказиб бериш, ресурслар (аллақачон сотиб олинган), лойиҳа ўзгаришлари, лойиҳа рисклари, ахборот ва алоқа, сифат ва ҳоказоларни ичига олади. Ушбу кичик тизимлар деярли барча лойиҳаларда мавжуд. Ҳар бир ўзига хос лойиҳада ўзига хос қуйи тизимлар қўшилиши мумкин. Қуйи тизимлар ва лойиҳаларни бошқариш функциялари ўртасидаги фарқ қуйи тизимлар мавзуга йўналтирилганлиги ва функциялар муайян жараёнлар, проседуралар ва усулларга йўналтирилганлиги ҳисобланади. Қуйи тизимни бошқариш деярли барча функцияларни амалга оширишни ўз ичига олади. Шундай қилиб, харажат режалаштириш ва харажатларни назорат қилиш бир хил мавзу бўйича - харажатларга асосланган бўлиб, харажат режалаштириш ва сифатни режалаштириш бир хил режалаштириш тартиб-қоидаларига, тармоқ моделларига ва бошқаларга асосланган. Асосий фан соҳалари бўйича лойиҳаларни бошқариш тизимининг қуйи тизимлари қуйидагиларга бўлинади: лойиҳа мазмунини бошқариш, иш ҳажми, вақтни бошқариш, давомийликни бошқариш, харажатларни бошқариш, сифатни бошқариш, харидлар ва таъминотни бошқариш, ресурсларни тақсимлашни бошқариш, инсон ресурсларини бошқариш, рискларни бошқариш, ресурсларни бошқариш, интеграция (мувофиқлаштириш) бошқаруви, ахборот ва коммуникацияларни бошқариш.

Режалаштириш жараёнининг асосий тартиб-қоидалари (проседуралари) Н. Т. Топузов, А.Э. Шчелконогов ва Э. С. Сорокинанинг фикрича, жараёнларни олтита асосий гуруҳга бўлиш мумкин: бошлаш, режалаштириш, ижро этиш ва бошқариш, таҳлил қилиш, бошқариш ва якунлаш. Бошқа муаллифлар, масалан, Заренков В.А, ривожланиш ва кафолат мажбуриятлари каби асосий жараёнларни таъкидлайди. Инитиация (бошлаш) лойиҳа ғоясини шакллантириш жараёни ва лойиҳанинг бошланишига рухсат бериш тўғрисида қарор қабул қилиш жараёни сифатида белгиланиши мумкин. Лойиҳа бошлаш жараёнининг асосий босқичлари кетма-кетлиги 3-расмда келтирилган. Лойиҳани амалга ошириш учун шартлар: янги ёки қониқарсиз талаб; мавжуд таклиф учун ўзгарувчан бозор талаблари, кутилмаган вазиятлар. Лойиҳани ишлаб чиқиш ва амалга ошириш жараёни билан боғлиқ равишда лойиҳани танлашнинг ўзига хос усуллари, воситалари ва мезонлари бир шахс ва бир гуруҳ қарор қабул қилувчи томонидан аниқланади. Лойиҳа бошқарувида қатор халқаро стандартларга мувофиқ танлов усулларининг иккита тоифаси ажратилиши мумкин: даромадларни ўлчаш усуллари ва чекловлар билан оптималлаш усуллари. Лойиҳа танлаш жараёни - лойиҳа ғояларини қабул қилиш, кўриб чиқиш, баҳолаш ва танлаш учун аниқ қадам-қадам алгоритмдир. Асосий танлов мезонлари лойиҳанинг тадбиркор ва бозор салоҳияти, инновацион лойиҳалар учун эса илмий ва инновацион салоҳиятдир. Лойиҳа низоми лойиҳани бошқаришнинг самарали тизимини яратишга қаратилган лойиҳага бизнес эҳтиёжларини белгиловчи ҳужжатдир. Ушбу лойиҳа ғояси, лойиҳаларни бошқаришнинг асосий мақсадлари ва принципларини акс эттиради. Аслида, бу лойиҳани амалга оширишни тартибга солувчи норматив ҳужжат, лойиҳа бўйича ишларни ташкил этиш

қоидаларини ва унинг иштирокчиларининг ўзаро муносабатларини тартибини белгилайди. Баркамол тайёрланган лойиҳавий низом лойиҳанинг терминологияси, мақсадлари ва методологиясини эмас, балки стратегияни, лойиҳани бошқаришнинг ташкилий тузилишини ва асосий иштирокчиларнинг функционал мажбуриятларини ҳам ўз ичига олади. Буюртмачи ва лойиҳа бошқарувчиси томонидан низом имзолангандан сўнг ушбу ҳужжат кучга киради ва унинг қоидалари лойиҳанинг барча иштирокчилари учун мажбурийдир. Лойиҳани амалга ошириш давомида унга сезиларли ўзгаришлар киритилиши мумкин. Лойиҳа ташаббуси билан фарқ қиладиган ва ташкилотнинг ҳар қандай бўлими ва даражаси даражасида вакил бўлиши мумкин бўлган лойиҳа ташаббускоридан фарқли ўлароқ, лойиҳа менежери лойиҳанинг бош менежмент функциялари бўйича лойиҳани бошқариш учун лойиҳа гуруҳини (жамоасини) ташкил этиш учун тайинланган шахсдир. Белгиланган бюджет доирасида лойиҳа мақсадларига белгиланган муддатда ва сифат даражасида эришиш учун масъул бўлган лойиҳа менежери. Лойиҳани ишлаб чиқиш ва режалаштириш жараёни лойиҳанинг мақсадларига эришиш учун зарур бўлган ҳаракатларнинг энг яхши доираси ва тартибини аниқлаш ва келишишга қаратилган. Лойиҳани ишлаб чиқиш жараёнида зарур инвестицияларнинг умумий миқдори асосланади, технологик жараёнларнинг кетма-кетлиги ишлаб чиқилади, самарадорлик аниқланади. Энг асосийси - ишлаб чиқиш жараёнида лойиҳанинг бизнес-режаси тузилади. Лойиҳа бошқарувида режалаштириш иш, ресурслар ва лойиҳани амалга ошириш саналари, иштирокчиларнинг ҳаракатларининг тутганлиги ва амалиётлар самарадорлиги билан боғлиқ ноаниқликни камайтириш ёки йўқ қилиш учун мўлжалланган. Бундан ташқари, режалаштириш лойиҳани амалга оширишнинг жорий ва якуний мониторинги учун платформа ҳисобланади.

Режалаштириш жараёни катта (асосий) ва кичик (иккинчи даражали) тартибларни ўз ичига олади. Асосий проседура аниқ мантиқий ва ахборот алмашинувига эга бўлиб, улар лойиҳанинг ҳар бир босқичида бир неча марта амалга оширилади (4-расм). Мақсадни режалаштириш аниқ вазифаларни белгилашни ўз ичига олади. Бошқаришнинг турли даражаларидаги режалар тузиш учун асослар ва ишларнинг парчаланиши, яъни кичик таркибий қисмларга бўлинишдир. Бу сизга нафақат мақсадлар ва ишларнинг бўйсуниш даражасини, балки масъулият соҳаларини шунингдек, ҳисобот бериш тартибини ҳам визуал тарзда тақдим этиш имконини беради. Парчаланиш даражасининг маълум миқдори лойиҳанинг мураккаблиги ва давомийлиги билан аниқланади. Энг паст даражадаги декомпозиция даражасида бир ёки бир неча ижрочини талаб қиладиган якуний иш бор. Ишларнинг парчаланиши қуйидагича амалга оширилади: - масъулият доираси бўйича (бош пудратчи ва субпудратчилар томонидан бажариладиган ишларни бажариш); - иш категорияси бўйича (якуний ижрочиларга, бетон, ёғоч ёки темир каби ускуналар ёки материалларга бўлган талабларга қараб); - алоҳида конструктив элементлар бўйича (том, деворлар ва бошқалар); - лойиҳанинг жойлашган жойига қараб (агар лойиҳа турли ижрочилар томонидан амалга оширилса); - мижознинг эҳтиёжларига кўра (масалан, тендер ҳужжатларини тайёрлаш ёки турли нақд пульсиз ҳисоб-китобларни амалга ошириш учун); - пудратчининг эҳтиёжларига кўра (масалан, харажатларнинг ҳисоб- китоби учун). Лойиҳанинг операцияларини (ишларини) таркиби ва ўзаро боғлиқлигини аниқлаш фақатгина лойиҳанинг турли босқичларини амалга оширадиган операциялар рўйхатини эмас, балки уларнинг ўртасидаги технологик ва ахборот алоқаларини ҳам ҳужжатлаш имконини беради.

Вақт ва ҳажмларни баҳолаш иш вақтининг оралиғини ёки алоҳида операцияларни бажариш учун зарур бўлган иш ҳажмини аниқлашдан иборат. Ресурсларни аниқлаш жараёнининг асосини ташкил этадиган лойиҳа фаолиятида ва уларнинг тавсифларида ишлатилиши мумкин бўлган барча ресурсларнинг умумий сонини аниқлаш ресурсларни тақсимлаш жараёнидан фарқ қилади, яъни алоҳида лойиҳа операцияларини амалга ошириш учун зарур бўлган ресурсларнинг таърифи. Лойиҳанинг лойиҳанинг харажат қисмларини аниқлаш лойиҳанинг турли фазалари ва босқичлари учун умумий лойиҳа бюджети ва индивидуал бюджетларни баҳолаш учун асос бўлиб хизмат қилади. Ишларнинг режалаштирилиши амалиётлар кетма-кетлиги ва давомийлигини аниқлаш, чеклашлар ва ўзаро боғлиқликларни ҳисобга олган ҳолда, турли манбаларга бўлган эҳтиёжни ҳисобга олган ҳолда тақсимлашдан иборат. Юқорида санаб ўтилган проседураларни амалга ошириш натижаларини умумлаштириш, лойиҳани бажариш режасини ишлаб чиқиш ва унинг бажарилишини баҳолаш мезонларини аниқлашдан иборат. Ёрдамчи режалаштириш воситаси муайян лойиҳа мазмунига қараб ишлатилади. Улар орасида ташкилий режалаштириш, таъминот ва шартнома режалаштириш, рискларни бошқариш ва жавоб бериш ва сифатни режалаштириш киради. Режалаштириш жараёнининг асосий ва ёрдамчи проседуралари лойиҳани ҳаётнинг деярли барча босқичларида ўтказади. Бажариш жараёни асосий қисмларга (лойиҳани амалга оширишнинг ҳақиқий жараёни) ва ёрдамчи қисмларга бўлиниши мумкин: - лойиҳа иштирокчилари учун зарур частотали ахборотни тайёрлаш ва тарқатиш; - қабул қилинган сифат стандартларига мувофиқлиги учун лойиҳа ишининг мунтазамлигини баҳолаш; - доимий тавсиялар, мулоҳазалар, таклифлар, аризалар ва бошқалар;

- таклифларни баҳолаш, етказиб берувчиларни ва пудратчиларни танлаш ва шартномаларни тузиш; - етказиб берувчилар ва пудратчилар томонидан шартномаларнинг бажарилишини назорат қилиш; - лойиҳа командасини ишлаб чиқиш (лойиҳа жамоасини ривожлантириш. Лойиҳани техник-иқтисодий асослаш ва ишчи ҳужжатларни ўз ичига олган лойиҳа ҳужжатлари комплекси лойиҳани ўз вақтида сифатли бажариш жараёнида катта рол ўйнайди. Лойиҳанинг техник-иқтисодий асосланиши лойиҳанинг мақсадларини белгилаб берувчи, улар эришишнинг эҳтимоли, мақсадга мувофиқлиги ва асосий параметрларини асословчи ҳужжат сифатида тавсифланади. Ишчи ҳужжатларнинг таркиби буюртмачи ёки унинг вакили билан келишилган стандарт талаблари билан белгиланади. Ишчи ҳужжатларда ишчи чизмалар, жиҳозларнинг спецификацияси, бажарилган ишлар ҳажмининг баёни, смета, дизайн ва бошқа ҳужжатлар мавжуд. Лойиҳа ҳужжатлари шартнома ҳужжатлари, қоидалар ва стандартларда илгари белгиланган мезонларга мувофиқ бўлиши керак. Лойиҳа ҳужжатлари доираси ва таркиби лойиҳанинг табиати ва миқёсига боғлиқ. Масалан, корхоналар, бинолар ва ишлаб чиқариш объектларини қуриш лойиҳаси қуйидаги бўлимлардан иборат: - умумий тушунтириш хати; - бош режа ва транспорт; - технологик ечимлар; - ишлаб чиқаришни бошқариш, ходимлар ва ходимларнинг меҳнат шароитлари ва меҳнат шароитларини ташкил қилиш ва ташкил қилиш; меъморий ва қурилиш ечимлари; - муҳандислик ускуналари, тармоқлари ва тизимлари; - қурилишни ташкил қилиш; - атроф - муҳитни муҳофаза қилиш;

- фуқаролик мудофааси бўйича техник ва техник чора-тадбирлар, шунингдек фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш бўйича чора-тадбирлар; бюджет ҳужжатлари; - инвестицион самарадорлик. Уй-жой ва фуқаролик объектларини қуриш лойиҳаси қуйидаги бўлимлардан иборат: - умумий тушунтириш хати; - -меъморий ва қурилиш ечимлари; - технологик ечимлар; - муҳандислик ускуналари учун ечимлар; - атроф - муҳитни муҳофаза қилиш; - фуқаролик мудофааси бўйича техник ва техник чора-тадбирлар шунингдек, фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш бўйича чора-тадбирлар; - қурилишни ташкил қилиш (керак бўлса); - -бюджет ҳужжатлари; - инвестиция самарадорлиги (агар керак бўлса). Лойиҳа ҳужжатларининг асосий таркибидан ташқари, қўшимча ёки махсустаркиб ҳам мавжуд, масалан: - ёнғин ўчириш, ёнғин сигнализацияси, қуъриқлаш ва ёнғин сигнализацияси ва тутунга қарши ҳимоя; оловда одамларни одамларни эвакуация қилиш ва ёнғин тўғрисида огоҳлантириш; - ҳудудларни, биноларни ва иншоотларни хавфли табиий ва техноген табиий жараёнлардан ҳимоя қилиш; - қурилиш иншоотларини коррозияга қарши ҳимоя қилиш; - қурилиш ва лойиҳалаш ишларини ташкил этиш лойиҳалари; - ногиронларнинг ва ҳаракатланмайдиган шахсларнинг турмуш шароитларини таъминлаш бўйича чора-тадбирлар; - меъморий ёритиш; - бинолар ва иншоотларни шовқин ва вибрациядан акустик муҳофаза қилиш;

- лойиҳаларни бошқариш . Самарали лойиҳаларни бошқариш параметрларини кузатмасдан амалга оширилиши мумкин эмас, уларнинг асосийлари жисмоний ва пул жиҳатидан лойиҳанинг вақти ва ривожланишидир. Лойиҳани мониторинг қилиш (лойиҳанинг бажарилишини назорат қилиш) - бу лойиҳа параметрларини мунтазам равишда ўлчаш, ҳар қандай оғишларни аниқлаш ва керакли тузатувчи хатти-ҳаракатларни амалга оширишнинг мураккаб жараёни. Мониторинг жараёни кетма-кет учта босқичдан иборат: назорат кўрсаткичлари рўйхатини ва уларнинг режаланган ҳолатини аниқлаш, индикаторларнинг жорий ҳолатини баҳолаш, мавжуд ва режаланган давлатни таққослаш, сапикатсиз тузатишлар киритиш. Назорат қилиш тизимининг асосий талаблари, жумладан таҳлил қилинадиган ахборот таркиби, ҳисоботлар тузилиши ва маълумотлар тўплаш масъулияти, ахборотни таҳлил қилиш ва қарор қабул қилиш жараёни барча манфаатдор томонлар иштирокида режалаштириш босқичида ишлаб чиқилган. Лойиҳани бошқариш тизими тузатувчи тадбирларни қачон ва керак бўлганда тақдим этиши керак, аммо режа тузатиш вазифаларни параметрларини қайта кўриб чиқиш билан чегараланган бўлиши мумкин ва лойиҳанинг охиригача жорий ҳолатдан бошлаб янги моделни ишлаб чиқишни талаб қилиши мумкин. Самарали бошқарув тизимини яратишнинг асосий принциплари қуйидагилардир: - аниқ режалар мавжудлиги; - аниқ ҳисобот тизимининг мавжудлиги; - индикаторларни таҳлил қилиш учун ишлаб чиқилган тизим мавжудлиги. Ҳақиқий бажаришни кузатиш учун иккита асосий усул мавжуд:

- оддий назорат усули ("0-100" усули) батафсил топшириқларни бажаришнинг фақатгина дақиқаларини излайди. У фақатгина иккита даражали битимни назарда тутади: 0% ёки 100%. - Текшириш усули оралиқ ҳолатларнинг ҳисоб-китобларини амалга оширишни назарда тутади, шунинг учун лойиҳа менежери бажарилаётган иш учун тўлдириш фоизини тўғри баҳолашини талаб қилади. Ушбу усулнинг махсус ҳолатлари "50/50" усули бўлиб, унда ишнинг якунланиши режалаштирилган бюджетнинг 50 фоизини сарф қилиш вақтида белгиланади ва узоқ муддатли ишларга татбиқ қилинадиган, "Муҳим босқичлар буъйича" усули ёрдамида босқичлар билан тақсимланади. Режалаштирилган ишни амалга оширишни тўлиқ кузатиб бориш қобилияти фақат мониторинг жараёнлари ҳақиқатда керакли ахборотни олишни таъминласагина таъминланади. Таҳлил жараёни режанинг мувофиқлиги ва лойиҳани амалга оширилиши аниқланган мақсад ва мезонларга ва тузатувчи хатти-ҳаракатлар бўйича қарорларни қабул қилишга қаратилган. Турли усуллар билан тўпланган маълумотлар лойиҳа ишларини бажариш жараёнини вақт, нарх, сифат, лойиҳани ташкил қилиш, ишларнинг мазмуни каби кўрсаткичлар бўйича ҳисоблаш учун ишлатилади. Ишни бажариш бўйича аниқ маълумотларнинг амалга оширилиши жараёнини кузатиш ва келажакдаги муаммоларни аниқлаш учун зарурдир. Бу янги дастурларни тузиш учун ишлатилади, бу эса кейинги барча ишларнинг ва лойиҳанинг бутун муддати ўзгаришига олиб келиши мумкин. Тўғрилаш ҳаракатларининг аниқланганидан сўнг, лойиҳани амалга ошириш жараёнида жиддий муаммолар мавжудлиги эҳтимолдан йироқ. Мумкин бўлган тузатишлар учун бешта вариант мавжуд: - муқобил эчимларни излаш; - ишларнинг ҳажмини ва иш ҳақини қайта кўриб чиқиш; - ишни бажариш шартларини қайта кўриб чиқиш; - ишларнинг мазмунини қайта кўриб чиқиш; - лойиҳани тугатиш.

Лойиҳани бекор қилиш режалаштирилган иш эмас, балки мажбурий ҳаракатдир, бу ҳолат лойиҳани бошқариш жараёнида хатоликлар туфайли юзага келади. Бироқ, лойиҳани якунлаш жараёни - бу режалаштирилган баҳолаш ва натижаларни мижозга етказиш, шу жумладан, амалга оширилган ишларнинг тўлиқ ҳажмини таҳлил қилиш ва лойиҳа иштирокчилари ўртасидаги барча низо ва келишмовчиликларнинг якуний қарори. Лойиҳани тугатиш қуйидаги каби буълиши мумкин: - барча шартнома шартларига тўла мос равишда, лойиҳа режалаштирилган тугалланганда нормал; - узоқ муддатли, лойиҳанинг ташқи ва ички муҳит омилларининг режалаштирилмайдиган салбий таъсири оқибатида лойиҳани тўхтатиб туришнинг муддатиузайтирилганда; - узоқ муддатли, объектив зарурат билан ёки кейинги лойиҳани амалга оширишнинг мумкин эмаслиги туфайли, лекин режалаштирилган лойиҳа таъсирининг асосий қисмини олиш имконини беради; - лойиҳанинг асосий иштирокчилари назорати остида бўлмаган сабабларга кўра лойиҳа тугалланишини истамаган фавқулодда вазиятлар. - Лойиҳани якунлаш жараёни учта мустақил гуруҳ операцияларини ўз ичига олади: - шартномавий муносабатларни бажариш (шартномаларнинг ёпилиши ва молиявий оқимларнинг тўхтатилиши); - техник мувофиқликни аниқлаш (объектни ишга тушириш, фойдаланишга топшириш ва операцион тестларни тайёрлаш тартибини тайёрлаш); - лойиҳанинг ҳақиқий самарадорлигини баҳолаш (кўрсаткичларни баҳолаш, жамоа иши ва лойиҳа иштирокчилари). Лойиҳани якунлаш жараёни одатда қабул комиссиясининг ёки буюртмачининг лойиҳани қабул қилиш далолатномасини тузиш ва лойиҳани рўйхатдан ўтказиш ҳисобланади.

Пудратчилар билан тузилган шартномалар, бажарилган ишлар ёки яратилган объектлар бўйича кафолат мажбуриятларини бажариш учун талабларни ўз ичига олиши мумкин. Лойиҳа кафолат мажбурияти лойиҳанинг иштирокчисининг (лойиҳаловчи, пудратчи ёки етказиб берувчи) ҳужжатлаштирилган ваъда қилинган, мижознинг илтимосига биноан лойиҳанинг бажарилган қисмида камчилик ва муаммоларни бартараф этиш учун бепул ва масъулият доирасига тегишли. Мажбуриятларни бажаришнинг асосий усуллари таъмирлаш ва тўлиқ алмаштиришдир. Кафолатни бошқариш икки жараёндан иборат: кафолат мажбуриятларини ўрнатиш ва зарурат туғилганда бу мажбуриятларни бажариш. Кафолат мажбуриятлари фақат кафолат муддати давомида эмас, балки лойиҳа томонидан яратилган объектларнинг белгиланган хизмат муддати давомида ҳам амал қилади. Кафолат муддати тугагандан сўнг, мижоз ва кафолат мажбуриятларини олган лойиҳа иштирокчиси барча мажбуриятларни бажариш ва даъво талаб қиладиган протокол тузади. Юқоридаги жараёнлар мажмуаси сифатида лойиҳани бошқариш, ўзига хос тузатувчи хатти-ҳаракатларни, уларнинг мувофиқлаштирилишини ва розилигини аниқлашнинг асосий вазифаси ҳисобланади. У нафақат режалаштириш, ижро этиш ва назорат қилиш жараёнларини, балки бошқа жараёнларни ҳам кесиб ўтади.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан тасдиқланган. 1995 - йил 21 - декабрь № 163-1 ва 1996-йил 29-август №256-1 [кўчирма] –Т.: «Иқтисодиѐт ва ҳуқуқ дунѐси» 1999- йил. 2. Ўзбекистон Республикаси «Ихтиролар моделлар ва саноат намуналари ҳақида» ги Қонуни 1994-йил 6- май, – Тошкент.: «Иқтисодиѐт ва ҳуқуқ дунѐси» 1999 йил. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Маъсулиятлар ва хизматларни сертификатлаш тўғрисида» ги Қонуни 1993-йил 28-декабрь №1006-хи, Тошкент.: «Иқтисодиѐт ва ҳуқуқ дунѐси» 1999-йил. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Стандартлаштириш тўғрисида» ги Қонуни 1993-йил 28-декабрь №1002-хи, -Тошкент.: «Иқтисодиѐт ва ҳуқуқ дунѐси» 1999-йил. 5. И.А.Каримов. Истиқлол имкониятлари ва ислоҳотлар самаралари. Халқ сўзи. 2009-йил. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармойиши “Баркамол авлод йили” давлат дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича ашкилий чора тадбирлар тўғрисида. Тошкент 2009йил 9-декабрь .

O'xshashlar

Инновацион лойиҳаларни бошқариш

Инновацион лойиҳаларни бошқариш

Ўзбекистонда лойиҳаларни бошқариш тенденциялари

Стратегик бошқариш жараёни

Лойиҳаларни бошқариш методологиясининг ҳозирги ҳолати