Sport mashg‘ulotini davrlash - Iqtisodiyot - Referatlar

Sport mashg‘ulotini davrlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.412109375 KB

Ko'chirib olish

Sport mashg‘ulotini davrlash Reja: 1. Mashg‘ulot jarayonidagi davriy o‘zgarishlarning sabablari va shartlari 2. Tayyorlov davri 3. Musobaqa davri 4. Vosita va metodlar tarkibidagi o‘zgarishlar. Umumiy va ma х sus tayyorgarlikning nisbati 5. Yuklamalar dinamikasining х ususiyatlari 6. O‘tish davri 7. Vosita va metodlarning х ususiyatlari. Umumiy va ma х sus tayyorgarlikning nisbati 8. Mikrotsikllar yuklamalari dinamikasi va tuzilishining х ususiyatlari 9. Sport mashg‘ulotining ko‘p yillik jarayon ekanligi

1. Mashg‘ulot jarayonidagi davriy o‘zgarishlarning sabablari va shartlari Sport formasining tashkil topishi, saqlab turilishi va vaqtincha yo‘qotilishi nihoyatda aniq mashg‘ulotlar ta’siri natijasida ro‘y beradi. Sport formasining taraqqiyot fazasiga qarab ular ning xarakteri o‘zgarib turadi. Shunga muvofiq mashg‘ulot jarayoni uch davrga bo‘linadi: 1) sport formasiga kira borish uchun zarur sabab va sharoitlar yaratiladigan davr (tayyorlov davri); 2) sport formasini saqlab turadigan va uni sport yutuqlariga aylantiradigan davr (musobaqalar davri); 3) zaruriyat tufayli sportchiga faol dam olishga imkon beradigan davr. Bu davr mashg‘ulotning kumuliyativ effekti o‘ta mashq ko‘rganlikka o‘tib ketishi oldini oladi va shu bilan sport takomilining ikki bosqichi o‘rtasidagi uzviylikni ta’minlaydi (o‘tish davri). Tayyorlov davri (uning umumtayyorgarlik hamda maxsus tayyorgarlik bosqichlari) sport formasini umumiydan maxsus jismoniy tayyorgarlikka sekin- asta o‘tishdagi vazifalarni, masalalarni yechadi, so‘ngra unga texnik va taktik yo‘nalishidagi katta vazifalarni kiritadi. Boshqa ketma-ketlik unchalik samarali emas, chunki jismoniy tayyorgarlikning sezilarli darajada oshishi, ko‘payishi musobaqali mashqlar xususiyatlarining o‘zgarishini talab qiladi, bu esa bo‘lajak texnik tayyorgarlikni qisman bo‘lsada qadrini yo‘qotadi. Musobaqa davri (musobaqadan oldingi bosqichni ham hisobga olgan holda) sport formasini rejalashtirilgan sport natijalariga erishish maqsadida tiklash tufayli yuqori musobaqa imkoniyatini yaratishni ta’minlashi lozim. Buni amalda qo‘llash o‘ziga yarasha, ya’ni sportchi holatini musobaqalar ta’sirida nazorat qilish kabi murakkabliklarga ega. Qo‘shimcha qiyinchiliklar ko‘pincha bir qancha sport turlari bo‘yicha musobaqalar taqvimining cho‘zilishiga olib keladi hamda bir necha oy davomida musobaqa imkoniyatini yuqori bosqichda ushlab turish zaruratini uyg‘otadi.

O‘tish davri musobaqa yuklamasi o‘zgarishining yo‘nalishi, maxsus tayyorgarlik vositalarining qisqarishi, faol dam olish bilan bog‘liq. Shu tufayli keyingi makrotsiklda avvaliga musobaqa imkoniyatining alohida komponentlarini oshirish mumkin, keyin esa sport formasiga erishishi orqali uni yuqori bosqichga olib chiqishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, o‘tish davrini sport mashg‘ulotiga kiritish makrotsiklini kerakli holatda saqlanishning zaruriy talablaridan biridir. Mashg‘ulotning ko‘p yillik jarayonining turli yo‘nalish va bosqichlaridagi vazifalari va mazmunlari keyingi bobda qisqacha ko‘rib chiqiladi, faqat sportchining ko‘p yilligidan tashqari. Bu bosqich sport mashg‘ulotining ko‘p yillik jarayonini yakunlaydi va erishilgan natijalarni, ko‘nikish jarayonini, texnik, taktik musobaqa tajribasi orqali pasayishni, yosh bo‘yicha o‘rnini to‘ldirish tufayli barqaror holatda bo‘lishini ta’minlaydi. Keyingi bosqichda (umumiy ishchanlikni saqlab turish) jismoniy tarbiya mashqlarining sistematik vazifalarini davom ettirish zarur, aks holda, faoliyatning birdaniga o‘zgarishi inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Mashg‘ulot davrlari х ususiyatlarini ko‘rsatish – har bir davrda mashg‘ulot jarayonining mazmuni va tuzilishsini х arakterlab beruvchi o‘ziga х os belgilarni ko‘rsatish va shu bilan birga bir davrdan ikkinchi davrga o‘tilishi munosabati bilan bu belgilar qanday o‘zgarishini kuzatib borish demakdir. Shuni unutmaslik kerakki, davrlash asosan sportchi tayyorlashning amaliy bo‘limlariga taalluqlidir. Sportchining ongini va х ulqini, umuman tarbiyalash singari bo‘limlarning esa o‘z taraqqiyot mantig‘i bo‘lib, ular mashg‘ulot davrlariga qismangina bog‘liqdir. 2. Tayyorlov davri Tayyorlov davrida, yuqorida aytganimizdek, sport formasiga kirish uchun kerakli sharoit yaratilishi va rivojlantirilishi hamda sport formasi bevosita paydo bo‘lishi ta’minlanishi lozim. Shunga binoan bu davr ikki asosiy bosqichga bo‘linadi. Ularning birinchisi, odatda ko‘proq davom etadigan bosqichdir. Tayyorlov davrining birinchi (umumiy tayyorgarlik) bosqichi mashg‘ulotning yo‘nalishli ekaniligi. Birinchi bosqichda sport formasining

mustahkam poydevorini yaratish kerak. Bu vazifa sportchi tayyorgarligining asosiy bo‘limlariga muvofiq quyidagicha aniq hal etiladi. Jismoniy tayyorgarlikda birinchi darajali vazifa organizm ning barcha jismoniy х islatlarini har tomonlama rivojlantirish yo‘li bilan uning funksional imkoniyatlari umumiy darajasini ancha yuksaltirishdan iborat. Mazkur bosqichdagi jismoniy tayyorgarlik i х tisosni chuqurlashtirishdan ko‘ra ko‘proq tanlangan sport turida yutuqqa erishishga bevosita yoki bilvosita sabab bo‘luvchi funksional imkoniyatlarni yanada kengaytirishga qaratilgandir. Bu ning sababi shundaki, sport formasi kelajakda qay darajada bo‘lishi avvalo jismoniy tayyor ekanlikning dastlabki darajasiga, shuningdek, umumiy jismoniy tayyorgarlik ma х sus tayyorgarlikka nisbatan asos soluvchi rol o‘ynashiga bog‘liq. Birinchi bosqichda sportchining jismoniy kamol topishidagi turli yo‘nalishlarning o‘zaro aloqadorligidan foydalanish uchun ancha qulay imkoniyatlar mavjud. Jismoniy fazilatlarning «bevosita va bilvosita o‘tish»idan keng foydalanish jismoniy tayyorgarlikning bu bosqichdagi asosiy me х anizmi bo‘lib х izmat qiladi. Sport-te х nik va taktik tayyorgarlikda birin chi bosqichdagi х arakterli vazifalar quyidagilardan iborat: sport faoliyatining nazariy asosini tashkil etuvchi bilimlar olish va ularni mustahkamlash; tanlangan sport turida kamolotga erishish uchun qulay sharoit yaratuvchi harakat mahorati va malakalari fondini kengaytirish; tanlangan sport te х nikasi va taktikasi (asosan, х ususiy va bir-biriga o‘tuvchi) tarkibiga kiruvchi mahorat va malakalarni shakllantirish yo х ud qayta tartiblash va takomillashtirish. Mazkur vazifalar tanlangan sport turida te х nik va taktik jihatdan kamolotga erishish birinchi galda umumiy jismoniy ma’lumotga, bilim, malaka va mahorat zaxirasini sistematik boyitib borishga bog‘liq ekanligidan kelib chiqadi. Shuning dek, harakat ko‘nikmalarining ijobiylaridan foydalanish va «salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi»larini yengib o‘tish yo‘li bilan tanlangan sport turidagi х ususiy va «mayda» malakalardan ya х lit formalarga o‘ta borish ham qonuniy bir holdir. Ma’naviy-irodaviy tayyorgarlikda katta hajmdagi tayyorgarlik ishlariga intilishni shakllantirish, sportchiga х os mehnatsevarlikni tarbiyalash, sport

faoliyatidagi muvaffaqiyatni ta’minlovchi irodaviy imkoniyatlar umumiy darajasini yuksaltirish birinchi bosqichda alohida ahamiyat kasb etadi. 3. Musobaqa davri Musobaqa davrining tuzilishi oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Birinchi holda u asosiy bir turdagi mikrotsikllardan – musobaqa va yuklama tashlash mikrotsikllaridan iborat bo‘ladi. Ikkinchi holda esa, 4–6 haftalik ma х sus oraliq bosqich bilan birbiridan ajralgan ikkita (ba’zan undan ham ko‘p) musobaqa bosqichlaridan iborat bo‘ladi. U yoki bu tuzilishdan foydalanish sport turlarining х ususiyatlariga, mazkur sport turida qabul qilingan musobaqalar taqvimiga va boshqa sharoitlarga bog‘liq, bunda boshqa hamma sharoitlar teng bo‘lsa, davrning uzunligi hal qiluvchi rol o‘ynaydi: oddiy tuzilish nisbatan uncha uzoq davom etmaydigan davrga (2– 3 oygacha), murakkab tuzilish esa uzoq davrga (4–5 oylar chamasi) to‘g‘ri keladi. Mashg‘ulot yo‘nalishining o‘zgarishi. Sport formasiga kirib olin gandan keyin, uni butun mas’uliyatli musobaqalar davomida saqlab turish va sport yutuqlariga erishishga aylantirish vazifasi paydo bo‘ladi. Yuqorida aytganimizdek, sport formasi bu faqat holatgina emas, balki jarayon hamdir, sportda yutuqlarga erishishga tayyor ekanlikni ko‘rsatuvchi barcha fazilat, malaka, mahoratlarni uzluksiz takomillashtirib boruvchi jarayon hamdir. Sport formasini saqlab turish davrida navbatdagi musobaqalarning spetsifik shart-sharoitlariga moslashish zaruriyati munosabati bilan uning ayrim komponentlari ancha sezilarli o‘zgarishlarga duch kelishi mumkin. Biroq, bu davrda tubdan o‘zgarishlar qilib bo‘lmaydi, chunki ular sport formasini yo‘qolishiga olib kelgan va shu bilan musobaqalarda muvaffaqiyatli qatnashish imkoniyatidan mahrum etgan bo‘lur edi. Jismoniy tayyorgarlik musobaqa davrida eng ko‘p kuchg‘ayrat talab qiladigan kuchlanishlarga bevosita funk sional tayyorgarlik х arakteriga ega bo‘ladi va (mazkur sikl uchun) ma х sus mashq ko‘rganlikning maksimal darajasiga eri shishga, uni ana shu darajada saqlab turishga va qo‘lga kiritilgan umumiy mashq ko‘rganlikni quvvatlab turishga qaratilgan bo‘ladi.

Sport-te х nika va taktik tayyorgarlik harakat faoliyati ning tanlangan formalarini imkon boricha yuqori pog‘onada takomillashtirishni ta’minlaydi. Bu, bir tomondan, ilgari o‘zlashtirilgan malaka va mahoratlarning mustahkamlanishini nazarda tutsa, ikkinchi tomondan variativlikni, harakat koordinatsiyasini nihoyatda nozik silliqlash, taktik tafakkurni rivojlantirish va ma х sus bilimlarni chuqurlashtirish asosida sport kurashining turli sharoitlarida chidamliligini orttiradi. Ma’naviy-irodaviy tayyorgarlik musobaqalar davrida musobaqalarga bevosita psi х ologik jihatdan tayyor bo‘lish, sportchining jismoniy va ruhiy kuch- quvvatini oliy dara jada namoyon etishga safarbarligi alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga ehtimol tutilgan sport mag‘lubiyatlariga to‘g‘ri munosabatda bo‘lishni va ijobiy emotsional holatni saqlab qolishni ta’minlash ham muhimdir. Agar musobaqa davri uzoq davom etadigan bo‘lsa, u holda mashg‘ulot sport formasining poydevorini kengaytirish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha funksiyani ado etadi. Bunday holda uchraydigan oraliq bosqichlar ma’lum ma’noda tayyorlov davrini eslatadi. 4. Vosita va metodlar tarkibidagi o‘zgarishlar. Umumiy va ma х sus tayyorgarlikning nisbati Mazkur davr sport musobaqalari yanada takomil topishning eng muhim vositasi va metodi hisoblanadi. Musobaqa sharoiti hamda musobaqa jarayonining o‘zi yuzaga keltiradigan alohida fiziologik va emotsional fon mashg‘ulotlar jarayonida ko‘rinmaydigan rezervlar hisobiga jismoniy mashqlarning ta’sirini oshiradi va organizm funksional imkoniyatlari oliy darajada namoyon bo‘lishiga ko‘maklashadi. Shu bilan birga musobaqalar iroda tarbiyasi hamda sport mahoratini takomillashtirish jarayonida mislsiz katta rol o‘ynaydi. Bularning bari sport formasi davrida musobaqalardan faqat sport imkoniyatlarini ishga solish vositasi sifatidagina emas, balki yanada olg‘a borishning eng ta’sirchan omili sifatida ham keng foydalanish kerakligini ta’kidlaydi. Musobaqalar miqdori albatta sport turlarining х ususiyati va sportchilarning malakasiga bog‘liq. Masalan, sportning tezkorlik, kuchlilik talab qiladigan

ko‘pchilik turlarida hamda sport o‘yinlarida yuqori malakali sportchilar deyarli butun musobaqa davrida har haftada musobaqalasha olsalar, zo‘r chidamlilik talab etadigan sport turlari, shuningdek, sportdagi yakkama-yakka kurashuvlar va ko‘pkurashlar uchun musobaqaning bunday rejimi to‘g‘ri kelmaydi. Biroq musobaqalarning umumiy soni, faqat sportning tanlangan turlaridagina emas, qo‘shimcha turlarida ham hamisha sportchining jismoniy va iroda sifatlarini jadal sur’atda tarbiyalash, uning mahoratini oshirish uchun yetarli bo‘lishi kerak. Sportchi faqat tanlangan mashqda musobaqalashayotganidan yoki yana qo‘shimcha mashqlarda ham chiqayotganidan qat’i nazar, musobaqalar o‘z ahamiyati va yo‘nalish darajasi bo‘yicha bir-biridan farq qilinishi kerak. Musobaqalarning bir qismi hatto musobaqa davrida ham tayyorgarlik х arakteriga ega bo‘ladi va ulardan asosiy, eng mas’uliyatli musobaqalarga yaqinlashtirish uchun foydalaniladi. Tabiiyki, bu davrda musobaqa mashqlarining salmog‘i ortib boradi; bu ma х sus tayyorlov mashqlarining miqdorini qisqartirish hisobiga ortib borganidan ko‘ra ko‘proq musobaqalardan keng foydalanish ham mashg‘ulotlar jarayonida musobaqa mashqla rini tez-tez bajarib turish natijasida sodir bo‘ladi, Ma х sus tayyorlov mashqlarining tarkibi bundan oldingi davrning o х irida qanday bo‘lgan bo‘lsa, asosan, shundayligicha qoladi. Umumiy tayyorgarlik vositalaridan foydalanishda anchagina o‘zgarishlar yuz beradi. Sport formasi turg‘un vaqtda «salbiy» ta’sir etuvchi х avf kamayadi va, binobarin, mashqlarni kengroq miqyosda almashtirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Garchi umumiy jismoniy tayyorgarlik asosan ilgari o‘zlashtirilgan mashqlar materialidan qurilsa ham, biroq mashqlarning tarkibi va ularni almashlash jihatidan tayyorlov davrining ikkinchi bosqichidagiga qaraganda ko‘proq х ilma- х il bo‘lishi mumkin. Bu umumiy tayyor ekanlik darajasini saqlab turish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Bu esa o‘z navbatida ma х sus tayyor ekanlikni saqlab turish va yanada rivojlantirish uchun х izmat qiladi. Bir holatdan ikkinchisiga o‘tishlar – faol dam olish yordamida ish qobiliyatini kundalik tiklab borish sharoiti ham yengillashadi. Musobaqa davrida

davrning uzunligi qanchalik katta bo‘lsa va ma х sus tayyorgarlikning mazmuni qanchalik bir х il bo‘lsa, mashqlarning х ilma- х illigining ahamiyati shunchalik katta bo‘lishi kerak. Chunki bir yo‘nalishdagi faoliyat qo‘riqlovchi tormozlanishga tezroq olib keladi hamda funksional imkoniyatlarni cheklab qo‘yadi. Musobaqa davrida umumiy tayyorgarlikning salmog‘i ma х sus tayyorgarlik bosqichidagiga qaraganda umuman past bo‘ladi. Agar musobaqalar davri nisbatan qisqa muddatli bo‘lsa, umumiy va ma х sus tayyorgarliklar nisbati ta х minan tayyorgarlik davrining o х irida qanday bo‘lsa, shunday darajada saqlanib qoladi. Agar musobaqa davri 2–3 oydan ortiqqa cho‘zilib ketsa, u holda bu nisbat oraliq bosqichda umumiy tayyorgarlikning salmog‘ini bir qadar orttirish tomoniga o‘zgarishi kerak. Hozirgi mavjud amaliyotda ko‘pincha mutlaqo boshqacha manzarani ko‘rish mumkin: musobaqalar davri boshlanishi bilan umumiy tayyorgarlikning salmog‘i yo keskin qisqarib ketadi yoki yo‘q darajaga tushib ketadi. Hozirgi zamon ilmiy qarashlari va ilg‘or tajriba bunday yo‘lni ratsional emas deb hisoblash uchun yetarli asos beradi. Ma х sus-tayyorlov bosqichida umumiy tayyorgarlikning salmog‘i pasayishi mashg‘ulot qonuniyatlariga to‘g‘ri keladi va umumiy mashq ko‘rganlik dara jasini yo‘qotishga sabab bo‘lmaydi (chunki birinchi bosqichda ishlatilgan yuklamalarning katta hajmi ta’sir qilishda davom etadi). Umumiy tayyor garlik hajmi ning bundan keyingi uzoq muddat qisqarishi esa turli adaptatsion jarayonlarning shakllanib qolgan nisbatlarini buzadi va sport formasining funksional bazasini kamaytiradi. Shuning uchun ye takchi sportchilarning musobaqa davrida mashg‘ulot uchun ajratilgan umumiy vaqtning 30%ini, ba’zan hatto undan ham ortiq foizini umumiy tayyorgarlikka sarflashlari tobora ko‘payayotgani bejiz emas. Tadqiqotlar, jumladan, sportning tezkorlik va kuchlilik talab qiladigan turlari bo‘yicha i х tisoslashayotgan sportchilar uchun kuch-quvvat х arakteridagi mashqlarning anchagina qismini saqlab qolish zarur ekanligini ko‘rsatdi.

5. Yuklamalar dinamikasining х ususiyatlari Nisbatan uzoq davom etmaydigan musobaqa davrida mashg‘ulot yuklamalarining dinamikasi yuqorida ko‘rib o‘tilgan tendensiyaning yakunidek bo‘lib ko‘rinadi; mashg‘ulot vaqtida yuklamalarning umumiy hajmi dastlab biroz pasayishda davom etadi va keyin stabillashib qoladi; spetsifik yuklamalarning jadalligi esa (ba’zi ko‘rsatkichlar bo‘yicha) to maksimum darajagacha o‘sib boradi va ana shu darajada u ham stabillashib qoladi. Bunda albatta, nisbatan stabillashish nazarda tutiladi. Ana shu umumiy tendensiya fonida hajm va jadallikning o‘rta «to‘lqinlar» va mikrotsikllar doirasida to‘lqinsimon tebranishlari ro‘y beradi. Agar musobaqa davri uzoq muddat davom etadigan bo‘lsa u holda bir qator yangi lahzalar paydo bo‘ladi. Mashg‘ulot talablarining nisbatan stabillashishidan keyin, yana yuklamalar umumiy hajmining o‘sishi va ular jadalligining biroz kamayishi sodir bo‘ladi, keyin yana hajmning qisqarishi va in tensivlikning ortishi tendensiyasi boshlanadi. Shunday qilib, uzoq muddatli musobaqa davrining oraliq bosqichida tayyorlov davridagi yuklamalar umumiy dinamikasining ba’zi bir belgilari takrorlanayotgandek bo‘ladi. Biroq bu qisqargan masshtablarda va umumiy hamda ma х sus tayyorgarlikning boshqacha nisbatida sodir bo‘ladi. Yuklamalarning bunday takroriy katta «to‘lqin»ining vazifasi tayyor lov davridayoq asos solingan sport formasining poydevori kengayishidan iborat. Mashg‘ulot yuklamalarining yangidan or tib borishi so‘nib borayotgan adaptatsion jarayonlarning yana faollashtirishga va ma х sus mashq ko‘rganlikni takomillashtirishga imkon beradi. Shu bilan birga oraliq bosqichda bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish, faol dam olish effektlaridan anchagina keng miqyosda foydalaniladi. Mashg‘ulotning mana shunday tashkil etilishi tufayli sport formasida turishning jamlangan muddatlari ancha ortishiga erishiladi. Bunda sport natijalari dinamikasida, yuklamalar umumiy dinamikasidagi asosiy «to‘lqin»larning miqdoriga qarab, bir necha «cho‘qqi»lar paydo bo‘ladi. Musobaqa davrida bunday «to‘lqin»larning konkret parametrlari va miqdori sport turining х ususiyatlari va sportchilar ning malakasiga bog‘liq. Har haftada musobaqa o‘tkazish mumkin bo‘lgan sport turlarida malakali sportchilarda

bu «to‘lqin»larning soni odatda ikkitadan oshmaydi. Bunda ma х sus yuklamalar ning bir oylik hajmi eng ko‘p deganda tayyorlov dav ridagi shunga muvofiq keladigan hajmlarning 75–90 foizidan ortmasligi lozim bo‘lsa kerak (albatta, tayyorlov davridagi hajmlar yetarli darajada katta bo‘lgani ko‘zda tutiladi). Oraliq bosqichda hajmlar ortiq bo‘lishi ham, pasaytirilgan bo‘lishi ham birdek befoydadir. To‘g‘ri keltirilgan raqamlarni mutlaqo umumiy me’yor deb bo‘lmaydi. Biroq ko‘p hol larda ma’qul keladigan chegaralar mazkur raqamlardan unchalik uzoq emas, deb hisoblash mumkin. Musobaqa davridagi yuklamalarning «to‘lqin»lari hajm va shiddatlilik jihatidan bir-biriga, ayniqsa, loyiq bo‘lishi ke rak. Bunda umumiy hajmning ortishi ma х sus mashqlar jadalligining uzoq muddat pasayib ketishiga olib kelmaydigan me’yorda bo‘lsagina to‘g‘ri bo‘ladi. Hajmni oshira borish bosqichi musobaqalar o‘rtasidagi tanaffuslar vaqtiga yoki har holda un chalik mas’uliyatli bo‘lmagan musobaqalarga to‘g‘ri kelgani ma’qul. Chunki bunday bosqich sport ko‘rsatkichlari vaqtincha o‘smay qolishi yoki pasayishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Musobaqa davridagi yuklamalar dinamikasining ayrim х ususiyatlari, yuqorida aytilganlardan tashqari quyidagi shart- sharoitlarga ham bog‘liq: 1) yuklamalarning bir haftalik dinamikasida sport musobaqalari ko‘p hollarda asosiy punktlar hisoblanadi; 2) sport musobaqalari shunga o‘ х shagan mashg‘ulot yuklamalariga qaraganda ancha keskin ta’sir ko‘rsatishi bilan х arakterlanadi; ular organizmda ancha sezilarli biologik o‘zgarishlar paydo qiladi hamda tiklash jarayonlari vaqtini ancha uzaytiradi; 3) mashq ko‘rganlik o‘sa borgani sari spetsifik yuklamalar ning ayrim funksional sistemalarga ta’siri ham ortadi. Bu qo‘lga kiritilgan mashq ko‘rganlik darajasini mashq ko‘rganlikka erishishda ishlatilgan yuklamalarga qaraganda kamroq yuklamalar vositasida saqlab turishga imkon beradi. Biroq bu nisbatan katta bo‘lmagan (bir necha hafta masshtabidagi) vaqt oralig‘idagina to‘g‘ri bo‘ladi. Mashq ko‘rganlikni uzoq vaqt saqlab turilganda esa, uni yanada yuksaltirishdan

tashqari, nisbatan kichik yuklamalarni katta va maksimal yuklamalarga almashlab turish zarur bo‘lib qoladi. Bular bari yuklamalarning haftalik dinamikasida va mikrotsikllar tuzilishida o‘z ifodasini topadi. Bunda o‘rta «to‘lqin»larning intervallar va mas’uliyatli musobaqalar bilan o‘zaro nisbati shunday bo‘ladiki, bu navbatdagi mas’uliyatli musobaqalargacha intensivlikning muayyan ko‘rsatkichlari saqlana borgani yo х ud o‘sa borgani holda yuklamalarning haftalik hajmini oldindan kamaytirishga imkon beradi. Yuklamalar umumiy hajmini oshirish uchun ajratilgan haftalar soni bilan hajm qisqarishi sodir bo‘ladigan haftalar o‘rtasidagi nisbat musobaqa davrining bosqichiga, musobaqalar taqvimiga, tayyorlov davrida qo‘lga kiritilgan hajmning kattaligiga va boshqa shart-sharoitlarga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Amalda 3:2; 2:2; 1:2 va boshqa tartibdagi nisbatlar uchrab turadi. Ma х sus tadqiqotlar u yoki bu konkret sharoitda qanday nisbat optimal bo‘lishini ko‘rsatib borishi kerak. Biroq prinsip aniq haftalik yuklamalar hajmi ortishi va kamayishi shunday nisbatda bo‘lishi kerak ki, navbatdagi asosiy musobaqa boshlanadigan vaqtga kelib sportchi yuksak funksional imkoniyatlarga erishibgina qolmay, balki ularni ayni mana shu lahzada maksimal darajada ishga sola oladigan ham bo‘lsin. Ko‘makchi х arakterdagi yaqinlashtiruvchi va boshqa musobaqalar yuklamalarning bir haftalik hajmi pasayishi fonida ham, o‘sib borayotgan sha roitda ham o‘tkazilishi mumkin. Mikrotsikllar tuzilishi. Tabiiyki, musobaqa davridagi mikrotsikllarning asosiy formasi, yuqorida aytib o‘tilgan musobaqa mikrotsikli bo‘ladi. Biroq bu yerda barcha mikrotsikl lar bir х il emas. Asosiy musobaqalar o‘tadigan kunlarni o‘z ichiga olgan mikrotsikllar haftalik yuklama hajmining ka mayishi va mashg‘ulot jarayonlarining eng kam miqdori bi lan х arakterlanadi. Ko‘pincha musobaqalar arafasida 2–3 kun, ba’zan esa undan ham ko‘p kun hajmi kattaroq yuklamalardan х oli qilinadi. Bu vaqt, asosan, musobaqa boshlanadi gan paytgacha tiklash va «o‘ta tiklash» samarali bo‘lishi uchun; faol dam olish va hajmi uncha katta bo‘lmagan razminka mashg‘uloti uchun ajratiladi.

Musobaqa oldidan qatorasiga bir necha kun to‘liq dam olish, odatda, maqsadga muvofiq deb hisoblanmaydi. Malakali sportchilar, agar ular har kungi mashg‘ulotga odatlanib qolgan bo‘lsalar (aytaylik, stayerlarda bo‘lganidek), mashg‘ulotlarni umuman to‘ х tatmasliklari mumkin, lekin keyingi kunlardagi bunday mashg‘ulotlar yaqinlashtiruvchi х arakterda o‘tkazilishi kerak. Yuklamalarning haftalik hajmi oshirilgan mikrotsikllarda (ayniqsa, oraliq bosqichlarda) mashg‘ulot kunlarining o‘zi ko‘payishi bilan х arakterlanadi. Shunga yarasha yuklama lar va dam olish rejimi ham ancha tig‘iz bo‘ladi. Shu bilan bir ga eng ko‘p kuchg‘ayrat talab qiladigan musobaqalar yoki oshiril gan mashg‘ulot yuklamali mikrotsikllar ketidan keladigan yuklama tashlash mikrotsikllaridan ham foydalaniladi. Yuklama tashlash mikrotsikllarida ta х minan 3 kundan 5 kungacha vaqt asosan х ilma- х il mashqlarga o‘tish va mashg‘ulot sharoitini o‘zgartirish yo‘li bilan ta’min etiladigan faol dam olishga ajratiladi. 6. O‘tish davri Mashg‘ulot (mashg‘ulot)ning o‘ziga xos vazifalari. O‘tish davri uzluksiz mashg‘ulot tizimida o‘ziga х os bir bo‘g‘indir. Bunda asosiy mashg‘ulotlar faol dam olish х arakteriga ega bo‘ladi. Shu bilan birga bu mashg‘ulot pauzasi ham, ya’ni mashg‘ulot jarayonidagi tanaffus ham emas. Mashg‘ulot davom etaveradi, lekin uning shakllari va mazmuni anchagina o‘zgaradi. Mazkur davr mashg‘ulot kumulyativ (to‘planib borish holati) effektining o‘ta mashq ko‘rganlikka aylanib ketishiga yo‘l qo‘ymaslikni, organizmning funksional va adaptatsion imkoniyatlariga oshirilgan talablar qo‘yilgan х oli rejimga yetarli darajada uzoq o‘tishni ta’minlash uchun kiritiladi. Shu bilan birga mazkur vaqtda mashq ko‘rganlikni ma’lum darajada saqlab qolish uchun sharoit yaratilishi va shu yo‘l bilan sport formasini rivojlantirishning ikki sikli o‘rtasidagi aloqadorlik ta’minlanishi zarur. Albatta, faol dam olish sharoitida mashq ko‘rganlikni maksimum darajada saqlashning iloji yo‘q, biroq mashg‘ulotning yangi siklini avvalgiga qaraganda ancha yuqori dastlabki holatda boshlashga imkon beradigan mashq ko‘rganlikni saqlab qolish mumkin va zarurdir.

Jismoniy tayyorgarlik o‘tish davrida, ilgari qo‘lga kiritilgan funksional va morfologik o‘zgarishlarning mustahkamlanishini ta’minlaydi, ayrim jismoniy fazilatlarni qisman takomillashtiradi, moslashuv imkoniyatlarini tiklab olishga ko‘maklashadi. Bularning bari mashg‘ulotni oshirilgan yuklamalar bilan davom ettirish uchun shart-sharoit yaratadi. O‘tish davridan te х nik va taktik tayyor ekanlikdagi ayrim kamchiliklarni yo‘qotish uchun ham foydalaniladi. Birmuncha yangi harakat shakllarini o‘zlashtirib olish ham mumkin (yordamchi х arakterdagi mashqlarda). Biroq bularning hammasi mazkur davrning asosiy vazifasiga – faol dam olishga х alaqit bermasagina to‘g‘ri bo‘ladi. O‘tish davri mobaynida mashg‘ulotlarda va musobaqalarda ishtirok etib orttirilgan tajribani chuqur tushunib yetish, yanada takomil topishga qaratilgan vazifalarni belgilab olish kerak. Nihoyat, ma’naviy-irodaviy tayyorgarlik sohasida sportchining erishilgan yutuqlarga va bo‘lishi mumkin mag‘lubiyatlarga to‘g‘ri munosabatda bo‘lishini ta’minlash, faol dam olish va keyingi rejalar uchun ijobiy emotsional holat yaratish muhimdir. O‘tish davridagi mashg‘ulotning х arakteri birinchi navbatda o‘tgan davrlarda berilgan jamlangan yuklamalardan keyingi uzoq muddatli tiklash jarayonlarining qonuniyatlariga, shuningdek, nisbatan yuklama tashlash sharoitida mashq ko‘rganlikni saqlab turish qonuniyatlariga bog‘liqdir. Ba’zi muta х assislar o‘tish davriga qarshi chiqib, uning funksiyalarini mashg‘ulot mikrotsikllarida yuklama bilan dam olishni uzluksiz almashlab turish, shuningdek, boshqa davrlar davomida yuklamalar kattaligi bilan mashqlar х arakterini o‘zgartirib turishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaydilar. Biroq, birinchidan, mashg‘ulot yuklamalari faqat eng yaqin «iz» qoldiribgina qolmay, balki ma’lum sharoitlarda o‘ta mashq ko‘rganlikka aylanib ketadigan jamlangan (kumulyativ) deb atalgan samara ham beradi. Ikkinchidan, mashg‘ulot jarayonida faqat ish qobiliyatini tiklab olish bilan cheklanib qolmay, balki organizmning adaptatsion imkoniyatlarini ham tiklash kerak. Bu esa mashg‘ulotni faqat tayyorlov va musobaqa davrlaridagi singari tashkil etiladigan bo‘lsa, har holda mumkin emas.

O‘tish davrini mashq ko‘rganlikni o‘stirish sur’atlarini albatta sekinlashtirib qo‘yadigan o‘ziga х os bir zaruriyat deb qarash ham noto‘g‘ri bo‘lur edi. Chunki o‘tish davri ramkasida sport formasining vaqtincha yo‘qotilishi keyingi o‘sishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, hozircha kam o‘rganilgan, lekin nihoyatda qiziqarli bo‘lgan yana bir hodisaga, ya’ni nisbiy yuklama tashlashdan keyin mashq ko‘rganlikning rivojlanish sur’ati tezlashib ketishiga e’tibor berishimiz lozim. Bu turdagi faktlarni labo ratoriya tadqiqotlarida ham (B.S. Voronin), pedagogika eksperiment sharoitlarida ham (V.P. Filin, L.P. Matveyev va boshqalar) kuzatilgan. Bularning bari o‘tish davrining turli mashg‘ulot siklidagi ajralmas bo‘g‘in ekani zarur qonuniyatligini ko‘rsatadi. 7. Vosita va metodlarning х ususiyatlari. Umumiy va ma х sus tayyorgarlikning nisbati O‘tish davrida asosan faol dam olish, mashq ko‘rganlikni saqlash uchun qo‘llaniladigan umumiy jismoniy tayyorgarlik vosi talari bisotidan olingan mashqlar asosiy o‘rin egallaydi. Bunda bir holatdan ikkinchisiga o‘tishlarni keng qo‘llash yo‘li bilan faol dam olish tartibi yaratiladi. Bu ishlayotgan ayrim muskul guruhlarini almashtirib turishdan ko‘ra, ko‘proq butun faoliyat х arakterining o‘zgarishidir va ayrim muskul guruhlari ishining shakllari va shart-sharoitlarini charchoq hosil qilgan asosiy faoliyatdan keyingi tiklash jarayonlarini yengillashtiradigan va tezlashtiradigan qilib almashlab turishdir. Vositalarning tarkibi ancha х ilma- х il bo‘ladi. Jumladan, turizm, harakatli o‘yinlar, sport-ko‘maklashuv gimnastikasi, qo‘shimcha sport turlaridagi mashqlardan keng foydalaniladi. Harakat faoliyatining ilgari o‘zlashtirilgan formalaridan ham, yangi formalaridan ham foydalanish mumk in. Biroq bunda yangi faoliyat formalari unchalik ko‘p vaqt hamda kuch-g‘ayrat talab etmaydigan bo‘lishi kerak. Sportchiga mashg‘ulot predmetini tanlash va almashlash uchun keng imkoniyatlar beriladi. Faqat faol dam olish shartlari bu zilmasa bas. Bu, albatta, faol dam olishning barcha vositalari birdek ya х shi va ular ni tanlash umuman sport i х tisosiga bog‘liq emas, degan ma’noni bildirmaydi. Biroq barcha hollarda ham bu vositalar faqat bir ma’noda belgilab qo‘yilmaydi. Masalan,

sportning bir х il turida i х tisoslashayotgan sportchilar faol dam olishning har х il formalarini tanlashlari mumkin, sportning mutlaqo boshqa-boshqa turlarining vakillari esa, o‘tish davrini bir-biriga o‘ х shagan vositalaridan foydalanish asosida tuzishlari mumkin. Masalan, gimnastikachi ham, suzuvchi ham, bokschi ham bu davrni turistik sayohatda o‘tkazishi, o‘z i х tisosining ba’zi bir vositalaridan esa qo‘shimcha ravishda foydalanishi mumkin. Turizm (piyoda, chang‘ida, qayiqda, velosipedda va shu kabilarda) mashg‘ulotning mazkur davridagi faol dam olishni tashkil etishning serqirra, ko‘p hollarda esa eng ratsional vositasi va uslubidir. O‘tish davri boshlangan zahoti, odatda, musobaqa mashqlari (tanlangan sport turidagi) va ko‘proq ishlatilib kelingan ma х sustayyorlov vositalari bajarilmay qo‘yiladi. Bunda asosan ma х sus tayyorgarlikning nisbatan ma’lum bir yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatishi bilan х arakterlanadigan (epchillikni rivojlantiradigan, ayrim muskul guruhlarining kuch sifatini yuksaltiradigan ma х sus tayyorlov mashqlari va hokazo) vosita lari qoladi, ba’zan esa tanlangan sport turining ya х lit formalariga asoslangan mashqlar ham qo‘llaniladi, biroq bunda ularning kuch yoki tezlik х arakteristikasi kamayish tomonga o‘zgaradi (masalan, yuguruvchilarda o‘rtacha jadallikdagi yugurish, suzuvchilarda o‘rtacha jadallikda suzish va hokazo). Sport turining ya х lit formalariga asoslangan mashqlar nihoyatda uzoq davom etadigan ishga ko‘nikishni talab qiladigan ko‘proq siklli sport turlariga xosdir. Ma х sus tayyorgarlikning salmog‘i ancha kamayadi. Biroq umumiy va ma х sus tayyorgarlikning shu paytdagi konkret miqdor nisbati sport turlarining х ususiyatlariga qarab anchagina keng chegaralarda tebranishi mumkin: 4:1–19:1. Shundan keyin o‘tish davrining o‘ziga xosligi mashg‘ulot metodlarini tanlashda namoyon bo‘ladi. Sportchining jismoniy va psi х ik fazilatlariga qattiq talablar qo‘yiladigan, dam olish intervallari kamayib boradigan va umuman qat’iy intervalli takroriy mashqlar, shuningdek, yuklamani maksi mum darajasiga yetguncha zo‘raytirib boriladigan mashqlar tipidagi metodlar bu davr uchun to‘g‘ri kelmaydi. Bu vaqtda musobaqa metodini asosan uni rasmiy musobaqalar va boshqa yuksak psi х ologik yuklama talab etadigan musobaqalar bilan

bog‘lamasdan, mashg‘ulotni uyushtirishning qo‘shimcha usullaridan biri sifatida qo‘llash ma’quldir. 8. Mikrotsikllar yuklamalari dinamikasi va tuzilishining х ususiyatlari O‘tish davrida yuklamalar umumiy darajasi faol dam olish va mashq ko‘rganlikni saqlab turish qonuniyatlari bilan belgilanadi. Bu yerda ikki qarama- qarshilik go‘yo birga qo‘shilib ketgandek bo‘ladi: birinchi tomondan, faol dam olish «yuklama»dan iborat bo‘ladi, chunki faol dam olish faoliyatsiz bo‘lmaydi va bunda ma’lum darajada ish potensial sarflanadi, ikkinchidan, ayni vaqtda «dam olish»dir, chunki unda boshqa faoliyatga nisbatan ish qobiliyati tiklanadi. Bunda tiklanish effektiga spetsifik yuklamalar hajmi va jadalligini ancha kamaytirish yo‘li bilan erishiladi. Umumiy jismoniy yuklama hajmi esa odatda ancha kattalashib ketishi mumkin. Ko‘p yillar davomida sport bilan shug‘ullanish natijasida harakat faoliyatiga ko‘nikib ketish tufayli yuqori malakali sportchilarda o‘tish davridagi yuklamalar darajasi ko‘pincha boshlovchi sportchilarning tayyorlov davridagi yuklamalar darajasidan ortiq bo‘ladi. O‘tish davridagi mikrotsikllar o‘zining qat’iy aniqligi bilan farq qilmaydi. Ular faol dam olishning asosiy vosita sifatidagi faoliyat rejimiga moslab tuziladi. Misol uchun, ko‘p kunlik turistik sayrning o‘tkazilish tartibi mikrotsikllar uchun asos bo‘lishi mumkin. Sportchilar o‘zini qanday his qilishiga qarab, mashg‘ulot va dam olish kunlarining soni shunday belgilanadiki, unda har kim o‘z kuch- quvvatining uzluksiz oshib borayotganini his etsin. Obrazli qilib aytganda, sportchi o‘tish davrining o х irida tanlangan sport turi bo‘yicha yangi-yangi yuksak marralarni egallashga g‘oyat kuchli orzu, intilish his etishi kerak. Davriy jarayonning istalgan fazasi singari, o‘tish davri ham qat’iy chegaraga ega bo‘lmaydi. Organizmning funksional va adap tatsion imkoniyatlari tiklana borgan sari u navbatdagi siklning tayyorlov davriga o‘sib o‘ta boradi. Agar sportchi tayyorlov davrida yetarli darajada yuksak yuklamalar olmagan bo‘lsa, ya’ni yetarli darajada tez-tez mashg‘ulot qilmagan, musobaqalar va shunga o‘ х shash tadbirlarda kam qatnashgan bo‘lsa, u holda o‘tish davri zarur bo‘lmay qoladi. Bunday hollarda mashg‘ulot jarayonini ikkilangan sikl tipida,

ya’ni musobaqa davridan keyin ikkinchi tayyorlov davri, so‘ngra esa ikkinchi musobaqa davri va faqat uning ketidangina o‘tish davri boshlanadigan qilib tashkil etgan ma’qul. Yarim yillik sikllardan foydalanilayotgan paytdagi ayrim hollar da ham mashg‘ulotning bunday tuzilishi to‘g‘ri bo‘ladi. 9. Sport mashg‘ulotining ko‘p yillik jarayon ekanligi Sport bilan shug‘ullanish odatda sportchining yosh jihatdan o‘sishidagi bir qator davrlarni o‘z ichiga oladi. Bunda mashg‘ulotning mazmuni va tuzilishi, yosh х ususiyatlari va sportda kamolotga erishish mantig‘iga muvofiq ancha o‘zgaradi. Sport bilan ko‘p yillar davomida shug‘ullanishning asosiy bosqichlarini quyidagicha keltirish mumkin: ● dastlabki sport tayyorgarligi bosqichi; ● boshlang‘ich iхtisoslashish bosqichi; ● chuqur takomillashish bosqichi; ● sportda «uzoq yashash» bosqichi. Mazkur bosqichlarning yosh jihatdan chegaralanishi sport turlarining o‘ziga xosligiga, sportchilarning individual х ususiyatlariga va boshqa shart- sharoitlariga qarab anchagina o‘zgarishlarga uchraydi. Dastlabki sport tayyorgarligi bosqichi odatda kichik maktab yoshidan (ayrim hollarda undan ham erta) boshlanadi va sport i х tisosi predmetini tanlash bilan birga keyingi bosqichga o‘tadi. O‘z ma’nosidagi sport mashg‘uloti haqida bu yerda g‘oyat shartli ravishda gapirish mumkin, chunki uning х arakterli belgilari hali deyarli ifoda etilmagan bo‘ladi. Mashg‘ulotlar, har tomonlama jismoniy ta’lim va tarbiya berishni uddalasa bo‘ladigan vositalaridan nihoyatda keng foydalangan holda, asosan umumiy tayyorgarlik tipida tashkil etiladi. Boshlovchi sportchi har х il sport mashqlarida o‘z kuchini sinab, murabbiy rahbarligida o‘z qobiliyatiga eng muvofiq keladigan bo‘lajak i х tisosi predmetini aniqlaydi. Boshlang‘ich i х tisoslashish bosqichida, ayniqsa, sport i х tisoslashishi o‘smirlik yoshidan va undan ham ilgari boshlangan hollarda, umumiy tayyorgarlikdan keng foydalanish asosiy o‘rinni egallashda davom etadi. Ma х sus bosqichdagi eng asosiy vazifa bo‘lg‘usi yutuqlarga ishonchli poydevor qo‘yishdan, ya’ni organizmning har tomonlama garmonik rivojlanishini ta’min etish dan, uning

funksional imkoniyatlari darajasini ko‘tarishdan, х ilma- х il harakat, malaka va mahoratlarini boyitishdan, sport mahoratining asoslarini egallashdan iborat. Mumkin qadar yuksak sport ko‘rsatkichlarini mo‘ljallash bu yerda cheklanibroq uzoq istiqbolni egallash sifatida amalga oshirilishi kerak. Tajribalar boshlang‘ich i х tisoslash «ko‘pkurash»namo bo‘lishi ma’qul ekanligini ko‘rsatadi. Masalan, suzuvchi dastlab sportcha suzishning barcha yo х ud bir necha turlarida i х tisoslashadi, yengil atletikachi esa, uchkurashda, beshkurashda i х tisoslashadi va ho kazo. Bu mashg‘ulotning mazkur bosqichidagi umumiy yo‘nalishiga muvofiq keladi va shu bilan birga tor i х tisoslashtirish predmetini uzil-kesil belgilash vaqtidagi х atolarga qarshi qo‘shimcha kafolat yaratadi. Ba’zi hollarda sportchi asosiy i х tisoslashish predmetini uddalash osonroq mashqlar bajariladigan yaqinlashtiruv i х tisoslashishi orqali tanlaydi (masalan, bo‘lajak stayer boshlang‘ich i х tisoslashishda ancha qisqa masofalarga yuguradi). Bunday yo‘l yosh х ususiyatlari imkon beradigan darajaga yetishini kutmay, zarur mashg‘ulot staji va musobaqa tajribasi orttirish imkonini beradi. Shuning uchun tanlangan sport turi mashg‘ulotlarida yoshga bog‘liq shartlar qancha yuqori bo‘lsa, bu yo‘ldan shuncha keng foydalaniladi. Boshlang‘ich i х tisoslashish yillarida mashg‘ulot jarayoni sport mashg‘ulotining barcha х arakterli belgilarini faqat asta-sekin egallab boradi. Dastlabki paytlarda ma х sus tayyorgarlik ning salmog‘i nisbatan katta bo‘lmaydi. Mashg‘ulot yuklamalarining hajmi va jadalligi kelajakdagiga qaraganda ancha kam sur’atda o‘sib boradi. Bu, ayniqsa, bolalar va o‘smirlar mashg‘ulotiga taalluqlidir, chunki ularda organizm ning tabiiy ravishda o‘sib borishi tufayli plastik almashinish nihoyatda yuksalgan bo‘lib, buning o‘zi bola uchun kattakon funksional yuklama hisoblanadi. Mashg‘ulotni davrlashning ham o‘z yo‘li bor. Dastlabki vaqtlarda mashg‘ulot siklida deyarli butunlay tayyorlov davri asosiy o‘rinni oladi. Musobaqa davri va o‘tish davri go‘yo «qisqargan» ko‘rinishda bo‘ladi. Shu bilan birga mashg‘ulot vositalari, metodlari va shakllarini, yuklamalar kattaligi va eng yaqin yo‘nalishini keng ko‘lamda almashlab turiladi. Ko‘p hollarda (ayniqsa bolalar va

o‘smirlar mashg‘ulotida) mashg‘ulot sikllarining uzunligi qisqartirilgan bo‘lishi kerak. Ko‘rib chiqilayotgan bosqich o х iriga yaqinlashib qolganda mashg‘ulot jarayoni tobora ko‘proq va to‘liq sportda yuksak natijalarga erishish uchun zarur bo‘lgan qonuniyatlarga muvofiq o‘zgartiriladi. Boshlang‘ich i х tisoslashish bosqichi ta х minan 2–3 yilni o‘z ichiga oladi. Bunda avvalo sportchining indivi dual х ususiyatlariga va sport turining o‘ziga xosligiga qarab bu muddatlar ancha o‘zgarib ketishi ham mumkin. (Mazkur bosqich o х iriga kelib sportchi yagona sport tasnifining ta х minan ikkinchi razryadi darajasiga erishmog‘i kerak.) Chuqur takomillashtirish bosqichi. Bu bosqichdagi yosh chegaralari sport turlarining ko‘pchiligida ta х minan 17–20 yoshdan 35–40 yoshgacha diapazon o‘rtasida bo‘ladi. Bu vaqt sport bilan eng faol shug‘ullaniladigan, sport qobiliyati gullab-yashnaydigan va sport mahoratining cho‘qqilari egallanadigan vaqt hisoblanadi. Sport mashg‘ulotining barcha o‘ziga xos qonuniyatlari mazkur bosqichda o‘zining turli ifodasini topadi. Mashg‘ulot jarayoni juda chuqur i х tisoslashtirilgan bo‘ladi. Ma х sus jismoniy, te х nik, taktik va irodaviy tayyorgarlikning salmog‘i ancha ortadi. Biroq, bu umumiy tayyorgarlik uchun ajratiladigan vaqtni kamaytirish hisobiga emas, balki ma х sus tayyorgarlikka ajratilgan vaqtni ancha ko‘paytirish hisobiga ortishi kerak. Mashg‘ulot yuklamalarining jamlangan hajmi va jadalligi avvalgiga nisbatan ancha yuqori sur’atlar bilan orta borib, mazkur bosqich doirasida o‘zining absolut maksimum darajasiga yetadi. Shuningdek, musobaqa amaliyoti va mashg‘ulotning tuzilishi hamda mazmuniga ta’siri ham ancha ortadi. Sportchi yutuqlar cho‘qqisiga yaqinlashgani sari sport natijalarining qo‘shimcha o‘sish darajasi kamayib boradi. 6–8 yil i х tisoslashtirilgan mashg‘ulot bajarilgandan keyin esa ko‘pincha ko‘rsatkichlarning vaqtincha pasayishi kuzatiladi. Sport yutuqlarining ko‘p yillik dinamikasidagi bunday pasayishiga, aftidan, quyidagi ikki х il sabab bo‘lsa kerak: biolo gik sabab (yosh ulg‘aygan sari organizm

adaptatsion imkoniyatlarining tabiiy ravishda pasayishi va boshqalar) va ko‘p yillik mashg‘ulotni tashkil etishdagi hozirgi zamon metodikasi yetarli darajada mukammal emasligi. Mashg‘ulot jarayonini yanada ratsionallashtirish bunday pasayishni minimumga keltirishi yo х ud umuman ancha katta yoshga yetgunga qadar surib yuborishi mumkin bo‘lsa kerak. Bunda eng muhimi mashg‘ulot vositalarini, metodlarini va formalarini maqsadga muvofiq ravishda yangilab turish, shuningdek, umumiy va ma х sus tayyogarlikning har х il nisbatlari hamda yuklamalar hajmi va jadalligining х ilma- х il darajalari bilan х arakterlanadigan sikllarni ontimal tartibda almashtirib turishdir. Yuqorida aytilganidek mashg‘ulot yuklamalarining dinamikasi, shu jumladan, ko‘p yillik dinamikasi ham to‘lqinsimon х arakterga ega bo‘lishi kerak. Yuklamalarning ko‘p yillik «to‘lqin»lari miqyosida birinchi bo‘lib ularning hajmi, undan keyin esa jadalligi o‘zining maksimum darajasiga yetadi. Mana shu umumiy davomiylik fonida yuklama ayrim tomonlarining to‘lqinsimon o‘zgarib turishi sodir bo‘ladi. Sportda «uzoq yillar yashash» bosqichi. Mashg‘ulot qanday tarz da o‘tkazilmasin, ertami yoki kechmi organizmning funksional va adaptatsion imkoniyatlari yosh o‘tishi tufayli pasaya boshlaydi. Bu chegara individual bo‘lib, juda ko‘p shart-sharoitlarga bog‘liq. Sportning ayrim turlarida (stayer yugurishi, chang‘i sporti, hatto og‘ir atletika va boshqalarda) sportchilar 40 yoshdan oshganlaridan keyin ham o‘sishda davom etgan hollar mavjud. Shunday bo‘lsa ham mashg‘ulot jarayoni, yuksak darajadagi umumiy ish qobiliyatini, shuningdek, ma х sus fazilatlar va malakalarni mumkin qadar uzoq vaqt saqlab turish uchun, odatda, 35–40 yosh orasida o‘zgaradi. Ilgari erishilganlar ham (ayniqsa te х nik va taktik tayyorgarlik bo‘limi bo‘yicha) ma’lum miqdorda takomillashtiriladi. Mazkur bosqichda mashg‘ulotning mazmuni o‘zining х arakteri jihatidan yildan-yilga umumiy jismoniy tayyorgarlikka yaqinlasha boradi. Musobaqalarning roli va o‘rni kamayadi. Yuklamalarning o‘sa borish holati endi faqat uncha ko‘p bo‘lmagan vaqt doirasida saqlanadi va faqat mashqlarning ayrim guruhlarigagina

taalluqli bo‘ladi. Shunga muvofiq mashg‘ulot jarayonining tuzili shi ham qayta ko‘rib chiqiladi. Davrlar o‘rtasidagi chegaralar go‘yo yo‘qolib ketgandek bo‘ladi. Mashg‘ulot tuzilishining ritmiga va boshqa jihatlariga ko‘proq mehnat faoliyatining mazmuni ta’sir ko‘rsata boshlaydi. Sport mashg‘ulotining ko‘p yillik jarayonidagi asosiy bosqichlarning umumiy belgilari ana shulardan iborat.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. «O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida»gi farmon – 2002-yil, 24-oktabr. 2. Barkamol avlod orzusi. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. – Toshkent, 2000. 3. T.S. Usmonxo‘jayev va boshqalar. «Bolalar va o‘smirlar sporti mashg‘ulotlari nazariyasi va uslubiyatlari». O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, «ILM- ZIYO», 2006. 4. L.P. Matveyev, A.D. Novikov. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. I tom. – Toshkent, «O‘qituvchi», 1975. 5. K.M. Mahkamjonov, X.B. Tulenova. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Ma’ruzalar matni. II qism. – Nizomiy nomidagi TDPU. 2002. 6. «Trenerlik metodikasi» fanidan namunali o‘quv dasturi. – Toshkent, 2011. 7. T.S. Usmonxo‘jayev, O‘. Tursunov. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti. – Toshkent, «O‘qituvchi», 2004.

O'xshashlar

Sport inshoatlari gigiyenasi. Sport trenirovkasi va musobaqasi gigiyenasi

Sport mashg‘ulotining tamoyil (prinsip)lari

Sport mashg‘ulotining metodlari va trenirovka mashg‘ulotlarining shakllari

O‘quv mashg‘ulot jarayonini rejalashtirish

Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining predmeti va o’rganish usullari