Sport inshoatlari gigiyenasi. Sport trenirovkasi va musobaqasi gigiyenasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Sport inshoatlari gigiyenasi. Sport trenirovkasi va musobaqasi gigiyenasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.8681640625 KB

Ko'chirib olish

Sport inshoatlari gigiyenasi. Sport trenirovkasi va musobaqasi gigiyenasi Reja: 1 . Sport inshootlarining joylashuviga gigiyenik talablar. 2 .Sport trenirovkasiga gigiyenik talablar. 3 .Trenirovka mashqlarini rejalashtirish va o`tkazishga bo`lgan gigiyenik talablar. 4 .Sportchilarni musobaqaga tayyorlashda gigiyenik talablar. 5 .Sport musobaqalarini tashkil etish va o`tkazishga gigiyenik talablar.

Sport inshoatlarining joylashuviga gigiyenik talablar. Sport inshoatlari shamolga teskari tomonga qurilishi maqsadga muvofiq. Bunda yirik ishlab chiqarish korxonalari, avtomagistrallar, chiqindi to‘planadigan joylardan changlarning shamol bilan sport inshoatiga kelishi ma’lum darajada kam bo‘ladi. Sport inshoati quriladigan joyda yer osti suvi basseyn vannasining eng quyi qismidan, kamida 0,7 metr past bo‘lishi kerak. Sport inshoatlariga transport kirishi uchun yo‘l o‘tkazilishi lozim. Jamoat transporti to‘xtaydigan joy bilan sport inshoati orasidagi masofa 500 metrdan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Sport inshoati atrofiga 10 metr kenglikda 4 qator daraxt nihollari ekiladi. Ular orasida 2,5 metr kenglikda yo‘l (xiyobon) bo‘ladi. Daraxtlar inshoatni changdan, shamoldan himoya qilish xususiyatidagi archa, chinor, terak kabilar bo‘lishi lozim. Yopiq sport inshoati derazalari janub va janubiy-sharqqa qaragan bo‘lishi lozim. Bunda bino ichiga quyosh nuri kunduzi 3 soat davomida kiradi. Bu bino havosidagi mikroblarni yuqotishga yetarlidir. Sport inshoati binosi derazalarini g‘arbga yoki janubiy-g‘arbga qaratib qurish gigiyenik nuqtai nazardan noto‘g‘ri, chunki bunda sport zaliga quyosh nuri kunning eng issiq paytida tushadi. O‘zbekistonning issiq iqlim sharoitida ortiqcha quyosh radiatsiyasini to‘sish uchun sport zali derazasi ro‘parasiga daraxt ko‘chatlari o‘tkazilgani ma’qul. Yopiq sport inshoati binosida sport zalidan tashqari quyidagi yordamchi xonalar bo‘ladi: garderob, tibbiy xizmat, massaj, bufet, yechinish, dush, hojatxona (erkaklar va ayollar uchun), dam olish xonalari, ma’muriy inventarlarni saqlash va ta’mirlash xonalari. Sport trenirovkasiga gigiyenik talablar. Sport trenirovkasi – sportchilarni tayyorlashning asosiy shakli hisoblanadi. Trenirovkaning vazifasi rejalashtirilgan jismoniy mashg`ulotlarni muntazam qo`llash natijasida sportchi organizmining funksional imkonini takomillashtirish va sportda yuqori ko`rsatgichlarga erishishdir.

Jismoniy tarbiya va sportning asosiy maqsadi shug`ullanuvchilar sog`lig`ini mustahkamlash bo`lganidek, trenirovkaning asosiy vazifasi va maqsadi sportchi organizmini tashqi muhitning noqulay ta`sirlariga chidamligini oshirish, jismoniy rivojlanishini yaxshilash, sog`lig`ini mustahkamlash, funksional imkonini oshirish va jismoniy chiniqtirishdan iboratdir. Trenirovkaning yuqorida bayon etilgan maqsad va vaziflari to`liq amalga oshishi uchun uning tashkil etilishi va o`tkazilishi gigiyenik talablarga to`liq mos bo`lishi kerak. Jumladan, 1. Trenirovka bilan shug`ullanuvchi sportchi gigiyenik talablar asosida tuzilgan kun tartibiga rioya qilishi shart. Kun tartibida sportchining trenirovka mashqini o`tkazish vaqti, dam olishi, ovqatlanishi va boshqa gigiyenik omillar aniq ko`rsatiladi. 2. Trenirovka mashqi yuklamasining hajmi sportchi organizmining funksional imkoniga mos bo`lishi kerak. 3. Trenirovka mashg`uloti o`tkaziladigan sport inshoati, uning jihozlari, sportchining kiyimi, poyabzali, himoya vositalari gigiyena talablariga to`liq javob berishi lozim. 4. Trenirovka mashqlari jarayonida sportchilarda o`ta charchash, zo`riqish va shikastlanish kabi noxush holatlarning oldini olishga qaratilgan va yuqoridagi 1, 2, 3 bandlarda bayon etilgan chora-tadbirlar trener tomonidan to`lig`icha amalga oshirilishi lozim. Trenirovka mashqlarini rejalashtirish va o`tkazishda gigiyenik talablar buzilishining salbiy oqibatlari. Trenirovka mashqlarini rejalashtirish va o`tkazishda gigiyenik talablarning buzilishi tufayli quyidagi salbiy holatlar yuzaga keladi: 1. Trenirovka mashqlarini bajarish jarayonida sportchi organizmi tez charchaydi. 2. Sportchida murakkab harakatlarni bajarishga shartli reflekslar hosil bo`lmaydi. Natijada u murakkab harakatlarni oson va tez bajarish imkoniga ega bo`lmaydi. 5 3 5 7

3. Trenirovka mashqlarini bajarish sportchi organizmining funksional imkonini oshirish o`rniga pasaytiradi, kuchsizlantiradi. 4. Sportchida jismoniy chiniqish belgilari yuzaga kelmaydi. Uning sport ko`rsatgichlari pasayadi. 5. Trenirovka mashqlarini bajarish jarayonida gigiyenik talablarga rioya qilmaslik sportchida o`ta charchash, o`tkir yoki surunkali zo`riqish hamda bular bilan bog`liq kasallik va shikastlanish holatlarining yuzaga kelishi ko`payadi. Sportchilarni musobaqaga tayyorlashda gigiyenik talablar. Sportchilarni musobaqaga tayyorlashda quyidagi gigiyenik talablarga asosiy e`tibor qaratiladi: 1. Sportchi tibbiy nazoratdan o`tkazilishi va unga musobaqaga qatnashish uchun ruxsat berilishi; 2. Yosh sportchiga sport turlari bo`yicha musobaqaga qatnashishga ruxsat etishda uning yoshini hisobga olinishi (10-jadval); 3. Kurash, boks, og`ir atletika kabi sport turlari bo`yicha musobaqaga qatnashish uchun ruxsat etishda sportchilarning tana vazni kategoriyalarini hisobga olish; 4. Sportchining sport turiga mos kiyim va poyabzal bilan ta`minlanganligiga e`tibor berish; 5. Sportchining himoyalanish moslamalari bilan ta`minlanganligiga e`tibor qaratish; 6. Sportchining yoshi va tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda musobaqaga tayyorgarlik davridayoq uning musobaqa paytida qo`llaydigan jismoniy yuklamasi hajmini oldindan belgilash; 7. Musobaqani o`tkazish tartibi, masalan, boks raundlari soni, davomiyligi, kurashish qoidalari, dam olish vaqti kabilar bilan sportchilarni oldindan tanishtirish; 8. Sportchining o`zi va raqibi shikastlanishiga sabab bo`ladigan usullarni qo`llamaslik haqida tushuncha berish;

9. Musobaqa o`tkaziladigan joylarni (inshoatlarni) sport anjomlari, asbob- uskunalar bilan ta`minlanganini trener tomonidan nazorat qilish. 10. Musobaqani ochiq sport inshoatida o`tkazish rejalashtirilgan bo`lsa, musobaqa kunlarida ob-havo o`zgarishlarini e`tiborga olish va zarur chora- tadbirlarni oldindan amalga oshirish; 11. Musobaqani yopiq sport inshoatida o`tkazish rejalashtirilgan bo`lsa bino harorati, namligi, ventilyatsiyasi, yorug`ligi, tomoshabinlarni joylashtirish va ularni himoyalash tadbirlarini amalga oshirish. 12. Musobaqani tibbiy ta`minlash. Sport musobaqalarini tashkil etish va o`tkazishga gigiyenik talablar. Asosan quyidagi gigiyenik talablarga e`tibor beriladi: 1. Yil davomida rejalashtirilgan musobaqalar jadvali, shuningdek, har bir musobaqa davrida har qaysi sportchining qatnashish jadvalini tuzganda, sportchi zo`riqishining oldini olish choralari trener e`tiborida bo`lishi kerak. Zotan, har qanday trenirovka mashqining ham, musobaqaning ham asosiy maqsadi, avvalo, sportchining sog`lig`ini mustahkamlashga qaratiladi. 2. Musobaqa paytida sportchi bajaradigan jismoniy mashqlar yuklamasining hajmi xuddi trenirovka mashqiga o`xshash, ya`ni organizmining funksional imkoniga mos bo`lishi kerak 3. Musobaqa davomida sportchining o`ta charchashi, zo`riqishi va shu holatlar bilan bog`liq bo`lgan kasallanish va shikastlanishining oldini olish uchun: bitta musobaqa davomida sportchining har bir chiqishi orasida; - yetarli dam olishi; - kuch-kuvvatining tiklanishi; - ovqatlanishi, - kayfiyatini ko`tarish; - zarur bo`lsa tibbiy yordam ko`rsatishga qaratilgan chora-tadbirlarni qo`llash trenerning vazifasidir. 4. Ma`lumki, musobaqada jismoniy mashg`ulotlar trenirovkaga nisbatan qisqa muddat davomida bajariladi. Ammo, sportchining yuqori darajada mas`uliyat his

etishi, ruhiy hayajonlanishi, o`zida mavjud bo`lgan barcha kuch-quvvatini, imkonini zimmasidagi vazifani bajarishga safarbar etishi, uning organizmi uchun juda og`ir ruhiy va jismoniy sinov hisoblanadi. 5. Sportchining musobaqaga qatnashishiga imkon beruvchi asoslar quyidagilar: - birinchidan, sportchining mutloq sog`lig`i to`g`risidagi tibbiy nazorat xulosasi; - ikkinchidan, sportchining yetarli darajada jismoniy chiniqqanligi, organizmining funksional imkoni musobaqada talab qilinadigan darajada bo`lishi. 6. Bo`lajak musobaqa jarayonida sportchi bajarishi mumkin bo`lgan jismoniy yuklama hajmi uning yil davomidagi trenirovka mashqlarida ko`rsatgan natijalari va chiniqqanlik darajasini e`tiborga olgan holda, trener tomonidan belgilanadi. 7. Yil davomida sportchi qatnashishi mumkin bo`lgan musobaqalar soni, ular o`rtasidagi oraliq davrining qisqa-uzunligi, sport jamoasining zaruriyatiga hamda sportchining sog`lig`i va chiniqqanligiga, ya`ni organizmining funksional imkoniga bog`liq. 8. Musobaqa boshlanishidan bir necha kun oldin trenirovka mashqlarining haftalik soni hamda ularda bajariladigan jismoniy yuklama hajmi ma`lum darajada kamaytiriladi. Musobaqa boshlanishiga 2-3 kun qolganda esa trenirovka mashqi butunlay to`xtatilib, sportchiga dam beriladi. Bu kunlarda sportchi asosan ertalabki gigiyenik gimnastikani bajaradi va kechki payt ochiq havoda yarim-bir soat sayr qilib, dam oladi. Musobaqaga bir kun qolganda va musobaqa boshlanadigan kun sportchining jismoniy charchashiga va ruhiy bezovtalanishiga sabab bo`ladigan hech qanday xatti-harakatlar sportchining o`zi va uning atrofidagilar tomonidan sodir etilmasligi kerak. 9. Musobaqalar ketma-ket o`tkazilgan paytlarda, musobaqa oldidan o`tkaziladigan trenirovka mashqlarida jismoniy yuklama hajmi sportchining qisman bo`lsada charchaganini e`tiborga olgan holda, oldingi mashqlardagiga nisbatan ma`lum darajada kamaytirilishi lozim.

10. Musobaqa o`tkaziladigan sport inshoatiga sportchi musobaqaga start berilishidan bor-yo`g`i bir soat oldin kelishi mumkin. Sportchining start berilishidan bir necha soat oldin kelishi uning qo`zg`algan asabini yanada ortiq qo`zg`alishiga, hayajonlanishiga, kayfiyati buzilishiga va ish qobiliyatining pasayishiga sabab bo`ladi. 11. Sportchining musobaqada qatnashish navbati kelgunicha, u boshqa sportchilarning musobaqada qatnashayotganini tomosha qilishi maqsadga muvofiq emas. Chunki, bu uning ruhiyatiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. 12. Musobaqalar davri o`tgandan keyin sportchi dam olishi kerak. Bu payt u asosan ertalabki gigiyenik gimnastika va kechki sayr qilish bilan shug`ullanadi. Shuningdek, kuch-quvvatni tiklovchi dori-darmonlar qabul qiladi. Sportchilarni musobaqa oldidan o`quv-trenirovka mashqi yig`inlarida tayyorlashni gigiyenik ta`minlash. Sportchilarni musobaqa oldidan o`quv-trenirovka mashqi yig`inlarida tayyorlash uchun quyidagi gigiyenik tadbirlarni amalga oshirish zarur: 1. O`quv-trenirovka mashqi yig`inlarining asosiy vazifasi, o`tkazish muddati, qatnashadigan sportchilarning tarkibini hisobga olgan holda, yig`in o`tkaziladigan qulay joy oldindan tanlanadi. Joyni tanlashda iqlim, ob-havo sharoitlariga alohida e`tibor qaratiladi. Tanlanadigan joy chiroyli manzarali, toza, ko`kalamlashtirilgan, mashqlarni o`tkazish va dam olish uchun qulay bo`lishi kerak. 2. O`quv-trenirovka mashqi yig`inlari davrida sportchilar kun tartibida quyidagilar o`rin oladi: - trenirovka mashg`ulotlarini o`tkazilishi bilan bir qatorda, sportchilarning madaniy va faol dam olishi (sayr qilishi) kabilarga e`tibor beriladi; - sportchilarni mashqdan keyin ish qobiliyatini yaxshilash, kuch-quvvati tiklanishini tezlashtiruvchi turli xil gigiyenik vositalarni qo`llash aniq ko`rsatiladi; - kechki uyquga 8 soat vaqt ajratiladi. Uyquning tinch-osoyishta bo`lishini ta`minlash choralari e`tiborga olinishi zarur; - zarur bo`lgan shaxsiy gigiyena tadbirlari, ertalabki gimnastika; 6 0 6 1

- organizmni chiniqtirish (havo-quyosh vannalari, suv manba`larida cho`milish) va boshqa tadbirlar; - o`zini – o`zi nazorat qilish kundaligi daftarini yuritish. 3.Yig`in qatnashchilari yil fasli, ob-havo, mashq o`tkaziladigan hudud iqlimiga mos bo`lgan sport kiyimida bo`lishlari kerak. 4. Ovqat kaloriyasi va tarkibi trenirovka mashqi yuklamasi hajmiga, ya`ni sportchi sarflaydigan energiya miqdoriga mos bo`lishi lozim. Ayniqsa sifatli oqsil va vitaminlarga boy mahsulotlar, meva-sabzavotlar yetarli bo`lishiga e`tibor beriladi. 5. Yig`in qatnashchilarini joylashtirish masalasi muhim ahamiyatga ega. Ularni alohida binoga joylashtirish lozim. Atrof-muhit toza, ko`kalamlashtirilgan, suv man`bai bor, mashq o`tkaziladigan sport inshoatiga yaqin bo`lishi kerak. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, yig`in qatnashchilari mehmonxonaga yoki yotoqxonaga (talabalar, ishchilar yotoqxonasiga) joylashtirilmasligi kerak. Bunday sharoit sportchilarning asab-psixik holatiga, sifatli dam olishiga, ish qobiliyatining yuqori bo`lishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. 6. O`quv-trenirovka mashqi yig`inini musobaqa o`tkaziladigan joyda (sport inshoatida) o`tkazilishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Bunda sportchilar shu hududning ob-havosi va boshqa sharoitiga moslashish imkoniga ega bo`ladilar. Bu esa musobaqa natijasining yaxshi bo`lishiga imkon beradi. Iqlimi, ob-havosi turli xil bo`lgan hududlarda musobaqa o`tkazilganda sportchilarni gigiyenik ta`minlash. Zamonaviy sport ob-havo, iqlim sharoiti har xil bo`lgan dunyoning turli qit`alarida xalqaro musobaqalar o`tkazilishi bilan xarakterlidir. Iqlimi, ob-havo sharoiti biznikidan jiddiy farq qiladigan mamlakatga musobaqaga borgan aksariyat sportchilarning sog`lig`ida noxush holat yuzaga kelish hollari, ya`ni nafas qisishi, yurak-tomir faoliyatining buzilishi, kuch- quvvatining kamayishi kabilar kuzatiladi. Bunday noxush holatlarni musobaqa boshlanguncha bartaraf etish, ya`ni sharoitga moslashish maqsadida sportchilar

belgilangan manzilga musobaqa boshlanishidan 7-14 kun oldin yetib kelishlarini ta`minlash gigiyenik nuqtai nazardan maqsadga muvofiq hisoblanadi. Havo harorati yuqori bo`lgan sharoitda sportchilarni tayyorlashda gigiyenik ta`lablar. Jismoniy mashq bajarganda organizmda issiqlik energiyasining hosil bo`lishi ko`payadi va tana qiziydi. Havo harorati yuqori bo`lgan sharoitda esa bunga qo`shimcha organizmga tashqi muhitning yuqori harorati ham ta`sir qiladi. Havo harorati yuqori bo`lgani uchun organizmda hosil bo`lgan ortiqcha issiqlikni tashqi muhitga ajratish qiyinlashadi. Ayniqsa, havo harorati va namligi yuqori bo`lib, shabada bo`lmagan ob-havo sharoitida, katta kuch va tezlik talab qilinadigan jismoniy mashg`ulotlar bilan shug`ullanish odamda issiq urish holatini yuzaga keltirishi mumkin. Havo harorati +20 +25o, havoning nisbiy namligi 40-60 % bo`lib, odam tinch turgan paytda organizmning issiqlik almashinuvi me`yorida va ish qobiliyati yaxshi bo`ladi. Yengil jismoniy mashg`ulot bajarganda, organizmda issiqlik almashinuvi me`yorida bo`lishi uchun, havoning harorati +10 +15 o , nisbiy namligi 30-50 % bo`lsa, sportchining ish qobiliyati yaxshi bo`ladi. Og`ir jismoniy mashq bajarganda havo harorati +5 +10o, nisbiy namligi 25- 40% bo`lsa sportchining ish bajarish imkoni yaxshi bo`ladi. Umuman, katta kuch va tezlik talab qilinadigan jismoniy mashg`ulotlarda, havo harorati +10 +15 o atrofida, havoning nisbiy namligi 40% dan past bo`lgani maqsadga muvofiq hisoblanadi. Havo haroratining yuqorida ko`rsatilgan gigiyenik me`yorlardan yuqori bo`lishi, sportchining mashg`ulot bajarishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Havo harorati yuqori bo`lgan sharoitda sportchining e`tiborliligi, harakatlarining aniqliligi, tezligi, tana muvozanatini saqlashi, bir harakatdan tezda boshqa harakatga o`tish qobiliyati susayadi. Buning natijasida sportchining ish qobiliyati pasayib, shikastlanish xavfi ortadi.

Issiq sharoitda mashq oldidan sportchi tana haroratini normaga nisbatan hatto ozgina, ya`ni 1-1,5 darajaga ko`tarilishi mashqni bajarishga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Jismoniy mashq bajarish jarayonida sportchining tana haroratini +41- +42 o gacha ko`tarilishi issiq urish belgisi bo`lib, hayot uchun xavf tug`diradi. Quyosh nurlari to`g`ridan-to`g`ri sportchining ochiq boshiga ta`sir qilishi, hayot uchun xavfli bo`lgan quyosh urishi holatini yuzaga keltiradi. Havo harorati yuqori bo`lgan sharoitda quyidagi gigiyenik tadbirlar o`tkazilishi maqsadga muvofiqdir: 1. Issiq sharoitga moslashtirilgan ratsional kun tartibini tuzish. Kun tartibida mashqlarni havo harorati nisbatan pastroq bo`lgan paytda o`tkazish, yuklama hajmi, dam olish, ovqatlanish, shaxsiy gigiyena tadbirlari bilan birgalikda, sportchini suv bilan yetarli ta`minlash, mashqdan keyin iliq suvda cho`milishi uchin sharoit yaratish, sport kiyimi va poyabzalini issiq sharoitga mos ravishda tanlash, issiq urishi va quyosh urishi hollarining oldini olish kabi tadbirlarga e`tibor beriladi. 2. Sport mashqlarini kuniga 2 marta, kunning salqin bo`lgan vaqtlarida, ya`ni ertalab va kechki paytlarda o`tkazish rejalashtiriladi. 3. Tabiiyki, issiq sharoitda mashq paytida terlash kuchayadi, shuning uchun vaqti-vaqti bilan sport kiyimini yechib, badan quruq sochiq bilan artilib, kiyim almashtiriladi. Chunki, terlash tufayli nam holatiga kelgan kiyim, quruq kiyimga nisbatan tana issiqligini tashqi muhitga kam o`tkazadi. 4. Trenirovka mashqi jarayonida sportchining tanasi qizib ketmasligi uchun unga har 30 minutda 5-10 minutlik dam (gipotermik pauza) beriladi. Dam olish paytida sovuq dush qabul qilish, yoki ustidan sovuq suv quyish kabilar iloji boricha kam qo`llanishi kerak. Chunki, qizib turgan tanaga sovuq suvning tez-tez ta`siri shamolash kasalliklarining yuzaga kelishiga sabab bo`ladi.Cho`miladigan suvning harorati havo haroratidan atigi 3-5o past bo`lishi kerak. 6 3

5. Shaxsiy gigiyenaga alohida e`tibor berish lozim. Chunki, issiq ob-havo sharoitida havoda chang ko`payadi, u esa kiyimlarga va teriga yopishadi. Chang va kir terining ter bezlari yo`lini to`sib, ter ajralishini va issiq ajralishini qiyinlashtiradi, shu bois, har safar mashqdan keyin iliq suvda sovunlab yuvinish va sport kiyimlarini almashtirish zarur. 6. Uyqu 8-9 soatdan kam bo`lmasligi kerak. 7. Sportchining kiyimi shtapel, paxta, kanop matolardan tayyorlangan bo`lgani ma`qul. Ushbu matolardan tayyorlangan kiyim quyidagi gigiyenik talablarga javob bera oladi: - yupqa va yengil, havoni yaxshi o`tkazadi; - tashqi muhitdan issiqlikni tanaga kam o`tkazadi; - quyosh nurini tanaga kam o`tkazadi, ya`ni uni qaytarish xususiyatiga ega bo`ladi; - tanadan ajralgan terni o`ziga shimib olib, uni sekinlik bilan bug`latadi; - terini changdan himoya qiladi. 8. Bosh kiyimi bosh va ko`zni quyosh nuridan himoya qilish xususiyatiga ega bo`lishi, yengil, havo va namlikni tanadan tashqi muhitga yaxshi ajratadigan bo`lishi kerak. 9. Poyabzal sandaliy tipida, yengil, yupqa bo`lishi lozim. Poyabzal ichiga kigizdan tayyorlangan patak (stelka) qo`yiladi. U terni yaxshi so`rib oladi. Har kuni mashqdan keyin oyoqlarni va paypoqlarni yuvish kerak. 10. Issiq sharoitda chanqashni kamaytirish uchun og`iz iliq suv bilan tez-tez chayib turiladi. Suvni ko`p ichish yaramaydi. Har zamonda 50-100 ml iliqroq suv ichib turiladi. Yaxshisi iliqroq ko`k choy ichish foydalidir. Ovqat tarkibida go`sht, sut, tvorog, tuxum, pishloq, meva va sabzavotlar ma`lum miqdorda ko`paytiriladi. Yog` miqdori kamaytiriladi. Ishtahani yaxshilash uchun ovqatlanishdan yarim soat oldin bir stakan ko`k choy ichish tavsiya etiladi. Shuningdek, oz miqdorda qalampir, sarimsoq, piyoz kabilar ham ishtahani yaxshilaydi.

Issiq sharoitda sportchining ovqatlanish tartibi quyidagicha bo`lishi tavsiya etiladi: - ertalabki nonushta – soat 7 da – kunlik ovqatning 20-25 foizi; - ikkinchi nonushta – soat 12 da - kunlik ovqatning 15-20 foizi; - tushlik - soat 16 da - kunlik ovqatning 35-40 foizi; - kechki ovqat - soat 20 da - kunlik ovqatning 15-25 foizi; Yuqoridagi gigiyenik talablarga e`tibor bermaslik sportchida issiq urish holatining yuzaga kelishiga, ish qobiliyatining pasayishiga sabab bo`ladi. Sportchida issiq urish holatining belgilari: - ish qobiliyati pasayadi, yoki mutloq yo`qoladi; - tez charchash, umumiy holsizlik, uyqusirash, harakatning kuchsizlanishi va sekinlashuvi, bosh aylanishi, bosh og`rishi; - ko`z oldi qorong`ilashuvi; - chanqash, og`izning qurishi, ko`ngil aynish, qusish; - tana haroratining ko`tarilishi, nafas olish va tomir urishining tezlashuvi, ko`p terlash; - issiq urish davom etaversa ter ajralishi kamayadi, teri quriydi, u issiq bo`ladi, tana harorati 40o gacha va bundan ham yuqoriga ko`tarilishi mumkin. Sportchining yuzi oqaradi, lablari ko`karadi, og`ir holatlarda hushini yo`qotadi. Sportchida quyosh urish holati. Boshni va tanani himoya qilmaslik tufayli quyosh nurlarining to`g`ridan- to`g`ri ta`sir qilishi natijasida quyosh urishi holati yuzaga keladi. Belgilari. Tana harorati ko`tarilishi, kuchli bosh og`rishi, qusish, yurak urishi va nafas olishning tezlashuvi, og`ir kechganda hushini yo`qotish kabi belgilar kuzatiladi. Issiq va quyosh urishi holatida birinchi tibbiy yordam. 1. Issiq yoki quyosh urishining birinchi belgilari sezilishi bilanoq sportchi salqin joyga o`tkaziladi. 2. Kiyimlari yechiladi. Uning badaniga shabada tegishiga sharoit yaratiladi, shabada bo`lmasa uni biror narsa bilan yelpish kerak.

3. Boshiga, bo’ynining orqa tomoniga, qo`l va oyoq kaft yuzasiga muz xalta yoki sochiq (ro`mol) ni sovuq suvga namlab qo’yiladi. Badani sovuq suvga namlangan sochiq (ro`mol) bilan artiladi yoki ustidan juda muzdek bo`lmagan iliqroq suv quyiladi. Iliqroq suv oz-oz miqdorda ichirib turiladi. 4. Nafas olish va yurak-tomir ishini yaxshilash uchun kofein, kordiamin, kamfora kabilarning birontasi 1-2 ml teri ostiga in`yeksiya qilinadi. 5. Yuqoridagi birinchi tibbiy yordam ko`rsatish jarayonida mutaxassis shifokorga xabar beriladi (tez yordam chaqiriladi). Havo harorati past bo`lgan sharoitda sportchilarni tayyorlashning gigiyenik ta`minlanishi. Havo harorati past bo`lganida odam tanasidan tashqi muhitga ajraladigan issiqlik energiyasi miqdori ko`payadi va tananing sovuq qotish xavfi yuzaga keladi. Oyoqlarning sovuq qotishi burun va tomoq shilliq qavati haroratining pasayishiga olib keladi. Bu esa tumov, angina kasalliklarining vujudga kelishiga sharoit yaratadi. Sovuq havo ta`sirida tana muskullari, ular orasidagi nerv tolalari, bo`g`imlar yallig`lanib, revmatizm, radikulit, miozit, nevrit, artrit va boshqa kasalliklar vujudga kelishi mumkin. Havo harorati +10 darajadan past sharoitda, yupqa kiyingan holatda, ya`ni yupqa sport kiyimida ochiq havoda bo`lish, shamollash kasalligining yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Shamollashning tez – tez takrorlanishi asta - sekin organizmning immunitet qobiliyatini pasaytirib, yuqumli kasalliklarning yuzaga kelish xavfini tug`diradi. Havo harorati +10 darajadan past bo`lganida, ayniqsa havoning nisbiy namligi 50-60 % dan yuqori bo`lishi, shuningdek, shabada (shamol) eshishi sportchilarda sovuq urish holatini yuzaga keltiradi. Kam harakatlanish, kiyim va poyabzalning namligi, charchash, ovqat kaloriyasining me`yoridan kam bo`lishi, poyabzalning torligi sovuq urish holatining yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. 6 4

Sovuq urishining oldini olishga qaratilgan gigiyenik tadbirlar. 1. Havo harorati -20o dan past va shamol bo`lgan sharoitda uzoq davom etadigan jismoniy mashg`ulotlar va turistik yurishlar tavsiya etilmaydi. 2. Jundan tayyorlangan bosh kiyimi (qalpoq) quloqlarni yopib turishi kerak. 3. Flaneldan tikilgan kuylak va trusilar. 4. Jundan to`qilgan qo`lqop. Chang`i sportida jun qo`lpoq ustidan uzun charm qo`lqop kiyiladi. 5. Mashq oldidan yuqori kaloriyali issiq ovqat iste`mol qilinadi. Sovuq sharoitda ovqat kaloriyasi 15-25 % ga ko`paytiriladi. Ovqat kaloriyasi asosan hayvon yog`i va go`shti hisobiga ko`paytiriladi. 6. Qor ustiga o`tirmaslik, kiyim va poyabzalni ho`l va nam bo`lishidan saqlash lozim. 7. Sportchilar sovuq urishining birinchi belgilari bilan yaxshi tanish bo`lishlari va bu belgilarni bir-birlarida kuzatib turishlari lozim. Sovuq urishning birinchi belgilari sezilishi bilanoq zarur tadbirlar amalga oshirilishi kerak. Sovuq urishining belgilari. Yuz terisining oqarishi, burun, quloq, qo`l-oyoq barmoqlarining jimirlab og`rishi, so`ngra sezuvchanlikning yo`qolishi. Birinchi tibbiy yordam. Sovuq urish belgisi paydo bo`lgan sohani jun sharf, qo`lqop, ro`mol yoki qo`l bilan uqalash kerak. Shu joyning terisi qizarguncha, jimirlash va og`riq yo`qolgunicha uqalash davom etishi kerak. Sovuq urgan sportchi iloji boricha tezroq issiq binoga olib borilishi, issiq ko`rpa-to`shakka yotqizilishi kerak. Unga issiq choy, kofe, ovqat beriladi. Qo`l- oyoqlariga issiq grelka qo`yiladi. Yurak- tomir ishini yaxshilash uchun kofein, kordiamin, kamfora (shularning bittasi) 1-2 ml teri ostiga in`yeksiya qilinadi. Izoh: Sovuq urgan joyni qor bilan ishqalash man etiladi. Chunki qor terini battar sovitadi. Qor orasidagi mayda muz donachalari terini shikastlaydi va shu joyga mikroblar kirib yiringli yaralarni hosil qilishi mumkin.

Sportchini tog` sharoitida tayyorlashning gigiyenik ta`minlanishi. Ma`lumki, ba`zi sport turlari bo`yicha musobaqalar, ko`pincha xalqaro musobaqalar va bu musobaqalarga tayyorgarlik davrida trenirovka mashqlari tog`li joylarda o`tkaziladi. Shu munosabat bilan trener, sport shifokori, sportchilar tog` sharoitiga xos bo`lgan iqlim, ob-havoning tabiiy xususiyatlari bo`yicha batafsil tushunchaga ega bo`lishlari lozim. Tog` iqlimining o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: - atmosfera (havo) bosimi tog` ustida yer sathidagiga nisbatan past bo`ladi; - tog` havosi tarkibida kislorod miqdori kam bo`ladi; - quyosh radiatsiyasi (nurlari) tog` balandligiga ko`tarilgan sari har 100 metrda bir foiz ko`payib boradi; - quyoshning infraqizil va ultrabinafsha nurlari tog` ustida, yer sathidagiga nisbatan ko`p bo`ladi. Bu nurlar teriga zararli ta`sir ko`rsatadi; - tog` havosi yer sathidagiga nisbatan sovuqroq bo`ladi. Ayniqsa kechasi quyosh botgandan keyin, tog` havosi ancha soviydi; - shamol tezligi (havo harakati) tog` ustida yerdagiga nisbatan kuchli bo`ladi; - atmosfera (havo) bosimi dengiz sathidan tog` balandligiga ko`tarilgan sari pasayib boradi, ya`ni har 400-500 metr balandlikda 30-35 mm simob ustuniga pasayadi; - atmosfera (havo) bosimi tog` balandligiga ko`tarilgan sari pasayishi bilan birga havo tarkibidagi kislorod miqdori ham kamayadi. Shunga ko`ra tog` ustiga ko`tarilgan odam (sportchi) o`pkasining alveolalari bo`shlig`idagi havo tarkibida ham kislorodning bosimi (miqdori) kamayib boradi. 6 5

O'xshashlar

Sport mashg‘ulotini davrlash

Sport mashg‘ulotining tamoyil (prinsip)lari

Sport mashg‘ulotining metodlari va trenirovka mashg‘ulotlarining shakllari

Fransiya soliq tizimining tuzilishi

Sportchi tayyorgarligining asosiy tomonlari va ularning mashg‘ulot jarayonidagi o‘rni