Солик элементлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

235.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Солиқ элементларининг моҳияти ва аҳамияти. 2. Солиқ элементларининг таркиби. 3. Солиқ имтиёзлари, уларнинг моҳияти ва турлари. 4. Солиқни ундириш (солиққа тортиш) усуллари. 5. Солиқ ме х анизми.

www.arxiv.uz 1. Солиқ элементларининг моҳияти ва аҳамияти. Солиқ элементлари ҳақида гап борганда к ў пинча адабиётларда солиққа тортиш тизими ҳақида с ў з юритилади. Шу ў ринда солиққа тортиш тизими ҳақида т ўх талиб ў тадиган б ў лсак, солиққа тортиш тизими солиқ тизимига нисбатан тор тушунча бўлиб, аслида солиқ тизимига киради. Солиқ тизими солиққа оид барча муносабатларни қамраб олса, солиққа тортиш тизими эса ушбу муносабатларни солиқларни ундириш б ў йича иқтисодий-ҳуқуқий муносабатларни ў з ичига олади. Шу жиҳатдан солиққа тортиш тизими қонун чиқарувчи ҳокимият томонидан қонун й ў ли билан белгиланган ҳамда ижро ҳокимияти томонидан солиқларни ташкил этиш усуллари, элементлари ва тамойиллари мажмуасидан иборат. Солиққа тортиш тизимининг моҳияти ҳарчан ў з г армас б ў либ к ў ринсада, унинг шакл-шамойили ва й ў налиши давлатнинг ижтимоий-иқтисодий сиёсатига, қолаверса солиқ сиёсатининг мазмунига боғлиқ б ў лади. Чунки, солиққа тортиш тизими ў з ичига таркибан солиқ элементлари, солиқларни ташкил этиш тамойиллари ва усулларини олади, бу элементларнинг қай даражада талқин этилиши эса бевосита давлат сиёсатига боғлиқ б ў лади. Масалан, солиқ элементларига кирувчи солиқ ставкасининг қайси турларининг к ў проқ а мал қилиши, солиқ имтиёзларининг қай даражада белгиланиши, солиқларни ундиришни қайси усулларидан устуворлик билан фойдаланиш асосан ижро ҳокимияти фаолиятининг мазмунига боғлиқ. Бинобарин, шу маънода х удди солиқларни вазифалари каби солиққа тортиш тизими ҳам ҳар бир давлатда ў зига х ос тарзда амал қилиши ва ташкил этилиши мумкин. Демак, юқоридагилардан келиб чиқиб айтишимиз мумкинки, давлат қонунчилиги билан белгиланган ва унинг ма х сус идоралари томонидан ундириладиган солиқларни ташкил этиш усуллари, элементлари ва тамойиллари мажмуига солиққа тортиш тизими деб аталади. Солиққа тортиш тизимининг асосий б ў ғини ҳисобланган солиқ элементлари эса солиққа тортишда ифодаланадиган тушунчалар б ў либ , улар

www.arxiv.uz солиқ т ў ловчилар ва солиқни ундирувчи ў ртасидаги иқтисодий - ҳуқуқий муносабатларда намоён б ў лади . Солиқ назариясида солиққа оид муносабатларни т ў лиқ ва теранроқ англаш учун иқтисодий воқеъликларни ҳар бир кичик гуруҳларини муайян номдаги иборалар билан изоҳланади . Солиқ элементлари ҳам х удди шундай солиққа оид иқтисодий ҳодисаларни изо х лашга х измат қилувчи я х лит тушунчадир . Солиқ элементлари тушунчаси солиққа тортиш тизимини муҳим таркибий қисми б ў либ , унинг ў зи ҳам кичик тизимни ташкил этади , яъни ху лоса қилиб айтганда солиқ элементлари ҳам бир неча иқтисодий категорияларни я х лит ҳолдаги ҳаракатини билдиради . 2. Солиқ элементларининг таркиби . Солиқ элементлари бир нечта тушунчалардан иборат б ў либ , уларнинг аниқ че г араси белгиланмаган . Солиқ элементлари : солиқ субъекти , солиқ объекти , солиқ предмети , солиқ манбаи , солиққа тортиш бирлиги , солиқ ставкаси , солиқ имтиёзлари , солиқ нормаси , солиқни т ў лаш муддатлари , солиқ юки , солиқ базасини ҳисоблаш усуллари , солиққа тортиш усуллари ва шу каби тушунчаларни қамраб олади . Қ уйида солиқ элементларининг ҳар бирига қисқача изоҳ берамиз . Солиқ субъекти - солиқ т ў лаш мажбурияти юкланган юридик ва жисмоний ша х слар ёки бошқача қилиб айтганда солиқ субъекти - бу солиққа оид муносабатларнинг ташкил этувчи томонларнинг ў заро мажмуаси б ў либ , унда бир томондан солиқ т ў ловчилар ( юридик ва жисмоний ша х слар ) бошқа томондан солиқни ундириш ваколати юкланган солиқ х измати органлари - Давлат солиқ Қў митаси , солиқ бошқармалари , туман ва шаҳар давлат солиқ инспекциялари қатнашади . ўз фаолиятида барча юридик ва жисмоний ша х слар солиқ субъекти сифатида намоён б ў лмайди . Чунки , бу ерда солиқлардан батамом озод этилувчи юридик ва жисмоний ша х слар мавжудки , улар солиқ субъекти сифатида солиқ муносабатларида иштирок эта олмайди . Аммо, барча солиқ х измати органлари солиқ субъекти сифатида майдонга чиқади.

www.arxiv.uz Солиқ агенти - юридик ва жисмоний ша х слардан солиқни ушлаб қолиш ва давлат бюджетига ў тказиб берувчи юридик ша х слар. Бунда юридик ша х слар, улар ў з фаолиятида бевосита ёки билвосита ишга ёллаганлиги натижасида т ў ланадиган иш ҳақидан, дивидендлардан, доимий муассаса орқали фаолият к ў рсатмайдиган норезидент юридик ва жисмоний ша х слардан ушланиши лозим б ў лган солиқ суммаларини ушлаб қолади ва бюджетга ў тказиб беради, ушлаб қолинмаган, кам ушлаб қолинган ва ў з вақтида ў тказиб берилмаган солиқ суммаси учун жавоб г ар б ў либ қолаверади, яъни ушбу келтирилган далиллардан айтишимиз мумкинки, ҳар бир юридик ша х с солиқ муносабатларида солиқ субъекти б ў лиши билан биргаликда солиқ агенти сифатида ҳам иштирок этади. Солиқ агенти адабиётларда асосан фискал агент сифатида эътироф этилади. Солиқ объекти - солиқ т ў ловчининг солиқ ҳисобланадиган ва солиққа тортиш учун асос б ў либ х измат қиладиган даромади, обороти ва мол-мулки тушунилади. Солиқ объекти сифатида фойда ёки даромад, муайян товарларни қиймати, ер майдони, жисмоний ва юридик ша х сларнинг мулклари, табиий ресурслардан фойдаланиш миқдори ва бошқалар киради. Солиқ объекти аслида жамиятдаги мавжуд моддий ва маънавий бойликларнинг айримларига қонун й ў ли билан улардан фойдаланувчи, эгалик қилувчи ва тасарруф қилувчи солиқ субъектларининг ҳуқуқларини солиққа тортишни х арактерлайди. Бинобарин, моддий ёки маънавий бойликлар солиқ объекти қилиб албатта унга мулкий ҳуқуқга эга б ў лгандагина юзага чиқади. Масалан, эгасиз иморатга солиқ солинмайди, чунки эгасиз иморатга нисбатан солиқ субъекти т ў лиқ эмас, ваҳоланки, б ў лган тақдирда ҳам солиқ объекти сифатида иморат эмас, балки ушбу иморатга б ў лган мулкий ҳуқуқга солиқ солинади. Шу жиҳатдан айтиш мумкинки, солиқ объекти аслида юридик ва жисмоний ша х сларнинг мулкий ҳуқуқи ва даромадига қаратилади. Солиққа тортиш предмети - солиқ солинадиган даромад, оборот, мол- мулк ва бошқаларга б ў лган ҳуқуқ эмас балки уларнинг ў зидир, яъни солиқ

www.arxiv.uz солиш объекти б ў либ бирор-бир солиқ предметига б ў лган ҳуқуқ тушунилса, предмет б ў либ ана шу эгалик қилинадиган даромад, ер участкаси, иморат ва бошқаларнинг ў зи тушунилади. Солиқ объекти ёки солиққа тортиш предмети, унга ким эгалик қилиш ҳуқуқига эга б ў лса, унда солиқни т ў лаш мажбурияти, яъни солиқ субъектини намоён қилади. Демак, айтишимиз мумкинки, солиққа тортиш предметига эгалик қилиш ҳуқуқи солиқ объектини вужудга келтирса, ў з навбатида ушбу предметга кимнинг эгалик қилиши солиқ субъектини ёки солиқ т ў ловчисини намоён этади. Солиқ манбаи - бу солиқ т ў ловчининг т ў лайдиган солиқлари манбаи, яъни даромади. Солиқ объекти ва солиқ манбаини бир-биридан фарқлаш лозим. Айрим солиқ турлари б ў йича, масалан, даромад (фойда)га, ялпи даромадга, жисмоний ша х сларнинг даромадига солиқлар б ў йича солиқ объекти ҳам солиқ манбаи ҳам бир х ил б ў лади, яъни нима объект б ў лса, унинг ў зи манба ҳисобланади. Шу ў ринда солиққа тортиш предмети, солиқ объекти ва солиқ манбаини фарқлаш ва уларнинг моҳиятини очиб бериш учун аниқ солиқ тури б ў йича к ў риб чиқишга ҳаракат қиламиз. Ер солиғи б ў йича к ў радиган б ў лсак, унинг солиққа тортиш предмети б ў либ ер участкаси майдони, унга кимнинг эгалик қилиш ҳуқуқи мавжуд б ў лса солиқ объекти пайдо б ў лади ва ушбу ер солиғи қайси манба ҳисобидан давлат бюджетига т ў ланса, масалан, ердан турли х ил к ў ринишда фойдаланиш натижасида олинадиган даромад унинг манбаи ҳисобланади. Демак, ушбу фикрлардан келиб чиқиб айтишимиз мумкинки, солиққа тортиш предмети ў з- ў зидан кимдадир солиқ т ў лаш мажбуриятини вужудга келтирмайди. Мисолимизга қайтадиган б ў лсак, ерга б ў лган ҳуқуқни жойлардаги маҳаллий ҳокимият органлари беради ва шу билан биргаликда ердан фойдаланувчида солиқ т ў лаш мажбурияти вужудга келади, чунки унда ушбу ер участкасидан фойдаланиш ҳуқуқи мавжуд. Демак, солиқ предметига кимнинг эгалик қилиш ҳуқуқи мавжуд б ў ладиган б ў лса, у солиқ муносабатларида солиқ субъекти сифатида иштирок этади.

www.arxiv.uz Солиқ базаси - солиқ объектининг солиқ ставкаси қ ў лланиладиган миқдори. Ҳисобланадиган солиқ миқдори нафақат солиқ ставкаларининг миқдорига, шу билан биргаликда солиқ ставкаси қ ў лланиладиган объектнинг миқдорига ҳам боғлиқ б ў лади. Солиқ базасининг миқдори қонунчиликда солиққа тортилиши лозим б ў лган солиқ объектидан ру х сат этиладиган чегирмаларга боғлиқ равишда ў з г ариб туриши мумкин. Солиқ базасини солиқ т ў ловчиларнинг мазкур тоифасига тақдим этиладиган солиқ имтиёзларига мувофиқ равишда камайтиришга ру х сат этилади. Шу ў ринда таъкидлаш жоизки, солиқ базаси солиқ объектидан катта ёки кичик б ў лиши мумкин. Масалан, юқорида қайд этганимиздек, солиқ т ў ловчига солиқдан имтиёзлар кўзда тутилган б ў лса, бундай шароитда солиқ базаси солиқ объектидан кичик, солиқ объекти қонунчилик билан кенгайтириладиган б ў лса ундан катта б ў лиши мумкин. Солиққа тортиш бирлиги - бу объектнинг ў лчов бирлиги. Масалан, даромад ёки мол-мулк солиғида объектнинг ў лчов бирлиги б ў либ унинг с ў мдаги баҳоси ифодаланса, ер солиғида ў лчов бирлиги б ў либ кв.м. ёки гектар ҳисобланади. Солиқ ставкаси - объектнинг ҳар бир бирлиги учун давлат томонидан белгилаб қ ў йилган меъёрдир. Солиқ ставкаси солиқ элементлари ичида энг к ў п амалий аҳамиятга эга б ў лган унсурдир. Чунки, солиқ ставкаларини ў з г артириш орқали давлат хў жалик юритувчи субъектлар фаолиятига сезиларли таъсир этади, айрим фаолият, соҳага устуворлик берилиши, капитал зарур соҳаларга й ў налтирилиши, рағбатлантирилиши мумкин. Солиқ ставкалари икки х ил к ў ринишда: қатъий ставкалар да ва нисбий (фоиз) ставкалар да ифодаланади. Солиқ ставкаси қатъий ставкада белгиланган ҳолда солиқ объектга нисбатан қатъий с ў мда белгиланади. Масалан, ер солиғининг ҳар бир гектари учун қатъий с ў мда солиқ миқдори ў рнатилган. Юридик ва жисмоний ш ах сларнинг даромадларига, мол- мулкларига эса нисбий ставкада ёки фоизда солиқ миқдори белгиланган.

www.arxiv.uz Солиқ ставкаси билан солиққа тортиш объекти ў ртасидаги боғлиқлик даражасига қараб солиқ ставкаларини пропорционал, прогрессив ва регрессив турларга ажратиш мумкин. Пропорционал солиқ ставкаси нинг моҳияти шундан иборатки, бунда солиққа тортиш объекти қандай б ў лишидан қатъий назар солиқ ставкаси ў з г армайди. Масалан, республикамиз солиқ тизимида амал қилувчи юридик ва жисмоний ша х сларнинг мол-мулкига солиқ унинг объекти 1000 с ў м б ў лганида ҳам 100 000 с ў м б ў лганида ҳам солиқ ставкаси ў з г армай қолаверади, яъни солиқ объектининг ў згариши солиқ ставкасининг ў згаришига таъсир қилмайди. Прогрессив солиқ ставкаси да солиқ объектининг ў згариши ў з навбатида солиқ ставкасининг ў згаришига, яъни ошиб боришига олиб келади. Масалан, жисмоний ша х сларнинг даромадига солиқ ставкалари прогрессив тарзда белгиланган б ў либ, жисмоний ша х сларнинг даромадлари ошиб борган сари солиқ ставкалари ҳам ошиб боради. Прогрессив солиқ ставкасининг икки тури мавжуд: оддий прогрессия ва мураккаб прогрессия. Оддий прогрессияда солиқнинг орттирилган ставкаси солиққа тортиладиган барча объектга нисбатан қ ў лланилади, мураккаб прогрессияда эса солиққа тортиш объекти қисмларга б ў линади, уларнинг ҳар бири ў з ставкаси б ў йича солиққа тортилади, яъни орттирилган ставкалар бутун объектга нисбатан эмас, балки бундан олдинги босқичдан ортган қисмига нисбатан қ ў лланилади. Юқорида келтирган мисолимиз, жисмоний шаҳсларнинг даромадига солиқ ставкалари мураккаб прогрессиядир. Регрессив солиқ ставкаси да солиқ объектининг ошиб бориши билан солиқ ставкаси камайиб бориб, даромад ёки ма х сулот к ў плаб ишлаб чиқаришни талаб қилади. Республикамиз солиқ қонунчилига мувофиқ четга экспорт товарлар ишлаб чиқариб, эркин алмаштириладиган валюталарда тушумга эришганлар иқтисодий қизиқтирилади, яъни даромад (фойда) солиғи камайтирилган ставкада т ў ланади. Солиқ имтиёзлари - солиқ тў ловчиларга солиқлар б ў йича турли х ил енгилликлар б ў либ, улар вақтинчалик ва доимий, т ў лиқ ёки қисман ва бошқа

www.arxiv.uz к ў ринишларда берилиши мумкин. Солиқ ставкаларининг моҳияти, уларнинг турлари, амал қилиш ме х анизмлари, белгилаш мезонларини кейинги саволларимизда ёритамиз. Солиқ базасини ҳисоблаш усуллари. Солиқ базасини ҳисоблашнинг икки х ил усули мавжуд б ў либ, улар касса усули ва ҳисобга олиш усулларидир. Касса усулида солиқ т ў ловчида солиқларни т ў лаш мажбуриятлари даромад олганидан кейин вужудга келса, ҳисобга олиш усулида эса даромад олинган ёки сотишдан тушум қачон келиб тушушидан қатъий назар товарларни ж ў натилиши ў з навбатида солиқларни т ў лаш мажбуриятларини вужудга келтиради. Солиққа тортиш усуллари уч х ил к ў ринишда амалга оширилиб. Улар қуйидагиларга: солиққа тортишнинг кадастрли, декларация ва манба олдидан солиққа тортиш усулларига ажратилади. Уларнинг кенг баёни кейинги саволларда очиб берилади. Солиқларни т ў лаш муддатлари ва тартиблари. Солиқ қонунчилигида ҳар бир солиқ турининг бюджетга т ў лаш муддатлари белгиланган. Солиқни т ў лаш муддатлари деганда солиқ т ў ловчиларнинг давлат бюджети олдида солиқ мажбуриятларининг бажариш муддати ифодаланади. Солиқни т ў лаш муддатлари ў з моҳиятига к ў ра икки х ил к ў ринишга эга: аванс (б ў нак) т ў ловлари ва ҳақиқий даромад олинганидан кейинги т ў ловлар. Солиқни т ў лаш тартибида эса: солиқни й ў налтирилганлиги (бюджетга ёки бюджетдан ташқари фондларга), солиқни т ў лаш воситаси (миллий валюта, с ў мда ёки бошқа мамлакатлар миллий валютасида. Ўзбекистон Республикаси солиқ қонунчилигига мувофиқ солиқлар фақат миллий валюта, с ў мда т ў ланиши мумкин) ҳамда солиқни т ў лаш шакллари (нақд пул ёки нақд пулсиз) ифодаланади. Солиқ юки - солиқ т ў ловчининг муайян вақт оралиғида т ў лаган солиқлари йиғиндисини ифодалайди. Бунда солиқ т ў ловчиларнинг т ў лайдиган барча солиқлар ва солиқсиз мажбурий т ў ловларининг

www.arxiv.uz йиғиндисини ифодаланади. Солиқ юкининг аниқ солиқ т ў ловчилар зиммасига қанча т ў ғри келганлигини аниқлаш анча мураккаб жараён ҳисобланади. Бироқ т ў ғри солиқларда солиқ оғирлиги айнан солиқни бюджетга ҳисоблаб ў тказувчи солиқ т ў ловчилар зиммасига тушса, эгри солиқларда эса солиқ юки солиқни т ў ловчилар эмас, балки товар (иш, х измат) ларни истеъмол қилувчилар зиммасига тушади. Муайян турдаги юридик ва жисмоний ша х слар б ў йича солиқ юкининг бир йилда бюджетга т ў ланган барча мажбурий т ў ловлар йиғиндиси билан аниқлаш мумкин. Солиқ юкининг даражаси ў з навбатида мамлакатнинг иқтисодий қудратига, инфляция даражасига, давлатнинг ваколатли функцияларни қ ў ллашига, қолаверса бозор муносабатларининг ривожланишини ва ижтимоий ҳаракат доирасига бевосита боғлиқ б ў лади. Солиқни юридик ва жисмоний шаҳслар ундириш жараёнида бериладиган имтиёзлар натижасида солиқ юкини солиқ т ў ловчиларнинг биридан иккинчисига юклаш жараёни кузатилади. Шу ў ринда солиқ б ў йича солиқ т ў ловчиларга солиқ юкини тартиблаш ёки мантиқан айтганда меъёрлаштириш муаммоси юзага келади. Солиқ юкини ифодалашнинг бир қанча к ў ринишлари мавжуд: макродаражадаги солиқ юки, мезодаражадаги солиқ юки ва микродаражадаги солиқ юки. Солиқ юки макродаражада ифодаланганда бутун мамлакат миқёсида ифодаланиб, асосий к ў рсаткич сифатида муайян вақт оралиғида давлат бюджетига келиб тушган солиқлар йиғиндисини ана шу вақт оралиғида яратилган ЯИМ ёки МД га нисбати олинади. Мезодаражада ифодаланганда алоҳида олинган соҳа, тармоқ ёки секторга т ў ғри келадиган солиқ юки ифодаланса. Микродаражада эса аниқ бир олинган субъектга т ў ғри келадиган солиқ юки ифодаланади. 3. Солиқ имтиёзлари, уларнинг моҳияти ва турлари. Жаҳон солиқ тизимининг асосий ва ажралмас қисмларидан бири бу солиқ имтиёзларидир. Ҳар қандай давлат унинг хў жалик юритиш тизими қандай б ў лишдан қатъий

www.arxiv.uz назар давлат бюджетини даромадлар билан таъминлашда асосий воситалардан бири бу солиқлар ва солиқсиз т ў ловлардир. Аммо жорий этилган солиқлар соф фискал шаклда ў рнатилиши мумкин эмас. Чунки фақат бюджет манфаати нуқтаи назаридан ў рнатилган солиқларни амал қилиши узоқ вақтни ў з ичига олмайди. Шунинг учун муайян даражада солиқ имтиёзларидан фойдаланиш тақозо этилади. Солиқ тизимида солиқ имтиёзларидан фойдаланишнинг бир қатор объектив ижтимоий-иқтисодий сабаблари мавжуд б ў либ, бизнингча улар қуйидагилардир: Биринчидан, солиқ имтиёзларини мавжудлигини асосий сабабларидан бири бу солиқ т ў ловчи (юридик ва жисмоний ша х с) ларнинг жамиятда тутган мавқеи, ижтимоий ҳолати турлича эканлигидан. Шу жиҳатдан барчага бир х ил тартибда (миқдорда) солиқ солиш маънога эга б ў лмайди; Иккинчидан, давлат иқтисодиётга таъсир этиб уни тартиблаш вазифасини амалга оширадики, бунда турли х ил дастаклардан фойдаланади. Бу дастакларнинг асосийларидан бири бу жамиятдаги баъзи муҳим соҳаларни ёки солиқ т ў ловчиларнинг фаолиятини рағбатлантириш мақсадида солиқ имтиёзлари белгиланади. Яъни, давлат солиқ имтиёзлари орқали иқтисодиётни самарали ва қулай бошқариш ёки тартиблаш имкониятига эга б ў лади, бундан к ў ринадики, солиқ имтиёзлари давлатни ў з функция ва вазифаларини юзага чиқарувчи муҳим дастак сифатида юзага чиқади; Учинчидан , солиқ имтиёзлари қ ў лланилишининг асосий сабабларидан яна бири бу миллий даромадни қулай, самарали ва оқилона тақсимлашга эришишдан иборатдир. Яъни, бундан солиқлар сифатида бюджетга жалб этилиши лозим б ў лган молиявий ресурслар имтиёз бериш туфайли бюджетга жалб этилмасдан солиқ т ў ловчиларнинг ў зларига мақсадли равишда қолдирилади. Бунинг афзаллик томони шундаки, солиқ т ў ловларини бюджетга олиш ва уни яна қайта тақсимлаш ишларини осонлаштиради ва иш фаолият турларини рағбатлантиришга эришилади.

www.arxiv.uz Бозор иқтисодиёти шароитида Солиқ ислоҳотларини самарали юритиш мақсадида солиқ воситасида таъсир этиш, улар б ў йича имтиёзларни қ ў ллаш, иқтисодиётнинг турли соҳаларини бир текис ривожланишини таъминлаш билан боғлиқ тадбирлар амалга оширилмоқди. Давлат солиқ имтиёзларини қ ў ллаш орқали иқтисодиётнинг турли соҳаларига турлича таъсир к ў рсатади, яъни айрим рентабелли ва норентабелли соҳалар ў ртасидаги мувозанатни таъминлаш муаммоси юзага келади. Қ айд этиш жоизки, солиқ имтиёзлари х усусида турли х ил фикрлар мавжуд. солиқ имтиёзларининг моҳиятини т ў лароқ англаб етиш учун аввало ана шу турли х ил фикрларни келтириш мақсадга мувофиқ. Проф. Қ .Яҳёев фикрига к ў ра «Солиқ т ў ловчиларни солиқдан озод этиш, улар т ў лайдиган солиқ миқдорини (солиқ базасини) камайтириш ёки солиқ т ў лаш шартини енгиллаштириш солиқ имтиёзидир» . 1 Шунингдек, ушбу иқтисодчининг таъкидлашича солиқ имтиёзи деган термин ў рнига солиқ енгиллиги термини бу жараённинг моҳиятини очиб беради. 2 Амалиётчи, иқтисодчи олим Ш. Гатаулин солиқ имтиёзларига қуйидагича таъриф беради: «Солиқ имтиёзлари амалдаги қонунларга мувофиқ равишда солиқлардан т ў лиқ ёки қисман озод қилишдир (скидкалар, чегириб ташлашлар ва ҳоказо)» . 3 Проф. Т.С. Маликовнинг таъкидлашича солиқ имтиёзлари деганда солиқ т ў ловчининг солиқ мажбуриятлари ҳажмининг т ў лиқ ёки қисман қисқариши, т ў лов муддатининг кечиктирилиши ёки орқага сурилиши тушунилади. Солиқларнинг рағбатлантирувчи функцияси солиқ имтиёзлари тизими орқали амалга оширилади. Солиқ имтиёзи солиққа тортиш объектининг ў згаришида, солиққа тортиш базасининг камайишида (қисқаришида), солиқ ставкаларининг пасайтирилишида ва бошқаларда ў з ифодасини топади. Солиққа тортилмайдиган объект минимуми, алоҳида ша х слар ва солиқ 1 Ящёев К. Солик. Т. «Мещнат». 1997 йил. 20-бет 2 Уша ерда. 3 Гатаулин Ш. Соликлар ва соликка тортиш. Тошкент. 1996 йил. 74-бет

www.arxiv.uz т ў ловчиларнинг айрим тоифаларини солиқ т ў лашдан озод қилиш, солиққа тортиш объектидан айрим элементларни чиқариш, солиқ ставкаларини пасайтириш, мақсадли солиқ имтиёзлари, солиқ кредитлари (солиқларнинг ундирилишини кечиктириш) ва бошқалар солиқ имтиёзларининг к ў ринишларидир (турларидир). Масалан, кор х оналар фойдасидан олинадиган солиқ б ў йича имтиёзлар ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва уй- жой қурилишини ривожлантириш х аражатларини молиялаштиришни, тадбиркорликнинг кичик шаклларини, ногиронлар ва пенсионерларнинг бандлигини таъминлашни, ижтимоий, маданий ва табиатни муҳофаза қилиш соҳаларини рағбатлантиришга қаратилгандир. Индивидуал х арактерга эга б ў лган имтиёзларни бериш, одатда, таъқиқланади. 4 Солиқларнинг ва улар б ў йича бериладиган имтиёзларнинг мавжудлиги доимо давлат вужудга келиши билан боғланиб келинган. Буюк Соҳибқирон Амир Темур тузукларида таъкидланишича «Солиқлар давлатнинг иқтисодий таянчи ва намоён б ў лишидир» . 5 Агар, Темур тузукларида берилган солиққа тортиш тамойилларига назар ташлайдиган б ў лсак, уларнинг асосини ҳам солиққа тортишда бериладиган имтиёзлар эгаллайди. Унга мувофиқ солиқ т ў ловчилардан солиқларни аралашли ундириш солиқ сиёсатини диққат марказида туради. «Темур тузукларида» келтирилишича «Кимки бирон саҳрони обод қилса ёки полиз қилса, ёки бирон боғ к ў картирса ё х уд бирон х ароб б ў либ ётган ерни обод қилса, биринчи йили ундан ҳеч нарса олмасинлар, иккинчи йили раият ў з розилиги билан берганини олсинлар, учинчи йили (эса олиқ-солиқ) қонун - қоидасига мувофиқ х ирож йиғилсин» . 6 Бундан к ў ринадики, солиқлардан бериладиган имтиёзлар бевосита давлатни ( х азинани) иқтисодий қудратига боғлиқ б ў либ, унда солиқ имтиёзлари билан бюджет ( х азина) даромадларини шакллантиришнинг ў заро боғлиқлиги акс эттирилган. 4 Маликов Т. Соликка тортишнинг долзарб масалалари. Тошкент 2000 йил. 276-бет. 5 Темур тузуклари. Тошкент. 1993 йил. 98-бет 6 Уша ерда .

www.arxiv.uz Солиққа тортиш назарияси ва амалиётида солиқ имтиёзларининг тутган ў рни инглиз иқтисодчиси Кейнс назариясида алоҳида ў ринни эгаллайди. Кейнсчилар томонидан солиқ тизими, аниқроғи солиқ имтиёзлари макроиқтисодиёт шароитида иқтисодиётни тартибга солишнинг таркибий элементи сифатида ҳамда давлатнинг тадбиркорлар манфаатига таъсир этиш ва бюджетнинг даромад қисмини т ў лдириш борасидаги муҳим иқтисодий қурол сифатида қаралади. Иккинчи жаҳон урушидан кейин ғарб давлатларида неоклассик й ў налиш, институционал - ижтимоий й ў налиш талабларига мос тарзда солиққа тортиш тизимида имтиёзлар назариясига анча эътибор берилди. Мазкур иқтисодий мактаблар назарий ёндошувларидаги туб фарқлар б ў лишига қарамай уларнинг ва к иллари умумий тарзда солиқ имтиёзлари орқали иқтисодиётни барқарорлаштириш ва уни тартибга солиш воситаси сифатида қараганлар. Иқтисодиётни бошқаришда солиқ имтиёзлари ролини улар қуйидагича ифодалар эди: агар у ёки бу давлатнинг иқтисодиёти ортиқча ишлаб чиқариш билан х усусиятланувчи ў сиш даврини ў таётган б ў лса, у ҳолда давлат солиқ имтиёзларини камайтириш, яъни солиқларни к ў пайтириш, солиққа тортишни кучайтириш орқали корпорациялар б ў ш маблағларини к ў проқ бюджетга жалб қилиш лозим деб ҳисоблаганлар. Агар мамлакат иқтисодиёти турғунлик ҳолатини кечираётган б ў лса, иқтисодиётни жонлантириш учун қ ў шимча сармоя жалб қилиш лозим. Бунда солиқ имтиёзларидан ҳам кенг фойдаланиш зарурати туғилади деган х улосага келишган. Бу ҳолатда иқтисодчилар давлатга, солиқ миқдорини камайтириш, солиқ имтиёзларини к ў пайтиришни маслаҳат берадиларки, бу нарса бюджетга қ ў шимча маблағлар ва капитал қ ў йилмалар учун маблағлар туғилишига имконият туғдиради. Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг бошқа дастаклари қатори солиқ сиёсати талаб ва таклиф ў ртасидаги мутаносибликка эришиш орқали иқтисодиётда барқарор тараққиётни таъминлашга қаратилган. ғарб иқтисодчилари солиқ тизимининг аҳамиятини давлат фаолиятини амалга

www.arxiv.uz ошириш учун уни зарур молиявий маблағлар билан таъминлаш сифатида ифодаланувчи соф фискал вазифа билан чеклаб қ ў ймайдилар. Уларнинг солиқ имтиёзлари назариясида солиқларни тартибга солиш вазифасига катта эътибор берадилар. Солиқлар давлат томонидан иқтисодиётни тартибга солишнинг муҳим қуроли сифатида хў жалик юритувчи субъектлар иқтисодий х улқ-атворига давлат таъсирини ифодалайдилар. Аммо, бунда солиқ имтиёзлари асосий восита сифатида қаралиши кенг назарда тутилган. Мамлакатимизда Солиқ имтиёзларини белгилаш асосида ишлаб чиқаришни рагбатлантириш, чет эл инвестициялари кириб келишини таъминлаш, ижтимоий ҳимоялашни ташкил этиш, турли соҳаларни ривожланишига актив таъсир этиш муаммоси ётади. Шу ў ринда мамлакатимизда солиқ имтиёзларини белгилаш мезонлари х алқаро солиқ муносабатларига мос келиши ҳамда х алқаро иқтисодий муносабатларда давлатнинг фаол иштирок этишида мослашувчан б ў лиши каби муаммолар келиб чиқади. Бозор муносабатлари шароитида мустақил республикамиз иқтисодий эркинлаштиришни амалга оширар экан, иқтисодиётни тартиблаш ва бошқариш жараёнида бир қатор воситалардан фойдаланиладики, бунда солиқ тизимининг солиқ ставкалари ва имтиёзларидан фойдаланиш энг самарали ва осон усуллардан бири б ў либ юзага чиқади.Солиқ имтиёзлари билан иқтисодиётни бошқариш, давлатни шундай фаолияти билан боғлиқки, у такрор ишлаб чиқариш жараёнида вужудга келган номутаносибликни й ў қотиш учун шароит яратади. Бошқача қилиб айтганда, агар солиқларнинг баъзи тизими ишлаб чиқаришни тартибга солишнинг давлат стратегиясини аниқласа, тактикаси солиқ имтиёзлари орқали амалга оширилади. Солиқ имтиёзларини солиқ субъекти, солиқ объекти, солиқларни ундириш воситалари, муддатлари нуқтаи назаридан бир неча гуруҳларга (турларга) б ў лиш мумкин. Солиқ имтиёзларини турли х ил асослар б ў йича гуруҳлаш мумкин. Биз буни қуйидаги тартибда асослашга ҳаракат қиламиз.

$www.arxiv.uz Бизга маълумки, Ўзбекистон Республикаси солиқ тизимини ҳуқуқий базаси такомиллашиб бормоқда. Ҳозирга қадар қабул қилинган барча солиққа оид қонун ҳужжатларига эътибор берадиган б ў лсак, уларнинг барчасига солиқ имтиёзларини белгилаш б ў йича умумий ў х шашликлар мавжудлигига гувоҳ б ў лишимиз мумкин. Яъни, барча қонун ҳужжатларида солиқ турлари б ў йича имтиёзлар асосан қуйидаги шаклларда:  солиқдан батамом озод этиш;  солиқдан вақтинча ёки қисман озод этиш;  солиқ базасини камайтириш тарзида берилган. С олиқ имтиёзларини гуруҳлайдиган ёки турларга ажратадиган б ў лсак бизнингча у т ў рт турда амал қилаётганлигининг гувоҳи б ў ламиз. (1 - шаклга қаранг). 1 - шакл Солик имтиёзларининг турлари Юридик ша х сларни батамом озод этиш Дастлаб 2 йил муддатга Кичик бизнес учун соддалаш - тирилган солик т изимиИнвестици яга килинган ща- ражатлар ми к дорида Х айрия максад ларидаги бадаллар доирасидаЖисмоний ша х сларни батамом озод этиш Дастлаб 3 йил муддатга Кишлок х ужа лик кор х оналари учун ягона ер соли \ и Биринчи йил фойдасини олгунча Ер учаткалари щажми даСоли к кредитиСолик тулаш-дан батамом озод этиш Солик солиш усулини танлаш щукукиСолик соли- наган базани камайтиришСоликдан ва к тинча озод этиш Экологияга килин ган щаражатлар доирасида Х айрия максад ларидаги бадаллар доирасидаНорезидент ларни батамом озод этиш озод этиш Дастлаб 5 йил муддатга Соликни якка тар- тибда ёки марказ- лаштирилган х олда тулаш Кишлок х ужа лик кор х оналари учун ягона ер соли \ иМол-мулк =иймати доирасидаСолик объекти (даромад, ер участкаси, мол-мулк киймати) ни батамом озод этиш Норезидент ларни батамом озод этиш озод этиш Дастлаб 7 йил муддатга Соликни якка тар- тибда ёки марказ- лаштирилган х олда тулаш Кишлок х ужа лик кор х оналари учун ягона ер соли \ и$