Социал иқтисодиёт таркибининг шаклланиши - Iqtisodiyot - Referatlar

Социал иқтисодиёт таркибининг шаклланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

195.5 KB

Ko'chirib olish

Социал иқтисодиёт таркибининг шаклланиши Режа : 1. Иқтисодий ислоҳотларнинг социал йўналтирилганлиги 2. Жамият янги социал таркибининг шаклланиши 3. Социал иқтисодиёт тармоқ таркибларининг шаклланиши

1. Иқтисодий ислоҳотларнинг ижтимоий йўналтирилганлиги Давлат мустақиллигининг қўлга киритилиши суверен Ўзбекистон олдида ижтимоий ва иқтисодий тараққиёт учун кенг имкониятлар очди. Бироқ, вазият шундай бўлдики, Ўзбекистон Республикасига ўз суверен тараққиётининг илк кунлариданоқ собиқ иттифоқнинг бир ёқлама ривожланган иқтисодиётидан унинг номутаносибликлари, тармоқ ва ҳудудий таркибидаги бузилишлари билан бирга мерос қолган ўткир муаммоларни ҳал этишга тўғри келди. Маъмурий буйруқбозлик иқтисодиётидан бозорий иқтисодиётга аста-секин (босқичма-босқич, тадрижий) ўтиш учун иқтисодий муносабатларни ва хўжалик механизмини ўзгартиришда шакл ва усулларини мустақил аниқлаш зарурияти вужудга келди. Бундай ўтишни амалга ошириш учун миллий иқтисодиётнинг таркибларини тубдан қайта қуриш, уни ижтимоий ва технологик қайта мўлжаллаш талаб этилди. Бу жараён, миллий иқтисодиётда, бутун ижтимоий ҳаётнинг ривожланишида объектив тарзда туб сифат ўзгаришларини амалга ошириш зарурияти билан тақозоланади. Чуқур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш «макроиқтисодий барқарорликка эришишнинг, барқарор иқтисодий ўсиш ва аҳоли фаровонлигини таъминлаш, Ўзбекистон Республикасининг жаҳон иқтисодий тизимига интеграциялашуви»нинг асосий, муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Шу муносабат билан, республика иқтисодиёти ривожланишида хом-ашё йўналишини, тармоқ таркибларини жиддий ўзгартириш, тайёр маҳсулот чиқаришга ўтиш ва унинг сифатини ва рақобатбардошлигини жаҳон талаблари даражасига кўтариш бўйича кўплаб вазифаларни ҳал этиш зарур. Хўжалик алоқаларининг характери ва йўналганлигидаги ўзгаришлар (баъзида тўлиқ узилиш ҳам) муқаррар суръатда, бошқа омиллар билан бир қаторда, ички истеъмол учун маҳсулот ишлаб чиқарувчи тармоқларнинг жадал шаклланиши ва ривожланишига олиб келди. Бу хусусан, илгари республика ташқарисидан олиб келинган маҳсулотларга тааллуқлидир. Бунда фақат истеъмолга белгиланган маҳсулотларнигина ишлаб чиқаришга мўлжал

олиш, дастлабки босқичларда ўзини оқлаган ва иқтисодий ўсишнинг омили ҳисобланган бўлсада, вақти келиб иқтисодий ўсишни секинлаштириши мумкин. Илгари ташқаридан келтирилган товарларни ишлаб чиқаришни ташкил этиш, уларни тайёрлаш учун зарур бўлган ишлаб чиқариш воситаларига бўлган эҳтиёжнинг ўсишига олиб келади. Шу сабабдан истеъмол товарлари чиқарувчи тармоқлар билан бир қаторда ишлаб чиқариш учун республикада сифат жиҳатдан янги қувватларни яратиш вазифаси вужудга келади ва бу муваффақиятли ҳал этилмоқда. Бундай воситаларни ишлаб чиқаришни ривожлантириш имкониятлари, асосан, республиканинг бозор салоҳиятининг катталиги, яъни бозорнинг сиғими ва иқтисодий ривожланишининг эришилган даражаси билан белгиланади. Ривожланган бозор иқтисодиётига эга мамлакатларнинг тажрибаси гувоҳлик беришича, иқтисодий ривожланиш даражасининг ошиб бориши билан ички талабнинг ушбу қисмининг улуши ўсиб бориш тенденциясига эга бўлади. Бошқача айтганда, сармояли ва оралиқ талаб товарлари ишлаб чиқаришнинг ривожланиши янада иқтисодий ўсишга етарлича кучли рағбат яратади, чунки ички бозорнинг умумий сиғимини кўпайтиради. Шу тариқа, социал иқтисодиётнинг шаклланиши ишлаб чиқаришни инкор этмайди, балки аксинча, уни тақ о зо этади. Таркибнинг ўзгаришига, импортнинг ўрнини босиш ва экспорт йўналишга ўтишни таъминловчи ишлаб чиқаришнинг дастлабки ривожланиш тенденцияси ҳам таъсир кўрсатади. Бунда, ҳар иккала йўналиш ҳам социал иқтисодиётнинг ривожланишида аниқ маълум бир, мустақил рол ўйнайди. Шундай қилиб, импортнинг ўрнини босиш республиканинг умумиқтисодий салоҳиятини кенгайтиришга ва турли-туман ижтимоий ва шахсий (яъни умуман олганда ижтимоий) эҳтиёжларни қондирувчи маҳсулотларнинг муҳим турларини оммавий ишлаб чиқаришни йўлга қўйишга имкон беради. Экспортга мўлжал олишдан мақсад эса, иқтисодий ўсишда валюта ресурсларининг чекланганлиги, ички бозор сиғимининг катта

эмаслиги, ҳозирча бартараф этилмаган тармоқ, ҳудудий ва технологик номутаносибликлар билан боғлиқ бўлган объектив чеклашларни олиб ташлаш ҳисобланади. Айнан шунинг учун чуқур технологик қайта тузишларни амалга ошириш муҳимдир. Бунинг устига, экспорт учун маҳсулот чиқаришга мўлжал олиш иқтисодий ўсишнинг омили бўлиб хизмат қилади, бироқ, маълум даражада мамлакат ижтимоий ривожланишини секинлаштиради ҳам. Ўтиш даври шароитида ва Ўзбекистон Республикасидаги социал - иқтисодий муносабатларни ҳисобга олган ҳолда, таркибий қайта қуришнинг муҳим хусусияти шундан иборат бўладики, таркибий-сармоявий сиёсатни ишлаб чиқиш, ривожлантиришнинг устуворликларини аниқлаш ва йирик хўжалик қарорларини қабул қилиш, барча ижтимоий ўзгартиришнинг умумий стратегиясини белгилаш ҳам, бошқарувнинг юқори даражаларида юз беради. Ушбу ўзаро алоқадорликни қуйидаги чизма кўринишида тасаввур этиш мумкин (1-чизма). 1-чизма. Бошқарувнинг стратегик жараёнларининг ўзаро алоқадорлиги чизмаси Муќитнинг таќлили Маљсадла рни белгилаш Стратегиян и танлаш Стратегияни бажарилиши Баќолаш ва назорат

Социал иқтисодиётдаги бошқаришда стратегик жараёнларнинг ўзаро алоқадорлиги ҳам х удди шу тарзда бўлади. Ўзини-ўзи тартибга солувчи иқтисодий тизимга эга анъанавий бозор иқтисодиётида таркибий ўзгаришларни амалга ошириш жараёни, бутун жамиятнинг ижтимоий устуворликларини акс эттирувчи сиёсат доирасида бўлсада, бироқ хўжалик юритувчи субъектлар даражасида бошланади ва шаклланади. Давлат, бу ҳолда, ўзининг ихтиёрида бўлган бевосита ва билвосита воситалар ёрдамида таркибий ўзгаришларни рағбатлантиради. Ушбу икки даража ўртасидаги асосий боғловчи бўғин талаб ва таклифни тартибга солиб турувчи ҳ аракатчан бозор ҳисобланади. Миллий иқтисодиётни таркибий қайта қуришни амалга ошириш ва шу асосда социал иқтисодиётни аста-секин шакллантириш ишлаб чиқариш ресурсларидан фойдаланиш йўналишларини тегишлича қайта гуруҳлаштирмасдан, уларни прогрессив соҳаларни (аҳолига хизмат, таълим тизими, соғлиқни сақлаш ва илмий хизмат кўрсатиш ва б.) ривожлантиришга жамламасдан туриб мумкин эмас. Бунда бир вақтнинг ўзида самарали сиз соҳаларни ривожлантиришга ресурслар сарфи чекланади ва улар фаолиятларининг миқёслари қисқаради. Энг умумий кўринишда ҳар қандай ижтимоий жараён циклли (ёпиқ, айланма) характерга эга бўлади. Ижтимоий жараёнлар доирасида амалга оширилувчи фаолият мантиқан хронологик (вақт, давр) жиҳатдан кетма-кет амалга оширилувчи айрим аниқ ифодаланган элементларга бўлинади. Ижтимоий жараённинг схематик (чизма) цикли қуйидагича тарзда кўринади

Маљсаднинг љўйилиши (1) Раќбарлик (5) Режалаштириш (2) Шароит ва ташкил этишни аниљлаш (3)Ижрочилик (4)(2-чизмага қаранг): 2-чизма. Ижтимоий жараён чизмаси . Ижтимоий жараённинг ҳар бир босқичи алоҳида, қатъий белгиланган вазифани ҳал этиш учун мўлжалланган бўлади: 1. Ижтимоий эҳтиёжнинг пайдо бўлиши ва бўлғуси ижтимоий жараён вазифаларининг қўйилиши.

2. Мақсадга эришиш учун зарур бўлган ҳаракат ва тадбирлар режасининг тузилиши. 3. Ижтимоий жараённи амалга ошириш учун зарур бўлган ресурсларга эҳтиёжнинг аниқланиши (кадрлар, технология, моддий ресурслар), ижрочилар олдига алоҳида, айрим вазифалар қўйилиши. 4. Ижрочилар (ижтимоий тадбирларни ўтказиш учун масъулларнинг) қўйилган вазифаларни амалга ошириш билан боғлиқ ҳаракатларнинг бажарилиши. 5. Ўтказиладиган тадбирларнинг назорати, таҳлили ва тартибга солиниши. Социал дараённи баҳолаш ва яхшилаш мақсадида келажакда амалга ошириладиган тадбирлар режасини аниқлаш ва жорий этиш бўйича қўшимча таҳлилий ишларни амалга ошириш. Ўзбекистон иқтисодиётининг ижтимоий қайта йўналтирилиши жуда қисқа муддатларда ички бозорни истеъмол товарлари билан тўлдириш, аҳолининг маиший ва маданий хизматларга бўлган эҳтиёжини тўлиқ қондириш, аҳолининг уй-жой ва ижтимоий инфра тузилма объектлари билан таъминланишида туб ўзгаришларга эришиш билан боғлиқдир. Ушбу улкан умуммиллий вазифани ҳал этиш чуқур таркибий ўзгаришларсиз, иқтисодиётни, аввало унинг таркибларини модернизациялаштирмасдан мумкин эмас. Аммо бу ерда иккинчи бир жиҳатидан ҳам эҳтиёт бўлиш лозим. Социал моҳиятига таянишини англаш муҳимдир. Гап шундаки, аҳолининг эҳтиёжларини тўлиқроқ даражада қондиришга эришишни ҳар хил назария ва фанлар ўз мақсади ва ўрганиш предмети сифатида қарайди. Жумладан, «Ялпи фаровонлик иқтисодиёти» - бу ЯИМни қандай қилиб тақсимлаш тўғрисидаги фандир. Социологик тақсимот назарияси ҳам шунингдек, турмуш воситаларининг мавжуд жамғармасини адолатли тақсимлаш тамойилларини рўёбга чиқаришнинг қонуниятлари ва ёндашувларни ўрганади. Социал йўналтирилган бозорий иқтисодиёт эса – бу ЯИМни қандай қилиб яратиш тўғрисидаги фандир.

Бундан фарқли ўлароқ, социал иқтисодиёт – бу нафақат оддийгина ЯИМни ишлаб чиқариш (яратиш), балки уни социал жиҳатдан қандай тақсимлаш тўғрисидаги фан ҳамдир (яъни ижтимоий ва мамлакат ҳар бир фуқаросининг шахсий манфаатларини ҳисобга олган ҳолда). Шу тарзда, социал иқтисодиёт концепцияси негизида бозорнинг ўзининг социал моҳиятидан фойдаланиш асосида социал гармонизация (уйғунлаштириш) ғояси ётади. Ижтимоий ҳаётни модернизациялашнинг замонавий жараёнлари фақат иқтисодиётни қайта таркиблаш йўли билангина муваффақиятли равишда амалга ошиши мумкин. Социал давлатнинг ривожланиш асосларини яратиш ва демократик жамиятни шакллантиришни жамиятнинг таянч соҳаси ҳисобланувчи иқтисодиётни модернизация қилмасдан, ижтимоий муносабатларни (иқтисодий, сиёсий, маънавий) эркинлаштирмасдан туриб тасаввур этиб бўлмайди. Модернизация – комплекс тушунча бўлиб, ўз мустақиллигига эришган мамлакатларда иқтисодий ривожланиш билан бирга юз берувчи, ҳар хил турдаги ижтимоий-иқтисодий жараёнларни бирлаштиради. Модернизация жараёнини нима учун ташкил этиш керак, бу нима беради ва трансформация, ислоҳ қилиш ёки ўзгартириш каби аввалдан маълум бўлган категориялардан айнан нимаси билан фарқ қилади? – деган савол туғилади. Гап шундаки, барча ушбу категориялар шаклларнинг алмашинувинигина акс эттиради, бироқ моҳияти ва мазмунини эмас, қандай шаклларга томон қандай ўтиш амалга оширилаётганлигини конкрет кўрсатмайди. Эҳтимол шунинг учун ҳам, амалда моҳият ва мазмун ўзгаришларисиз ҳолидаги, номланишларни оддий алмаштириш юз бермоқда. Масалан, ширкатлар пайдо бўлади, бироқ улар ўз моҳиятига кўра колхоз- трансфермерлар холос. Эҳтимол айнан шунинг учун, баъзида, янги иқтисодиёт ва умуман жамият вужудга келиши жараёнида секинлашиш юз бераётгандир?

Ўз моҳиятига кўра, модернизация – бу янгиланиш, анъанвийликдан тинимсиз ўзгариб борадиган замонавий индустриал жамиятга ўтиш жараёнидир. Модернизация ғоясининг зарурийлиги, функционал фойдалилиги шундаки, у индивидуал эркинликни кўпайтиради. Модернизация «анъанавийлик-замонавийлик» диалектикасидан, қарама-қарши қўйилишидан вужудга келади. Бунда барча анъаналарни ялписига синдириш ҳақида гап бормайди, чунки улар реакцион ва эскирган бўлиши ҳам, шунингдек тараққийпарвар бўлиши ҳам мумкин. Модернизация жараёнларининг ривожланиши, чуқурлашуви ва жадаллашувига ҳозирги дунёдаги барча муносабатлар ва аввало, бозор, пул хўжалиги ва шу кабилар билан боғлиқ бўлган иқтисодий муносабатлар ёрдам беради. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонунчилик палатаси ва Сенатнинг 2005 йил 28 январдаги қўшма йиғилишида мамлакатни модернизациялаш вазифасини баён этиб таъкидладики: «Илгаригидек асосий вазифа – бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштиришдир» 1 . Социал ривожланишнинг мақсади сифатида модернизациянинг ва аҳоли учун тегишли турмуш шароитларини яратишнинг қўйилиши зарурияти бир қатор сабаблар билан асосланиб, улардан асосийси сифатида минтақа ва жаҳон бозорида иқтисодий шароитларнинг ўзгариши, уларга таклиф ва рақобатнинг кучайиши ажратиб кўрсатияпди. Бунда, Президентимиз таъкидлашича, модернизация ва ослоҳ қилиш масалаларида биз учун қандайдир инқилоблар ҳам, догматизм (на диний, на коммунистик) ҳам маъқул эмас. Демократияни ва турли хилдаги «очиқ жамият моделларини» экспорт қилиш мумкин бўлмаганидек, давлат тузилишининг универсал (ҳаммабоп) лойиҳаларини ҳам ташқаридан импорт қилиш мумкин эмас. 2 1 Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т.: « Ў збекистон», 2005. – 76-бет. 2 Ўша жойда – 42-43 бетлар .

Шу тариқа, ўз кучимизга, ички имкониятларга, ривожланиш салоҳиятига таяниш зарурлиги таъкидланади. Шунинг учун, айнан, иқтисодиётни ва умуман социал ҳаётни қайта таркиблаш асосий резерв ҳисобланади. Бугунги кунда ижтимоий ҳаётда «таркиб» тушунчаси жуда оммабоп ҳисобланади. У барча соҳа ва йўналишлардаги олимларнинг асарларида, сиёсатчиларнинг нутқларида, радио ва телевидениеда, матбуотда, интернет тармоғида учрайди. Энг умумий кўринишда, таркиб дейилганда қараб чиқилаётган объектнинг бир бутунлигини таъминловчи ва унинг ўзигагина ўхшаш бўлган кўплаб таркибий қисмлари ўртасидаги барқарор алоқаларнинг барча умумлашмаси тушунилади. Миллий иқтисодиёт мураккаб, ривожланиб борувчи ижтимоий тизим бўлиб, шунинг учун унинг таркибий ўзгартирилиши умуман иқтисодий ислоҳотларни муваффақиятли амалга оширишнинг ҳал қилувчи шартларидан бири ҳисобланади. Ислоҳ этишнинг Ўзбекистон модели ижтимоий йўналтирилган бозорий иқтисодиётни тақозо этар экан, унда таркибий қайта қуриш янги ишлаб чиқаришни яратиш, иқтисодий ўсиш ва аҳоли турмуш даражасини оширишни таъминлаш орқали инсон салоҳиятини очишга йўналтирилган бўлиши зарур. Иқтисодий ўсиш секинлашувининг асосий сабабларидан бири иқтисодиётнинг собиқ иттифоқдан мерос қолган, такомиллашмаган таркиби ҳисобланади. Бунда, мустақиллик қўлга киритилишидан олдин Ўзбекистон иқтисодиёти ривожланиши таркибидаги салбий томонлар қуйидагилар бўлди: - асосан хом ашё ва ярим тайёр маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва экспорт қилишга мўлжалланганлик; - иқтисодиётнинг қишлоқ хўжалиги ривожланишидан, демакки табиий- иқлим омилларига боғлиқлиги;

- иқтисодиётнинг ёқилғи энергетика ресурсларини, асосий озиқ-овқат маҳсулотлари – дон, гўшт-сут маҳсулотлари, картошка, шакар ва бошқаларни ташиб келтиришга қарамлиги; - ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмида тайёр якуний маҳсулот ялпи улушининг пастлиги; - ишлаб чиқаришнинг технологик даражасининг пастлиги; - эскирган ишлаб чиқариш аппаратлари, ускуналари кўплиги сабабли рақобатбардош бўлмаган маҳсулот чиқарилиши. Ўзбекистон иқтисодиётини таркибий қайта қуриш муаммоси яна шу билан мураккаблашдики, мамлакатнинг молиявий имкониятлари билан мустаҳкамланиб борилмади. Бошқа мамлакатлардаги ислоҳотларнинг амалиёти ва реал амалга оширилиши, асосан, уч йўл билан ўтказилиши мумкин: 1. Бозор мувофиқлашуви ва монетар асосида таркибий қайта қуришни автоматик тарзда тартибга солиш. 2. Мақсадга йўналтирилган давлат сиёсатини юритиш. 3. Аҳоли ва иқтисодиёт эҳтиёжлари учун зарур барча нарсаларни сотиб олиш мақсадида хом ашё ресурсларини сотиш. Ўзбекистон постсовет маконидаги кўпчилик мамлакатлар каби, санаб ўтилган вариантлардан биринчиси бўйича ўтиши мумкин эди. Бироқ, ўзининг оддийлиги ва жозибадорлигига қарамасдан, бозорий назарияга мувофиқ у уч асосий муаммони ҳал эта олмайди:  Таркибий ўзгартиришларни нисбатан қисқа муддатларда бунинг устига, фақат бозор кучларининг таъсирига ишонган, ҳаммасини ўзига ташлаб қўйган ҳолда ўтказиб бўлмайди. Бундан ташқари, истиқболли тармоқларнинг вужудга келиши босқичида вақтинча уларни ташқи рақобатдан ҳимоя қилиш зарур;  Бозор мувофиқлашуви реал ишлаб чиқаришнинг ривожланишига зарар етказган ҳолда, тез айланувчанлиги ва фойдалилиги билан фарқланиб, иқтисодиётнинг савдо-воситачилик ва молиявий

соҳаларнинг ривожланишига ёрдам беради. Капитал ишлаб чиқариш соҳасида қайта тақсимланиши учун барибир яна анча вақт муддати ва тегишли тартибга солувчиларни киритиш талаб этилади;  Таркибий ўзгаришларни таъминлаш ва янги истиқболли тармоқларни яратиш учун кучли давлат ёрдами зарур. Иқтисодиётнинг таркибий қайта қурилиши юқори малакали кадрларсиз мумкин эмас. Шунинг учун одамлар қуйидаги имконият ва интилишларга эга бўлишлари лозим: - яхши ишлаб топиш ва моддий тўйинчиликда яшаш; - яхши соғлиққа эга бўлиш ва уни сақлай олиш; - ўз малакавий ва касбий кўникмалари даражасини доимо ошириб бориш. Демакки, таркибий қайта қуриш, одамларнинг турмуш даражасини оширишни мақсад қилган ҳолда, ўзи ҳам инсон салоҳияти даражасидан боғлиқ бўлади ва унинг ривожланишига муҳтождир. Айни ушбу муносабат, ушбу қонуний алоқадорлик Ўзбекистонда ўтказилган таркибий қайта қуришнинг асосида ётади. Ҳар қандай жараён, айниқса, мақсадли ўзгаришлар жараёни, маълум бир тамойилларга асосланиши лозим. Мамлакат иқтисодиётининг ривожланиш олдида турган вазифалардан келиб чиққанда, республика иқтисодиётини қайта қуришнинг асосий тамойили ушбу жараёнда давлатнинг фаол иштирокчилиги ҳисобланади. Бу шу билан боғлиқки, давлатнинг ташкилотчилик ролисиз янги нефт, газ конларини, минерал хом ашё ресурсларини ўзлаштириш, электроэнергетика объектларини қайта қуриш, самолётсозликни ривожлантириш, автомобиллар чиқариш, ғалла ва ёқилғи мустақиллигини таъминлаш каби энг муҳим лойиҳаларни амалга ошириб бўлмайди. Шу билан бирга, шаклланаётган бозорий муносабатлар шароитида давлат иқтисодиётни эски, маъмурий таъсир этишнинг анъанавий усуллари

билан тартибга сола олмайди. Шунинг учун таркибий қайта қуришнинг бошқа бир муҳим тамойили тадбиркорлик қобилиятига ва бизнес билан шуғулланиш ҳуқуқига эга бўлган мулкдорлар синфининг шаклланиши ҳисобланади. Давлат гўёки ўзининг ваколатларини ўрта синф вакилларига, чунки уларнинг манфаатлари, объектив тарзда, бозорий рвожланиш мақсадларига мос тушади, бу бу мақсадларни у ҳозирги босқичда амалга оширилмоқда. Умуман олганда, ўрта синфининг социал функцияси социал давлат яратишдан иборатдир. Бу социал иқтисодиёт ўрта синф бўлшини тақозо этишни англатади. Улар товарлар ва хизматлар яратиб, уларни мамлакат аҳолисининг бошқа қатлам ва гуруҳлари (кенг оммаси) сотиб олишга қодир бўлади ва, шу тарзда социал ислоҳотларга ҳақ тўланади. Социал иқтисодиёт ва социал давлатнинг моҳияти ва амал қилиш механизми шундан иборат бўлади. Шу тарзда, социал иқтисодиёт ва бозорий иқтисодиётнинг табиатидан вужудга келади. Социал иқтисодиётнинг вужудга келиши учун, айниқса бошланғич даврларида, даромадларнинг ўсиши ҳисобидан ички истеъмолнинг ривожланиши (ўсиши) муҳимдир. Даромадларнинг кўпайиши, истеъмолнинг ва одамлар эҳтиёжларининг ўсиб бориши, демакки иқтисодий ўсиш – ана шулар социал иқтисодиёт амал қилишининг манбаларидир. Ресурсларнинг, аввало молиявий ресурсларнинг чекланган ҳолидаги бозор шароитида куч ва ресурсларни ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг устувор йўналишларига жамлаш жуда муҳим ҳисобланади. Ислоҳотларнинг бошланғич даврида зарур молиявий ресурсларга ҳеч ким – давлат ҳам, аҳоли ҳам эга эмас эди. Дастлабки капитал жамғариш жараёни жаҳон тажрибасини муддат бўйича ҳам, жамғариш манбалари бўйича ҳам такрорлай олмасди. Шунинг учун босқичма-босқичлилик тамойили ва давлатнинг фаол иштироки асосида, бунинг устига реал шароит ва имкониятларни ҳисобга олиб, қатъий илмий асосдаги таркибий ўзгаришларни ўтказиш жуда муҳим бўлди.

Замонавий иқтисодиёт фанида, бошқалардаги каби, таркибий таҳлил тобора кўпроқ сезиларли ўрин эгалламоқда. Иқтисодий ҳаётдаги объектлар ва воқеаларнинг моҳиятини тушунтиришда таркибий таҳлил уч асосий устунликка эгадир: - назарий жиҳатдан у иқтисодиётнинг умумий амал қилишни яхшироқ тушунишга имкон беради. Таркибий таҳлил бутун иқтисодиётдаги ўҳшаш бирликларнинг умумий ўзаро боғлиқлиги тўғрисидаги гипотезадан (илмий фараздан) воз кечишга мажбур қилади. У ўз ўлчами, аҳамияти, ўзгарувчанлиги ва эгилувчанлиги бўйича тенг бўлмаган зоналарни аниқлайди. Ахир, масалан, девальвациянинг ички ва халқаро секторларининг тегишлича нисбатидан боғлиқ бўлмайдими? Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин: - амалий жиҳатдан эса таркибий таҳлил қандайдир умумлашма миқдо р ларни бир-бирига мослаштирувчи механистик талқинлардан қутулишга имкон беради. Кўпинча бундай ясама бирлаштиришлар ўзида ҳар хил хулқ-атвор ва ҳар хил фаолият билан боғлиқ бўлган миқдорларнинг маҳаллий даражадаги ўзига хос таъсирини ниқоблайди. - назарий-амалий фойдалилиги жиҳатдан таркибий таҳлил иқтисодий назариялар ва иқтисодий қонунларни қўлланиш имкониятини аниқлашга ёрдам беради. Тўлиқ рақобат таркиби учун яроқли бўлган баҳо шаклланиши қонунлари бозор иштирокчиларининг кам сонлилиги ёки давлат томонидан ўрнатилган «қатъий баҳолар» борлиги билан тавсиф ланувчи таркиблар учун яроқсиз бўлади. Таркибий ёндашувнинг муҳимлиги, аҳамиятлилигини, кўплаб мамлакатларда таркибларнинг аниқ таҳлили бўлмаганлигидан таркибий ислоҳотлар улардан кутилган натижани бермаганини ҳисобга олган ҳолда, баҳолаш мумкин. Бундан келиб чиқадиган асосий хулоса шундан иборатки, яхшироқ ўзгартириш учун таркибларга мослашишни, мавжуд таркибларни ҳисобга олишни билиш керак. Уларнинг ўзида мавжуд бўлган ўзгарувчанлик омилларидан фойдаланган ҳолда, уларга таъсир кўрсатиш мақсадга

мувофиқдир. Бир сўз билан айтганда, ундан хоҳламаётган ўзгаришлар унинг ўз иши бўлишига эришмоқ лозим. 2. Жамият янги ижтимоий тузилишининг шаклланиши Ўзбекистон Республикасида кейинги йилларда жамият институтларида юз бераётган ўзгаришлар унинг ижтимоий тузилишига ҳам жиддий таъсир кўрсатди. Мулкчилик ва ҳокимият муносабатлари ўзгарди ва ўзгариб бормоқда, социал табақаланиш механизми қайта қурилмоқда, элитани жадал алмаштириш жараёни руй бермоқда. Ижтимоий ҳаёт саҳнасига янги социал гуруҳлар чиқиб келмоқда, маълум бир қатламлар ўз ижтимоий мақомини ўзгартирмоқда. Жамиятнинг қутбланиши жараёни юз бермоқда. Молиявий ресурсларнинг айланиши ва миқёслари ўсмоқда, янада мураккаблашмоқда. Барча юқорида айтилганларни ҳисобга олган ҳолда, гуруҳий манфаатлар тизими, хулқ-атвор, ижтимоий ҳамкорлик усуллари ўзгармоқда. Булар, биринчи қарашда тарқоқ ҳодисаларга ўхшасада, жамият ижтимоий ўзгариши жараёнининг ҳар хил томони ҳисобланади. Шунинг учун уларни нафақат алоҳида, балки бир-бирига боғлиқлигини ҳисобга олган ҳолда ўрганиш муҳимдир. Жамиятни, аввало ички ҳаракатлантирувчи кучлар таъсири остида ўзгариб бораётган бир бутун ижтимоий тизим сифатида баён этиш асосий илмий вазифа ҳисобланади. Ғарб давлатлари олимлари жамиятнинг ижтимоий тузилиши асосий объект сифатида қаровчи кўплаб социологик назариялар ишлаб чиқдилар. Кўпчилик етакчи социологик концепциялар шу соҳага тааллуқли бўлиб, улар индивид ёки гуруҳнинг хулқ-атворини уларнинг ижтимоий тузилишдаги ўрни нуқтаи-назаридан тушунтиради. Шунга мос равишда, ушбу концепцияларнинг бошқа бир муҳим хусусияти ижтимоий тузилишнинг уни ташкил этувчи элементларга нисбатан белгиловчи ролини тан олиш ҳисобланади.

Ушбу йўналишдаги замонавий концепциялар учун, шунингдек таркибни (структурани) қандайдир қотиб қолган бир қурилма деб эмас, балки доимий ривожланувчи бир бутун сифатида тушуниш характерлидир. Бунда уни ташкил этувчи элементларнинг ўзаро алоқадорлиги ўзгаришлар манбаи деб тан олинади. Ижтимоий таркиб концепциялари кўплаб вариантларга эга бўлиб, улардан айниқса икки асосий модел ажратиб кўрсатилади: - тақсимотчилик; - тармоқлилик. Тақсимотчилик модели ижтимоий таркибни турлича ўрганувчи белгиларга (ёш, касб, маълумот, даромад ва б.) эга бўлган ўзаро боғлиқ ижтимоий вазиятлар тизими сифатида тасаввур этади. Бунда индивид ва гуруҳ ҳулқ-атворининг тафовутлари ва кўринишлари улар томонидан эгаллаган ижтимоий вазият билан, яъни жамиятдаги ўрни билан тушунтирилади. Бу тадқиқотчиларнинг диққат марказида социал табақаланишнинг ижтимоий ҳаракатчанлик ва интегратив (умумлашув) жиҳатлари (муаммолари) масалалари туради. Тармоқлилик модели индивид ва гуруҳнинг хулқ-атворини улар кирган ижтимоий тармоқнинг ҳар хил қурилмалари билан тушунтиради. Ижтимоий тармоқлар тизимининг асосий элементлари бўлиб тезлиги ва зичлиги билан ўзаро фарқланувчи алоқаларнинг тугунлари ва бўлимлари олинади. Ушбу моделлар билан бир қаторда, ижтимоий тузилишнинг муҳим концепцияларидан бири ижтимоий табақалашув (стратификация) концепцияси ҳисобланади. Ижтимоий табақалашувни ўрганишга замонавий ёндашувнинг асослари Макс Вебер томонидан яратилган бўлиб, у жамиятнинг социал таркибини кўп ўлчамли тизим сифатида қарайди, бунда мулкчилик ва синфлар муносабатлари билан биргаликда, статус (мақом – бу шахснинг ёши, жинси, келиб чиқиши, касби, оилавий аҳволига мос равишда жамиятда эгаллаган ўрнидир. Туғма (миллат, ижтимоий келиб чиқиш ва б.) лар ажратиб кўрсатилади. Бунда социал мақомни шахсий мақомдан

фарқлаш, яъни одам бирор-бир бошланғич гуруҳда ўзининг ижтимоий мавжудот сифатида қандай баҳоланишига боғлиқ ҳолда эгаллайдиган ўрнини фарқлаш муҳимдир. Ижтимоий тизимнинг энг муҳим тавсифи бўлиб, биринчидан, ижтимоий таркиб, яъни гуруҳда унинг ривожланишини белгиловчи таркиб, вазият ва муносабатлар ва, иккинчидан, жамиятнинг стратификацияси (табақалашуви) ёки айтиб ўтилган гуруҳларнинг социал мақомларининг иерархик шкаласидаги жойлашуви хизмат қилади. Ижтимоий гуруҳларнинг ва шунга мос равишда жамият ижтимоий стратификациясининг ҳам асосий меъёрлари қуйидагилар ҳисобланади: 1) Ҳукмронлик ва бошқарувчилик вазифа лари ҳажмида ифодаланувчи сиёсий салоҳият; 2) Мулкчилик, олинадиган даромадлар ва турмуш даражаси миқёсларида намоён бўлувчи иқтисодий салоҳият; 3) Ходимларнинг маълумоти, малакаси ва маҳоратини турмуш тарзи ва сифати хусусиятларини акс эттирувчи социомаданий салоҳият; 4) Юқорида айтиб ўтилган белгиларнинг мужассамлашган ифодаси ҳисобланувчи ижтимоий обрў-эътибор. Барча ушбу меъёрлар маълум даражада ўзаро боғлиқдир, бироқ, шу билан бирга, стратификацион (табақавий) маконнинг нисбатан мустақил томонларини ташкил этади. Ўзбекистон посттоталитаризмдан сиёсий плюрализм (кўп фикрлилик) ва демократияга ҳамда давлат маъмурий тақсимотчилиги иқтисодиётидан социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётига ўтиш босқичида турибди. Шунга мувофиқ ҳолда, ижтимоий табақалашув меъёрлари ҳам ўтиш характерига эга бўлади, уларнинг ўзгариш жараёнлари анчайин мураккаб, чунки эски ижтимоий муносабатларни синдириш янгиларини шакллантиришдан илгарилаб кетмоқда. Ушбу соҳада юз бераётган силжишларни тушуниш учун Ўзбекистон Республикасида ўзгаришлар жараёни бошланган «қайта қуришгача» бўлган жамиятдаги ва ҳозирги

жамиятдаги табақалашувларнинг асосий белгиларини таққослаш фойдали бўлади. Совет жамиятининг табақалашувида ҳал қилувчи ролни, ижтимоий гуруҳларнинг партия-давлат иерархиясидаги ўрни билан белгиланувчи сиёсий капитал ўйнади. Индивидлар ва гуруҳларнинг ҳокимият ва бошқарув тизимидаги ўрни нафақат уларнинг ихтиёрида бўлган тақсимотчилик ҳуқуқи, қарорлар қабул қилиш даражасини, балки ижтимоий алоқалар даражасини ҳам, норасмий имкониятлар миқёсини ҳам олдиндан белгилаб қўйган эди. Сиёсий тизимнинг барқарорлиги сиёсий элитанинг – «номенклатуранинг» таркиби ва аҳволидаги барқарорликни, шунингдек унинг ёпиқлиги ва у томонидан бошқарилаётган гуруҳдан бегоналашувини ҳам таъминлаган эди. Ҳозирги вазият демократлаштириш, давлат ҳокимиятининг жиддий сусайиши билан характерланади. Номенклатура тамойили бўйича ҳукмрон қатлам табақалашувини қайта ишлаб чиқиш механизми емирилган. Ҳокимият органлари тизими ислоҳ қилинган, жиддий қайта қурилган – улардан айримлари тугатилган, бошқалари эндигина ташкил этилган, учинчилари ўз функцияларини тубдан ўзгартирган. Жиддий ўзгаришлар натижасида мамлакат юқори давлат мансабларининг сифат жиҳатдан янги тизимига эга бўлди. Ушбу амалларни эгаллаб турганларнинг шахсий таркиби ҳам янгиланди, уларнинг кўпчилик қисми фаолиятнинг илгари ёпиқ бўлган юқори қатлами бошқа социал гуруҳлардан чиққанлар учун очилди. Иқтисодиётни бошқаришда, мулкни хусусийлаштиришда, моддий ва молиявий ресурсларга эгалик қилишда ижтимоий гуруҳлар роли биринчи ўринга чиқиб бормоқда. Иқтисодий табақалашувга келганда эса, Ўзбекистон Республикасида жамиятнинг табақалашувининг омиллари, меъёрлари ва қонуниятлари тўғрисидаги замонавий тасаввурлар ижтимоий мақоми ва шунингдек ижтимоий-ўзгариш жараёнларидаги ўрнига кўра фарқланувчи қатламлар ва гуруҳларни ажратишга имкон беради. Биз қабул қилган гипотезага (фаразга) кўра жамият тўрт ижтимоий қатламдан иборат бўлади: юқори, ўрта, таянч ва

қуйи қатламлар. Юқори қатлам деганда, аввало, ислоҳотларнинг асосий субъекти ролида чиқувчи, амалда бошқарувчи қатлам тушунилади. Унга элита ва шунга яқин гуруҳлар кириб, улар давлат бошқаруви тизимида, иқтисодий ва куч ишлатиш таркибларида энг муҳим ўринларни эгаллайдилар. Ушбу қатламни шакллантирувчи элита ва унга яқин гуруҳлар кўпинча турли манфаатларга эга бўлади ва ҳар хил мақсадларни кўзлайди. Аммо уларнинг барчасини ҳокимиятда турганлик ва ўзгаришлар жараёнига, айниқса унинг «юқоридан» ислоҳотлар билан ташкил этувчи томонларига тўғридан–тўғри таъсир кўрсатиш имконияти белгиси бирлаштиради. Иккинчи қатлам ўрта дейилиши, биринчидан, унинг ижтимоий кўрсаткичдаги (шкалада) ўрни ҳисобга олинган ва, иккинчидан, у шаклланаётган ўрта қатламнинг куртаги ҳисобланади. Тўғри, унинг кўпчилик кўрсаткичлари ҳозирча постиндустриал жамият талабларига жавоб берувчи шахсий мустақилликни таъминловчи капиталга ҳам, маҳорат даражасига ҳам, юқори ижтимоий обрўга ҳам эга эмас. Бунинг устига, ушбу қатлам ҳозирча, ижтимоий барқарорликнинг кафолати бўлиб хизмат қилиши учун, анча кам сонли ҳисобланади. Бироқ Ўзбекистонда тўлақонли ўрта ва йирик бўлмаган корхоналар менежерлари, амалдорлар, катта офицерларнинг (зобитларнинг) ўрта бўғини, энг малакали ва қобилиятли мутахассислар ва ишчилар асосидагина шаклланиши мумкин. Ўзгаришлар жараёнида ўрта қатлам томонидан бажариладиган рол унинг Ўзбекистон шароитлари учун юқори бўлган касбий-малакавий салоҳияти, ўзгарувчан шароитларга мослашиш қобилияти, эскирган ижтимоий институтларни янгилашда фаол ва манфаатли иштироки, нисбатан қулай молиявий аҳволи, ислоҳотларни давом эттиришдан умумий манфаатдорлиги билан белгиланади. Ҳозирги вақтда ушбу қатлам, ўзининг қуввати камлигига қарамасдан, аста-секин, асосан унинг ҳаракатлари билан амалга оширилаётган ислоҳотларнинг ижтимоий таянчи ва бош ҳаракатлантирувчи кучига айланмоқда. Агарда юқори қатлам жамиятнинг мақсад-муддаоси ва

иродасини намоён этса, ўрта қатлам эса қувватий асосни ва оммавий кундалик ижтимоий-ўзгарувчилик фаолиятининг йўлга қўювчиси бўлиб хизмат қилади. Кейинги таянч ижтимоий қатлам эса жуда салмоқли бўлиб, жамиятнинг деярли 2/3 қисмини қамраб олади. Унинг вакиллари ўртача касбий-малакавий сифатларга ва чекланган меҳнат салоҳиятига эгалар. Ҳозирги шароитларда унинг асосий интилиши воқеликни ўз маанфаатларига мос равишда ўзгаришига эмас, балки бошқаларнинг ташаббуслари бўйича, кўпинча эса – яшаш йўлларини ахтаришда юз бераётган ўзгаришларга мослашиб боришга йўналтирилгандир. Шунга қарамасдан, таянч қатламнинг мослашув шакллари ва усуллари ўзгартиришлар жараёнининг боришига катта таъсир кўрсатмоқда. Айрим ҳолларда у, «юқоридагилар» лойиҳалаштирганидан кўра, муассасавий ўзгаришларнинг ижтимоий йўналганлигини секинлаштириши, бошқа бир ҳолда – ўзгартириш ҳам мумкин. Ушбу қатламга зиёлиларнинг (мутахассисларнинг) асосий қисми, ярим зиёлилар (мутахасисларнинг ёрдамчилари), техник ходимлардан иборат хизматчилар, савдо ва хизмат кўрсатишдаги оммавий касб ходимлари, шунингдек деҳқонларнинг катта қисми киради. Ушбу гуруҳларнинг ижтимоий мақоми, менталитети, манфаатлари ва хулқ-атвори турлича бўлсада, ўзгартиришлар жараёнида уларнинг роли ўхшашдир. Бу биринчи навбатда, яшаш мақсадида ўзгарувчан шароитларга мослашиш, эришилган мақомни имконият даражасида сақлаб қолиш, яқинларини қўллаб қувватлаш, болаларни оёққа турғазиб олиш кабилардир. Жамиятнинг асосий, социаллашган қисми бўлган қуйи қатламнинг тузилиши ва вазифалари унчалик равшан эмас. Замонавий ўзгартиришлар жараёни доирасида ушбу қатлам, янгиликларнинг фаол иштирокчисига қараганда, кўпроқ жабрланувчиси, қурбони сифатида чиқади. Унинг вакилларининг фарқ қилиб турувчи белгилари бўлиб фаолият салоҳиятининг паст даражаси ва ўтиш даврининг мураккаб ижтимоий-иқтисодий шароитларига мослашишга қобилиятсизлик хизмат қилади. Умуман олганда, ушбу қатлам қариялар, кам маълумотлилар, унчалик соғлом ва кучли

бўлмаган кишилардан, бунинг устига етарли даражада нафақага ишлаб бўлмаганлардан ёки касбга, кўпинча эса доимий машғулотга эга бўлмаганлардан, ишсизлардан иборат бўлади. Жамият аъзоларининг ушбу қисми ижтимоий ҳимоя, ёрдам ва кўмакка муҳтождирлар. Тажрибавий йўл билан ушбу қатламни жуда кам шахсий ва оилавий даромади, маълумоти пастлиги, малакасиз меҳнат билан бандлиги ёки доимий ишининг йўқлиги белгилари асосида бирхиллаштириш мумкин. Қуйи қатлам сони ва таркибининг ўзгариши ислоҳотлар ижтимоий оқибатларининг муҳим кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади. Жамиятнинг ижтимоий қатламлари турлича фаолият – кўникиш салоҳиятига эга бўлади, яъни янги ижтимоий институтларнинг шаклланишига киришиш қобилияти, уларни ривожлантириш ва мустаҳкамлашдаги иштироки, улардан ўз манфаатида фойдаланиши, ўзгарувчан воқеликка фаол мослашиши ва натижада ўз мақомини яхшилаши ёки, ҳеч бўлмаганда, сақлаб қолиши турличадир. Ушбу қатламларнинг ўзгартиришлар жараёнидаги сифат жиҳатидан турлича ролларга эгаликлари шундан келиб чиқади. Жадал социал-инновацион фаолиятга ва самарали мослашувчан хулқ атворга қобилиятлилик социал-демографик салоҳият билан жиддий боғлиқ бўлади. Ҳар хил ижтимоий қатламларнинг вакиллари бир-биридан ўзи яшаш жойи типлари билан тубдан фарқланадилар. Маълумки, йирик шаҳарлар ўзининг бой маълумотлар муҳити билан ўз аҳолисига ижтимоийлашув, ўзини намоён этиш ва ўзгарувчан шароитларга мослашишлари учун, чекка қишлоқларга қараганда, яхшироқ имкониятларни таъминлайди. Ушбу жиҳатдан айниқса Тошкент шаҳри ажралиб туради. Ўрта қатлам юқори қатламдан махсус маълумотли кишилар улуши бўйича анча орқада қолган, чунки унинг таркибига, мутахассислар билан бирга, тадбиркорлар ва малакали ишчилар ҳам киради. Бироқ бунда юқори ва қуйи малакавий баҳолаш нисбати анча қулайдир. Эҳтимол, бу ерда нафақат даража, балки

нуфузли пойтахт олийгоҳларида олинган билимнинг яхши сифатлилиги, олий таълимдан кейинги тайёргарлик, илмий унвон ва даражалар борлиги ҳам таъсир кўрсатади. Буларнинг барчаси энг кўп даражада ўрта қатламга хосдир. Таянч қатламда махсус маълумотга эга кишилар ½ қисмигагина яқин, бироқ уларнинг асосий қисмининг маълумоти ўрта даражада. Таҳлиллар кўрсатадики, жамиятнинг ижтимоий қатламлари янги шароитларга мослашиш ва социал-янгилашлар фаолиятида қатнашиш учун ғоятд турли-туман ижтимоий-демографик шарт-шароитларга эга бўладилар. Муҳим ҳисобланувчи мулкий тенгсизлик бошқа кўплаб социал: гендер, ёш, урбанистик, яшаш жойи, тармоқ, касбий, бошқарувчилик ва бошқа соҳалардаги тенгсизликларнинг ифодасига айланди. Ўз навбатида даромадлар даражаси ижтимоий мақомнинг истеъмол типи ва турмуш тарзи, бизнес билан шуғулланиш имконияти, фойдали ижтимоий алоқаларни ўрнатиш, хизмат бўйича кўтарилиш, болаларга сифатли маълумот бериш ва бошқа шу каби томонларига жиддий таъсир этади. Бунинг таъсирида даромадлардаги фарқлар ҳозирги Ўзбекистонда социал табақалашувнинг асосини яратади. Илгари яхши таъминланган кишилар қуйи табақаларга тушиб қолганда ҳам юқори даражага даъвогарчиликни сақлаб қоладилар, бойиб кетган камбағаллар эса даромадларга нисбатан анча ўртача талабларни қўядилар. Ушбу тахминлардан қай бири ҳақиқатга яқинлигини аниқлаш учун қараб чиқилаётган қатламлар иқтисодий талабларининг мўтадил қондирилиш даражасини баҳолашга ўриниб кўрамиз. Бу мақсадда иккита кўрсаткичдан фойдаланилади: а) оиланинг амалдаги даромадининг етарли даражаси тўғрисидаги фаразларга муносабати ва б) ходимларнинг амалдаги пул даромадларининг энг кам зарурий иш ҳақига муносабати. Амалдагиси билан таққослагандан кўра юқорироқ даромадларга даъвогарлик қилиш – табиий, одатий ва ижобий ходисадир. Қоида тариқасида бундай даъволар одамларни меҳнат фаолиятига, малакасини оширишга, бизнесда қатнашишга ундаб боради. Бунда асосий масала меъёрда бўлади: агарда амалдаги иш ҳақи ва одамнинг фикрича

«нормал ҳаётни» таъминловчи даромад ўртасидаги фарқ маълум бир чегарадан ўтса, амалий меҳнатни фаоллаштиришга бўлган рағбат бефарқлик, ундан бегоналашув, норозилик кучайиши билан алмашади, шунингдек меҳнат меъёрларининг бузилишига ва ўз талабларини қондиришда жиноий усуллардан фойдаланишга ўтилади. Ҳозирги шароитларда «Социал иқтисодиёт» фанининг вазифаси – Ўзбекистондаги ислоҳотлар жараёнининг иқтисодий ва социал натижаларини, унинг социал гуруҳлар ва қатламлар манфаатларига мослиги даражасини, бозорга мослашуви йўллари ва имкониятларини объектив баҳолашдир. Бу билан, ушбу йўналишдаги тадқиқотлар мамлакатни дунёнинг социал жиҳатдан фаровон давлатлари қаторига чиқариш стратегиясини ишлаб чиқишга ёрдам берган бўлади. Социал гуруҳларнинг иқтисодий салоҳияти Социал иқтисодиётнинг асосини, ҳаракатлантирувчи кучини иқтисодий, ижтимоий, демографик, минтақавий ва бошқа омилларнинг ўзаро ҳамкорлиги ташкил этади. Айнан ушбу ҳамкорлик аҳоли иқтисодий табақалашувининг турли хилдаги манзарасини доимо яратган ва яратиб келмоқда. Бозор ислоҳотлари шароитида социал гуруҳларнинг иқтисодий салоҳияти ўзида уч таркибий қисмни бирлаштиради: 1) даромад келтирувчи капиталга эга бўлиш; 2) ижтимоий маҳсулотнинг тақсимланиши, силжиши, кўчиб юриш ва айирбошланиши жараёнларига алоқадорлик; 3) шахсий даромад ва истеъмол даражаси. Бунда, вужудга келаётган бозорий муносабатлар шароитида асосий рол биринчи таркибий қисмга тегишли бўлади. Бу шу билан изоҳланадики, нодавлат мулкнинг турли-туман кўринишлари (якка тартибдаги, гуруҳий, кооператив, улушли, аралаш, уюшмавий ва б.) фаол шаклланмоқда. Турли типдаги (молиявий, савдо,саноат, интеллектуал) капиталлар вужудга келмоқда.

Социал жиҳатдан бирмунча аниқ даражада хусусий капитал эгалари ажралиб чиқдилар. Улар орасида жамиятнинг турли қатламларига тааллуқли бўлган жуда йирик, ўрта ва кичик мулкдорлар бор. Шахсий хўжаликка эга бўлган ва аста-секин амалда мулкдорларга айланаётган (ерни сотишдан ташқари) деҳқонлар алоҳида ўринга эгадир. Иқтисодий салоҳиятнинг иккинчи таркибий қисми илгари устувор бўлиб, ҳозирда ўз ўрнини биринчисига бермоқда. Чунки, ўрта мулкдорнинг иқтисодий мақоми малакали менежерникидан юқори туради. Бунинг устига, давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнларининг чуқурлашиб бориши билан моддий ва молиявий ресурслар манфаатдор хўжайинларга эга бўлмоқда, бу уларнинг талон-тарож бўлиш имкониятини қисқартирмоқда. Афсуски, турли иқтисодий, касбий ва мансабдор гуруҳларнинг тақсимот механизмига алоқадорлик даражасини ўлчаш анча мураккабдир. Кўпинча ушбу белги бўйича аввал кўрилган гуруҳларнинг ўзи ажратилади: давлат ва аралаш корхоналар раҳбарлари, шу жумладан, ҳиссадорлик жамияти раҳбарлари, савдо соҳасининг масъул ходимлари ва мутахассислари, моддий- техника таъминоти хизматчилари, шунингдек, тижоратчилар, маклерлар, диллерлар каби бизнес профессионаллари. Ўз капиталига моддий бойликларни тақсимлашда қатнашиш имконига эга бўлмаган фуқаролар улуши кейинги йилларда бироз камайди, бироқ улар аввалгидек жамиятнинг энг кўпчилик қисмини ташкил этмоқда. Бу одамларнинг иқтисодий салоҳияти ёлланма меҳнт бўйича даромад даражаси билан аниқланади, уларнинг аҳволидаги асосий ўзгаришлар, биринчидан, аввалгидан кўра анча кескин мулкий қутбланиш ва, иккинчидан, меҳнат ва даромад ўртасидаги боғлиқликнинг деярли тўлиқ йўқолганлигидан иборатдир. Ижтимоий табақалашувнинг бош мезони касбий табақалашув ҳисобланиб, бу меҳнатнинг мураккаблик даражаси билан аниқланади. Бошқа бир қанча муҳим бўлган мезон олинадиган даромад ва моддий фаровонлик, яъни иқтисодий табақалашув ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикасида ўтиш давридаги социал табақалашувни соддароқ таҳлил қилиш мақсадида касбий табақалашувнинг уч асосий гуруҳини кўриб чиқамиз: 3 1) биринчи табақага асосан оддий ва бир хилда такрорланувчи ҳаракатлар ва иш турларидан иборат меҳнат соҳасида банд бўлганлар киради (масалан, конвейер олдидаги ишчилар, сотувчилар, ёрдамчи ишчилар ва б.); янгиликка интилувчан, ижодий характердаги меҳнат ходимлари (олимлар, сиёсатчилар, ишлаб чиқариш ташкилотларининг бир қисми ва б.); 2) иккинчи табақа – маълум усуллар ва ҳаракатлар асосидаги кўпроқ мураккаб интеллектуал меҳнат соҳаси ходимлари (инженер, ўқитувчи, врач, менежер ва б.); 3) учинчи табақа – ноанъанавий ёндошув асосидаги янгиликка интилувчан, ижодий характердаги меҳнат ходимлари (олимлар, сиёсатчилар, ишлаб чиқариш ташкилотчиларининг бир қисми ва б.). Бозорий муносабатлар ва шаклланаётган социал иқтисодиёт шароитларида бир табақадан бошқасига ўтишга кенг имкониятлар ва эркинликларнинг мавжудлиги инсоннинг ижтимоий ишлаб чиқаришда фаол иштирок этишини, унинг касбий ва маълумот даражасининг ўсишини рағбатлантиради. Иқтисодиётнинг кўп укладлилиги ва кўп секторлилиги Социал иқтисодиёт, ўзининг чуқур моҳиятига кўра, ижтимоий ҳаётнинг шакллари ва намоён бўлишида фикрлар хилма-хиллигини, турли туманлик ва демократизмни тақазо этади. Ўтиш даврининг дастлабки босқичида кўп укладли иқтисодиётнинг шаклланиши, мулкчилик муносабатларининг ва олинадиган даромад шаклларининг эркинлашуви, иш ҳақининг давлат томонидан тартибга солиниши, умуммиллий меҳнат бозорининг йўқлиги, ўз-ўзича бандликни кенг ривожланиши, бажарилган иш ҳақининг кечикиб берилиши кабилар 3 Доклад о человеческом развитии. – Узбекистон, 1997. с. 51-52

даромадлар соҳасидаги чуқур тафовутларга олиб келди. Бундай шароитда аҳолининг бир қисми камбағаллик чегарасидан ташқарида қолди, бошқа бир қисми эса – бойиб кетди. Аҳолининг даромадлари ва турмуш даражасидаги фарқлар объектив шарт-шароитларга боғлиқ. Ҳозирги давр учун характерли бўлган эски социал институтларнинг жадал емирилиши ва янгиларининг шаклланиши жараёнлари меҳнат ва ижтимоий ҳаракатчанликни кучайтирмоқда. Шу муносабат билан иқтидор ва маҳорат каби шахсий инсоний сифатларнинг, социаллашув даражасининг, омилкорликнинг, янги билимларга эга бўлиш қобилиятининг, маданий дунёқарашнинг роли сезиларли даражада ошиб бормоқда. Маҳоратнинг қадр- қиммати ва демакки, социомаданий капиталнинг роли ошиб бормоқда. Бироқ бу – фақатгина тенденциядир, чунки ўсиб борувчи социал ҳаракатчанликка маданий салоҳият билан камроқ боғлиқ бўлган сифатлар – ёшлик, куч-қувват, ирода, иззат-нафс, ташкилотчилик қобилиятининг борлиги, таваккалчиликка тайёрлик, жисмоний куч, агрессивлик, ахлоқий тушунарсизлик ва бошқалар ҳам тенг даражада таъсир этади. Бунинг устига, бугунги кунда жамият, қоида тариқасида маданий салоҳиятнинг «шу ерда ва ҳозир» фойдаланилиши мумкин бўлган қисмигагина эҳтиёж сезмоқда. Бундан келиб чиқадигани – малакали ва тажрибали муҳандисларга, шифокорларга ва бошқарувчиларга нисбатан юқори талаб борлиги ва шу билан бир вақтда талаб этилмаётган олимлар, маданият ва санъат ходимлари, ҳар хил гуманитар соҳа вакиллари сонининг ортиб боришидир. Фикримизча, Ўзбекистонда ҳозирда ходимлар социомаданий салоҳиятини ижтимоий баҳолашнинг икки, нисбатан мусстақил ёндашув мавжуд: биринчиси - мутахассисларга катта эҳтиёж сезаётган ва уларга юқори ҳақ тўлашга тайёр бўлган нодавлат секторида амал қилади. Иккинчиси, анъанавий тарзда давлат секторида сақланиб келиб, аввалгидек тенгчиликка ва ақлий меҳнатга нисбатан салбий муносабатини намоён этиб келмоқда. Натижада зиёлилар, ўз аҳволига кўра жиддий фарқланувчи табақаларга бўлинмоқда. Юқори табақани бошқарув ва

иқтисод-юридик йўналишдаги юқори ҳақ тўланадиган мутахассислар ташкил этади, улар банк соҳаси, қўшма корхоналар, иқтисодиётнинг хусусий секторида банд бўлганлардир; ўрта табақада бир илож қилиб «сув юзасида қалқиб турган», илмий-техника йўналишдаги мутахассислар бўлиб, нефт-газ, геология ва бошқа экспорт соҳасида меҳнат қилувчилардир; қуйи табақа – ижтимоий ва гуманитар йўналишдаги мутахассислар бўлиб, бюджет соҳаларида меҳнат қиладилар. Умуман олганда жамиятнинг тузилиши шўролар замонига таққослаганда сезиларли ўзгаришларга учради, бироқ, афсуски, кўплаб илгариги белгиларини ҳам сақлаб келмоқда. Унинг жиддий ўзгартирилиши учун мулкчилик ва ҳокимият институтларини тизимли равишда ўзгартириш зарур бўлиб, кўп йилларни талаб этади. Бу вақтда эса, жамиятнинг табақалашуви ўзининг қатъийлиги ва бир маънолилигини янада ҳам йўқотиб бораверади. Гуруҳлар ва қатламлар ўртасидаги чегаралар «ювилиб» боради, кўплаб ноаниқ ёки зиддиятли мақомга эга бўлган маргинал гуруҳлар пайдо бўлади. Биринчи қарашда ушбу тенденция энг ривожланган ғарб мамлакатлардаги социал-синфий тузилиш чегараларининг йўқолиб боришини эслатсада, бироқ кўпинча бу ўхшашлик расмангинадир. Гап шундаки, нисбатан бир хил бўлган «ўрта синф жамияти»нинг шаклланиши постиндустриализм учунгина характерлидир. Ўзбекистонда ўтиш даври иқтисодиёти шароитларида социал гуруҳларнинг шароитидаги ижтимоий-синфий тафовутлар алоҳида аҳамият касб этади. Улар аввалгидан кўра камроқ намоён бўлади, кўпроқ социал мақомнинг бошқа томонларини аниқлаб боради. Кейинги йиллардаги тадқиқотлар жамият социал тузилишини объектив ўрганишга асос солди, бироқ мамлакатимиз фани ҳозирча ушбу тузулиш ҳақида ишончли билимларга эга эмас. Социал тузулишнинг айрим жиҳатлари таҳлилига бир қатор ишлар бағишланган, аммо уларнинг кўпчилиги ёки муаммонинг назарий таҳлили билангина чегараланади ёки айрим ижтимоий гуруҳгагина бағишланади, уни янада кенгроқ бўлган бир

бутунликдан ташқарида қараб чиқилади. Илмий адабиётларда ижтимоий поғонада муҳим ўрин эгалловчи гуруҳ ва қатламларнинг социал сурати етарлича кенг даражада ўрганилган. Яқинда вужудга келган, жадал ривожланаётган ўрта қатламга тегишли бўлган ижтимоий фаол гуруҳлар (биринчи навбатда - тадбиркорлар) жиддий таҳлилга тортилмоқда. Ижтимоий-таркибий тадқиқотларнинг ўзгарувчанлик йўналишлари кўпинча ижтимоий гуруҳнинг сони ва таркибидаги силжишлар таҳлили билан чекланиб қолади. Ижтимоий гуруҳларнинг алоқалари ва ўзаро ҳамкорлиги, ижтимоий таркибнинг тизимлилиги, жамиятнинг амал қилиши ва ривожланишининг чуқур механизмдари анча кам ўрганилган. Социал таркиблар тадқиқоти кўпинча жамиятнинг «физиологияси»га эмас, балки «анатомияси»га тааллуқлидир. Шунинг учун уларнинг предмети ички ҳаётдан ва ўз-ўзини ривожлантириш механизмидан маҳрум бўлиб қолади. 3. Социал иқтисодиётда тармоқ таркибларининг шаклланиши Ўзбекистонда ўтиш давридаги муҳим вазифалардан бири иқтисодиётнинг тармоқ таркибидаги туб ўзгаришларни амалга ошириш, унинг социал йўналтирилганлигини кучайтириш ҳисобланади. Ҳар қандай мамлакатнинг иқтисодиёти социал ва иқтисодий ривожланиш, тармоқлараро меҳнат тақсимоти ва интеграция жараёнлари асосида вужудга келувчи хўжалик мажмуасидан иборат бўлади. Социал иқтисодиётнинг тармоқ ёки таркибий қисм таркиби тармоқларнинг йирик гуруҳлари ўртасидаги ўзаро нисбат, алоқалар ва мутаносибликларни акс эттиради. Энг умумий кўринишда социал-иқтисодий мажмуа қуйидаги тармоқ гуруҳларига бўлинади: - моддий ишлаб чиқариш соҳалари (саноат, қурилиш, қишлоқ хўжалиги, шунингдек аҳолини озиқ-овқат таъминоти билан боғлиқ бўлган соҳалар, яъни тайёрлаш, моддий-техник таъминот, савдо ва умумий овқатланиш);

- ноишлаб чиқариш соҳаси тармоқлари (уй-жой коммунал хўжалиги, маиший хизмат, транспорт, алоқа ва б.); - аҳолига ижтимоий хизмат кўрсатиш (соғлиқни сақлаш, фан, маданият ва санъат, таълим, бошқарув ва мудофаа соҳалари). Ҳар қандай социал-иқтисодий мажмуани ўрганиш учун тармоқларни функционал туркумлаштириш катта ҳамиятга эга бўлади. У тўрт гуруҳдаги тармоқларни ўз ичига олади: 1) бирламчи – кон саноати ва қишлоқ хўжалиги; 2) иккиламчи – ишлаб чиқарувчи саноат; 3) транспорт, савдо, уй-жой қурилиши, соғлиқни сақлаш, ишлаб чиқариш ва аҳолига хизмат кўрсатиш; 4) бошқарув, фан ва илмий хизмат кўрсатиш. Ишлаб чиқаришнинг ривожланиши, айниқса илмий-техника тараққиёти асоси, янги ишлаб чиқариш тармоқларининг ажралиб чиқишига олиб келади. Бунда, қоида тариқасида, кончилик тармоқлари улуши пасайиб, илмталаб тармоқлар ўсиб бормоқда. Миллий иқтисодиётнинг замонавий таркиблари учун ҳар қандай кўпроқ ёки камроқ ривожланган мамлакат учун характерли белги - тармоқ ёки тармоқлараро мажмуаларнинг мавжудлиги ҳисобланади. Ҳозирда тобора кўпроқ даражада ишлаб чиқариш алоқаларининг мустаҳкамланиши, ишлаб чиқариш турли даражаларининг умумлашуви жараёни бормоқда. Жўғрофий жойлашуви, тарихий ва миллий анъаналар, у ёки бу мамлакатнинг имконияти хусусиятига боғлиқ ҳолда ёқилғи-энегетика, металлургия, кимё-ўрмон, қурилиш, агросаноат, транспорт соҳасидаги тармоқлараро мажмуалар шаклланмоқда. Бу мажмуалар, ўз навбатида, мураккаб ва табақалашган таркибларга эга бўлади. Иқтисодиёт инфрат узилмас и

Бозорий муносабатларнинг ривожланиши шароитида инфратузилма тобора кўпроқ аҳамият касб этади. Инфратузилма – бу ишлаб чиқариш ва социал-ҳаётий эҳтиёжларни таъминлаш учун зарур бўлган моддий воситаларнинг мажмуасидир. У ишлаб чиқариш ва социал инфратузилмасига бўлинади. Ишлаб чиқариш инфратузилмаларга транспорт, алоқа, омборхоналар ва идиш хўжалиги, моддий-техника таъминоти, муҳандислик қурилмалари, иссиқлик трассалари, водопровод, коммуникация, газ ва нефт қувурлари, ирригация тизимлари ва б.; социал инфратузилмага – йўловчи транспорти, шаҳарлар ва аҳоли пунктларининг коммунал-маиший хўжалиги киради. Ишлаб чиқариш инфратузилмаси ҳам, ижтимоий инфратузилма ҳам миллий иқтисодиётнинг мажмуа ҳолида бўлишида ва янги ҳудудларни ўзлаштиришда, кенг доирадаги социал муаммоларни ҳал этишда жуда муҳим рол ўйнайди. Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган бозорий ислоҳотлар жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви, миллий иқтисодиётнинг эркинлашуви ва замонавийлашуви шароитларида инфратузилма тармоқларига, аввало, ишлаб чиқариш, ижтимоий ва бозор инфратузилмасининг муҳим ташкилий қисми сифатидаги коммуникация соҳасига жуда қатъий талаблар қўймоқда. Ушбу талаблар мамлакат фуқароларининг сифатли алоқа хизматига бўлган социал ва шахсий эҳтиёжларини тобора тўлароқ қондириш эҳтиёжлари билан тақазоланади. Республика, минтақавий ва маҳаллий телекоммуникация ва почта хизматлари бозорининг яхши ўрганилмаганлиги, ушбу соҳа салоҳиятидан фойдаланишнинг паст даражаси оқибатида алоқа хизматига бўлган бозор талаблари тўла даражада қондирилмаяпти. Мамлакат иқтисодиёти учун муҳим бўлган ушбу соҳани жадал ривожлантириш масаласи жуда кескин қўйилган. Ушбу соҳа иқтисодиётнинг бошқа аралаш тармоқларида умумлашган, яъни мультипликатив ҳолдаги ўзаро боғлиқ бўлган иқтисодий самара беради. Ушбу вазифани муваффақиятли ҳал этиш учун амалга оширилаётган инвестицион сиёсат доирасида тегишли чора-тадбирлар

кўрилиши лозим. Бу асосий инструмент ҳисобланиб, унинг ёрдамида давлат ишлаб чиқариш ҳажмининг умумий ўсишига, илмий-техника тараққиётининг жадаллашувига, миллий иқтисодиёт таркибининг ўзгаришларига ва кўплаб ижтимоий муаммоларни ҳал этишга таъсир кўрсатиб боради. Тармоқнинг барқарор ва самарали ишлашини йўлга қўйиш ҳар бир тармоқ кичик бўлимлари ва ишлаб чиқариш ривожланишининг устуворликларини ҳисобга олган ҳолда жиддий таркибий ўзгаришлар қилишни, республиканинг барқарор иқтисодий ўсишини таъминлашда уларнинг ролини оширишни талаб этади. Фаол таркибий сиёсатни амалга ошириш учун анча миқёсдаги сармоялар талаб этилади. Бироқ, хўжалик юритишнинг олдинги маъмурий бўйруқбозлик тизимида бўлган нуқсон – ушбу соҳани молиялаштиришга «қолдиқ принципи» бўйича ёндошув ҳали оҳиригача бартараф этилган эмас. Почта ва телекоммуникация соҳаларини ривожлантиришга республика ЯИМнинг 0,67% ажратилади, ушбу кўрсаткич Ғарб мамлакатларида эса ЯИМнинг 3-4%гача етади. 4 Бу жаҳон телекоммуникацион янгиликлардан кечикишга ҳамда Ўзбекистон Республикасида 2010 йилгача бўлган даврда телекоммуникацияларни қайта қуриш ва янгилашнинг миллий дастрини бажариш муддатларининг чўзилиб кетишига олиб келиши мумкин. Вазиятни яхшилаш ва ушбу соҳадаги ишларнинг самарадорлигини ошириш мақсадида мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, корхоналарни акциялаштириш йўли билан бозорий ўзгаришларни амалга ошириш бўйича тегишли чора-тадбирлар кўрилмоқда. Тармоқдаги таркибий ўзгаришлар, алоқа корхоналарининг хусусийлаштирилиши, улар томонидан хўжалик юритишнинг бозорий усулларнинг қўлланилиши телекоммуникация секторида инвестициялар киритилишини анча фаоллаштиришга имкон берди. Бугунги кунда почта соҳасида «Ўзбектелеком» акциядорлик компанияси, «Ўзбекистон почтаси» давлат акциядорлик компанияси, «Матбуот тарқатувчи» акциядорлик 4 Шоюсупова Л.Р. Проблемы привлечения и использования иностранных инвестиций для ускоренного развития сферы почты и телекоммуникации Республики Узбекистан. Ташкент-Берлин-Бонн.2001. с.111

компанияси, тезкор алоқани, интернет тармоғининг барқарор ишлашини, миллий ва жаҳон валютасида пул жўнатишларни амалга оширувчи акциядорлик жамиятлари, давлат, хусусий ва қўшма корхоналар фаолият кўрсатмоқда. Ҳозирги шароитда ҳар қандай мамлакат иқтисодиётининг замонавий таркиби етарли даражада ривожланган саноат бўлишини тақазо этади. Бунда, қоида тариқасида, саноатнинг ўзи ҳам юқори даражада ихтисослашганлиги билан тавсифлана ди. Ижтимоий меҳнат тақсимотининг чуқурлашиб бориши натижасида ишлаб чиқаришнинг кўплаб тармоқлари, соҳалари ва турлари вужудга келди, булар биргаликда саноатнинг тармоқ таркибини ташкил этади ва кўплаб ижтимоий ва иқтисодий омиллар билан белгиланади. Улардан асосийлари қуйидагилар ҳисобланади: ишлаб чиқаришнинг ривожланиш даражаси, техникавий тараққиёт, социал -тарихий шароитлар, аҳолининг ишлаб чиқариш кўникмалари, табиий ресурслар. Саноатнинг тармоқ таркибидаги ўзгаришларни белгиловчи энг муҳим омил – илмий- техника тараққиёти ва унинг асосий йўналишлари – ишлаб чиқаришни автоматлаштириш, компьютерлаштириш ва механизациялаштириш, технологияни такомиллаштириш, ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш ва кооперативлаштириш ҳисобланади. Илмий-техника тараққиёти таъсири остида саноат тармоқ таркибининг ўзгариши ва такомиллашуви узлуксиз юз бериб боради. Ўзбекистон иқтисодиётини эркинлаштириш шароитларида чет эл сармояларининг кенг миқёсда жалб этилиши иқтисодий ўсишнинг, аввало саноатдаги ўсишнинг энг муҳим омилига айланади. Мамлакатимизда саноат сиёсатининг бош устуворликлари сифатида қуйдагилар белгиланган: - мамлакатнинг экспорт салоҳиятини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш; - ташқи иқтисодий фаолиятни, биринчи навбатда валюта бозорини эркинлаштириш;

- кундалик ҳисоб-китоблар учун миллий валютанинг конвертацияланишини таъминлаш. Мўлжалланган устуворликларга мос равишда инвестиция сиёсатини рўёбга чиқариш бўйича аниқ чора-тадбирларни амалга ошириш зарур, булар: - Ўзбекистон иқтисодиётини таркибий янгилшга чет эл сармояларини фаол жалб этиш (шу жумладан замонавий жиҳозлар ва илғор технологиялар кўринишида ҳам); - чет эл сармояларини жалб этишни рағбатлатириш учун қулай инвестицион муҳит яртиш; - Ўзбекистон иқтисодиётига қўйилаётган барча турдаги чет эл сармоялари учун давлат кафолати тамойилини қўллаш; - миллий иқтисодиёт ривожланишининг самарадорлигини оширириш мақсадида молиявий-ишлаб чиқариш гуруҳларини бошқаришни ташкил этиш учун саноат, аграр ва бошқа корхоналарнинг давлат ва тижорат банклари билан мустаҳкам ҳамкорлигини таъминлаш. Ўзбекистондаги таркибий сиёсат, иқтисодий ислоҳотларнинг миллий модели асосида амалга оширилиб, иқтисодий мустақилликни, шу жумладан энергетик ва озиқ-овқат мустақиллигини таъминлашга, шунингдек бой минерал-хом ашё ресурсларини ўзлаштириш билан боғлиқ бўлган тоғ-кон саноатининг стратегик муҳим тармоқларини жадал ривожлантиришга йўналтирилган. Таянч тармоқларнинг – нефт, газ, рангли металлургия, автомобилсозлик, самолётсозлик, электроника, кимё ва нефт кимёси саноатларининг устувор даражада ривожланиши ҳисобидан саноатнинг тармоқ таркиби яхшиланди. Ўзбекистон Республикасининг статистика бўйича Давлат қўмитасининг 1991 йилдан 2004 йилгача бўлган давр учун маълумотларига кўра тўққиз юздан ортиқ янги турдаги маҳсулотларни чиқариш ўзлаштирилган. Тўғридан-тўғри чет эл инвестицияларидан самарали фойдаланишга Андижон вилояти яққол мисол бўлади. Бу ерда икки йил ичида Ўрта Осиёда энг йирик бўлган «ЎзДЭУавто» автомобилсозлик мажмуаси қурилди.

«Ўзбекистон иқтисодиётини таркибий ўзгартиришнинг 2010 йилгача даврга бўлган концепцияси» асосига таркибий ислоҳотларнинг экспортга мўлжалланган модели қўйилган бўлиб, у ички ва ташқи бозордаги талаблар таркибига мослашган ҳолдаги рақобатбардош ишлаб чиқариш ва иқтисодий фаолият турларини яратиш ва ривожлантириш йўли билан республиканинг жаҳон иқтисодиётига интеграциялашуви ва глобаллашув жараёнида таваккалчиликни минимумга тушириш ҳамда максимум фойда олишга мўлжалланган. Саноат таркибини ривожлантиришда эришилган бир қатор ютуқларга қарамасдан индустриал сиёсатни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган айрим қийинчиликлар вужудга келди. Уларнинг асосийлари – ички бозор сиғимининг чекланганлиги ва ўзимизда чиқарилган маҳсулотларнинг кўпчилик турлари етарлича рақобатбардош эмаслигидир. Бу жаҳон иқтисодий тизимининг ихтисослашуви ва глобаллашуви имкониятларидан, Ўзбекистоннинг салмоқли экспорт салоҳиятидан, ишлаб чиқариш миқёсларидан етарлича фойдаланишга имкон бермайди. Ўзбекистон иқтисодиётида таркибий ўзгартиришлар ўтказишда эҳтимолий оқибатларни ҳисобга олган ҳолда, глобаллашув жараёнидаги иштирокчиликдан зарарли минимумга, фойдани максимумга етказиш мақсадида мослашиб бориши зарур. Глобаллашувнинг фойдали жиҳатлари ҳалқаро капитални жалб этган ҳолда ташқи савдода фаол қатнашиш билан боғлиқ бўлган янги имкониятлар билан тақазоланади. Узоқ истиқболда мамлакат иқтисодиётидаги таркибий ўзгаришларга, глобаллашувнинг фойдаси билан бир қаторда, ўзига хос салбий жиҳатлари ҳам таъсир этиши мумкин, булар қуйидагилардир: - Жаҳон Савдо Ташкилотининг (ЖСТ) қоидаларида экспорт субсидияларини чеклаш, инвестиция фаолиятида хорижликларни яккалаб қўйишни таъқиқлаш, экспорт ва импортни мажбурий лицензиялашга, саноат товарларига юқори импорт тарифларига йўл қўймаслик кабилар кўзда тутилган;

- савдо ва капитал оқимининг тобора ўсиб борувчи очиқлиги, халқаро ташкилотлар томонидан молиявий очиқликка талабларнинг оширилиши сабабли, шунингдек чет эл капиталининг эҳтимоллий қайта оқимлари туфайли барқарорликка хавфнинг ошиб бориши, булар мамлакатдаги барқарор ижтимоий-иқтисодий, сиёсий вазиятни таъминлашга ва макроиқтисодий тартибга солишнинг сифатига алоҳида талаблар қўяди; - тўғридан-тўғри чет эл инвестицияларини жалб этиш учун рақобатнинг кучайиши, интеллектуал мулкнинг халқаро ҳуқуқини қўриқлашнинг кучайиши муносабати билан илғор чет эл технологияларидан кўчирма олиш имкиниятининг пасайиши, мамлакат ташқи қарзининг ошиб бориши мумкинлиги кабилар оқибатида жаҳон тараққиётининг бир чеккасида қолиб кетиш хавфи. Одатда, энг умумий кўринишда, саноат кончилик ва қайта ишлаш соҳаларига бўлинади. Саноатнинг қайта ишлаш соҳалари оғир индустриянинг асосини ташкил этади. Уларнинг улушига саноат маҳсулоти умумий ҳажмининг 90%и тўғри келади. Иқтисодий мўлжалланишига кўра бутун саноат маҳсулоти икки катта гуруҳга бўлинади: ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқариш ва истеъмол маҳсулотларини ишлаб чиқариш соҳаларига. Саноатни гуруҳларга бўлиш муҳим иқтисодий аҳамиятга эгадир. Бу ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг табиий-буюмлашган таркибини аниқлашга, саноат ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмида ҳар бир гуруҳнинг улушини ҳисоблашга ва шу асосда ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқариш ва истеъмол предметлари ишлаб чиқариш ўртасида тўғри нисбатни ўрнатишга имкон беради.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2003. 2. “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. “Халқ сўзи” газ., 2000 йил 15 июн. 3. “Фуқароларнинг жамғарилиб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2004 йил. №10-11. 4. “Хусусий корхона тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2004 йил. №1 5. “Жамоат фондлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2003 йил.№9 6. ”Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 14 июн Фармони. “Халқ сўзи” газ, 2005 йил 16 июн. 7. “Тадбиркорлик субъектларининг хўжалик соҳасидаги ҳуқуқбузарликлари учун молиявий жавобгарлигини эркинлаштириш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг 2005 йил 14 июн Фармони. “Халқ сўзи” газ 2005 йил 16 июн. 8. ”Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 20 июн Фармони. “Халқ сўзи” газ., 2005 йил 24 июн. 9. “2004-2009 йилларда Мактаб таълимини ривожлантириш давлат умуммиллий дастури тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2004 йил 21 май Фармони. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 2004 йил май. №5. 10. ”Банклардаги депозит ҳисобварақалардан нақд пул тўловларини узлуксиз таъминлаш кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон

Республикаси Президентининг 2005 йил 5 август Қарори. “Халқ сўзи” газ., 2005 йил 9 август.

O'xshashlar

Социал - иктисодий эхтиёжлар

Бозор, иқтисодиёт ва бизнес

Иқтисодий ўсишнинг социал омиллари

Социал маъсулият ва этика

Минтақавий иқтисодиёт фанининг назарий асослари