Минтақавий иқтисодиёт фанининг назарий асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Минтақавий иқтисодиёт фанининг назарий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148 KB

Ko'chirib olish

Минтақавий иқтисодиёт фанининг назарий асослари Режа: 1. Минтақавий иқтисодиёт » фанининг предмети ва вазифалари 2. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш қонуниятлари ва тамойиллари 3. Ìèíòà қ àâèé ñè¸ñàò âà è қ òèñîäèé ðàéîíëàøòèðèø

1. Минтақавий иқтисодиёт» фанининг предмети ва вазифалари «Минтақавий иқтисодиёт» нимани ўрганади, деган дастлабки ва муҳим саволга энг оддий ва лўнда ҳолда - минтақа иқтисодиётини, яна ҳам аниқроқ қилиб айтганда «минтақалар иқтисодиётини ўрганади» деб жавоб бериш мумкин. Жавоб мантиқан тўғри ҳисобланади. Демак, «минтақавий иқтисодиёт» минтақа тараққиётининг объектив шарт-шароитлари ва омилларини (географик ўрни, табиий, демографик ва ишлаб чиқариш салоҳиятини), ишлаб чиқариш таркиби, ижтимоий соҳа ва аҳолининг турмуш шароитини, аҳоли ва хўжаликнинг жойлашишини, иқтисодиётнинг фаолият кўрсатиши ва унинг бошқариш механизмини, мазкур минтақанинг бошқа минтақалар ва мамлакатлар билан ўрнатган иқтисодий алоқаларини тадқиқ этади. «Минтақавий иқтисодиёт» фанининг предмети қуйидагиларни ўз ичига олади: -алоҳида минтақа иқтисодиёти; -минтақалар ўртасидаги иқтисодий алоқалар; -минтақавий тизимлар (бунда «миллий иқтисодиёт» минтақалар иқтисодиётларининг тизими бўлиб намоён бўлади); -ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш; -иқтисодий турмуш тарзининг минтақавий жиҳатлари. Минтақавий иқтисодиётда қатор атама ва тушунчалардан фойдаланилади. Шулардан энг муҳими ҳудуд– ер, яъни қуруқлик юзасининг чекланган қисми. Унга майдон, ўзига хос географик ўрин ва бошқа шу каби белгилар хос. Ҳудудни тўлдирувчи тушунчалар бўлиб акватория– ер сув қобиғининг чекланган қисми ва аэротория – ер ҳаво қобиғининг қуйи қатлами ҳисобланади. «Ҳудуд», «акватория», «аэротория» тушунчаларини «геотория» -ер юзасининг географик қобиғи тушунчаси бирлаштиради. Минтақа (регион)-бу маълум ҳудуд бўлиб, у бошқа ҳудудлардан қатор белгилар бўйича фарқ қилади ва ўзига хос бир бутунлик, таркибий

элементлари ўртасида ўзаро алоқадорлик мавжудлиги билан ифодаланади. «Регион» лотинча сўз бўлиб ( regi о), таржима қилинганда мамлакат, ўлка, область маъносини англатади. «Регион» сўзига синоним қилиб «район» тушунчаси кўпчилик олим ва тадқиқотчилар томонидан қабул қилинган. Ҳудудни минтақаларга ажратиш районлаштириш деб аталади. Районлаштириш ҳар доим мақсадли бўлади, яъни у бирор-бир мақсадни кўзлаб амалга оширилади. Бир ҳудуд доирасида бир нечта турдаги районлаштириш амалга оширилиши мумкин. Минтақа ва иқтисодий районлаштириш муаммолари тўғрисидаги дастлабки тадқиқотлар капиталистик ишлаб чиқаришнинг нисбатан юқори даражаларига эришган Германия, АҚШ, Швеция, Франция каби мамлакатлар ҳамда саноат инқилоби ватани Буюк Британия олимлари ва мутахассислари томонидан амалга оширилган. Минтақашунослик фанининг пойдевори ҳаққоний тарзда иқтисодий назария асосчилари, йирик инглиз олимлари Адам Смит, Давид Рикардо томонидан барпо қилинган. А.Смит «Мутлоқ устунлик концепцияси»ни, Д.Рикардо эса юқоридаги асар асосида «Нисбий устунлик назарияси»ни ишлаб чиқдилар. Ушбу назарияларга биноан ҳар бир, алоҳида минтақа ёки ҳудуд бошқа ҳудудларга нисбатан маҳсулотларнинг муайян турларини самарали ишлаб чиқаришга ва экспорт қилишга ихтисослашиши лозим. Шу вақтнинг ўзида мазкур минтақа ва ҳудудлар бошқа минтақа ва ҳудудларга нисбатан ишлаб чиқариш самараси паст бўлган маҳсулотларни импорт қилиши мақсадга мувофиқдир, деб таъкидлайди Д.Рикардо. Кейинчалик Шве- йцариялик олимлар Хекшер ва Олин Рикардонинг «Нисбий устунлик назарияси»га таянган ҳолда «Хекшер-Олин» ёки «ишлаб чиқариш омилларининг нисбатлари» назариясини ишлаб чиқдилар. Ушбу назарияда минтақаларнинг товарларни, уларни ишлаб чиқариш учун керагидан ортиқча ва арзон бўлган омиллардан фойдаланувчи муайян турларини ишлаб чиқаришга ихтисослашишлари зарурлиги асослаб берилган.

Минтақаларни тадқиқ этишга немис олимлари жуда катта ҳисса қўшганлар. Уларнинг ичида И.Тюнен, В. Кристаллер ва А. Вебер-ларнинг ҳиссалари айниқса салмоқли бўлди. и И.Тюнен корхоналарнинг ихтисослашуви ишлаб чиқаришнинг сарф-харажатлари ва фойда миқдорига таъсир кўрсатувчи ҳудудий омилларга боғлиқлигини аниқлаб берди. И.Тюнендан фарқли ўлароқ, В.Кристаллер ишлаб чиқаришга жойланиш объекти эмас, балки жойланиш нуқтаси кўпроқ таъсир кўрсатишини исботлаб берди. Бунинг асосида В.Кристаллер «Марказий жойлар назарияси»ни ишлаб чиқди. В.Кристаллер халқ хўжалиги ҳудудий таркибининг шаклланишида шаҳарлар ва агломерацияларнинг ўрни ва аҳамиятини баҳолаб берди. Немис олимлари ичида минтақашунослик назариясининг ривожланишига А.Вебер айниқса катта ҳисса қўшди. Унинг «Саноатни жойлаштириш назарияси»да корхоналарни жойлаштиришга қуйидаги учта омил ҳал қилувчи таъсир кўрсатиши илмий асослаб берилган: а) транспорт харажатлари; б) ишчи кучи харажатлари; в) агломерация самараси. А.Вебер назарияси асосида саноатни ҳудудда жойла-штиришнинг икки муҳим тамойили кашф этилди. Биринчи тамойилда айрим корхоналарни ҳудудий жойлаштириш бўйича қарор макроиқтисодий ёндашув асосида танланади. Иккинчи тамойилга кўра корхонани жойлаштириш билан боғлиқ харажатлар минимал миқдорга туширилиши лозим. Ишлаб чиқаришни жойлаштириш назариясини кашф этишга АҚШ олими У.Изард жуда катта ҳисса қўшди. Унинг ҳиссаси минтақашунослик фанига авваламбор бошқариш масалаларининг киритилиши билан ажралиб туради. Дарҳақиқат, У. Изардгача амалга оширилган тадқиқотларнинг аксариятида бошқариш муаммоси эътибордан четда қолган эди. Ишлаб чиқаришни жойлаштириш ва минтақавий иқтисодиёт фанининг ривожланиши масалаларида ХХ асрнинг иккинчи яримида жуда катта ўзгаришлар юз берди. Бунда фан-техника инқилобларининг бўлиб ўтиши,

ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларининг мисли кўрилмаган суръатларда ривожланиши ҳал қилувчи аҳамият касб этди. Саноат тармоқларининг ривожланиши ўз навбатида урбанизация жараёнининг чуқурлашиши ва ҳудудий кенгайишни таъминлади. Янги шаҳарлар ва шаҳарчалар, аҳоли ареаллари барпо қилинди. Буларнинг барчаси минтақавий иқтисодиёт фанининг ривожланишига, унда янги йўналишлар, назариялар ва таърифларнинг шаклланишига сабаб бўлди. Чунончи, «Минтақавий ривожланиш ва тарихий таҳлил» назарияси иқтисодий тараққиётга бир-бири билан алоқадор бўлган комплекс: иқтисодий ва табиий- географик, иқтисодий ва технологик (ҳар хил ареалларда сарф- харажатларнинг катта-кичиклигини белгилаб беради); демографик (аҳоли сони ўсишининг ҳажми ва суръатлари) омилларининг таъсирини баҳолашни илгари суради Минтақавий иқтисодиёт назариясининг ривожланишига Швециялик иқтисодчи олим Г.Мюрдаль қўшган ҳисса ҳам салмоқли бўлди. Г.Мюрдаль назариясига биноан, бозор кучлари ҳеч қачон ва ҳеч қайси минтақада эркин фаолият кўрсатмайди. Ривожланган мамлакатлардаги ҳар қандай иқтисодий силжиш ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётида ўз аксини топади. Шунингдек, ривожланаётган мамлакатларда бўлиб ўтган иқтисодий ўзгаришлар ривожланган мамлакатлар хўжалигида ўз ифодасини топмоқда. Чунончи, ишчи кучи бир хил шароитда бўш ривожланган минтақалардан иқтисодиёти юқори даражада тараққий этган минтақаларга кўчади. Худди шундай ҳодиса капитал билан ҳам юз беради. Натижада, бўш ривожланган минтақалар иқтисодиёти ўзининг жозибадорлигини аста-секин йўқота боради, бироқ минтақалар иқтисодий ривожланиши даражасидаги фарқ кўпайиб боради. «Иқтисодий база назарияси» тарафдорлари минтақа ихтисослашуви билан унинг иқтисодий ривожланиши даражаси ўртасида тўғри алоқадорлик мавжудлигини таъкидлашади. Улар минтақа харидорлар талабига мос келувчи маҳсулотларни қанчалик кўп ишлаб чиқарса, минтақа шунга муносиб ўсиш суръатларига эга бўлади, деган хулосага келишди.

«Маҳаллий ўсиш назарияси»га биноан минтақанинг ривожланиши унда мавжуд иқтисодий салоҳият ва молиявий ресурслардан фойдаланиш имкониятлари билан белгиланади. Бунда иқтисодий ўсиш маҳаллий тадбиркорликни ривожлантириш ва шарт-шароитлардан самарали фойдаланишга боғлиқдир. Мазкур назариядан самарали фойдаланиш иқтисодиётда ислоҳотларни ўтказиш, даставвал қайта таркиблаштириш ва фан-техника тараққиёти ютуқларини ҳаётга татбиқ этилиши билан белгиланади. «Постиндустриал жамият шароитларига мослашиш назарияси» ҳудудни иқтисодий ривожлантириш имкониятлари билан постиндустриал жамият афзалликларидан фойдаланиш ўртасидаги алоқадорликни аниқлайди. Яъни: а) умумий ва касб- ҳунар таълимининг ривожланиши; б) илмий-тадқиқот ишларини кенгайтириш. Технологиялар кашф этиш, инновациялар ва маҳсулот сифатини яхшилашга йўналтирилган шароитларни барпо қилиш; в) маҳаллий миқёсда тадбиркорликни ривожлантириш; ã) þқîðè ëàâîçèìëàðãà ìàëàêàëè ìóòàõàññèñëàðíè æàëá қè-ëèø; д) атроф-муҳит ҳолатини яхшилаш, рекреация тармоқларини ривожлантириш; е) транспорт ва телекоммуникация тизимларини ривожлан-тириш; ж) технологик парклар, илм-фан марказлари ва тадбиркорлик зоналарини барпо қилиш; з) ташқи истеъмолчи талабини қондирувчи хизмат соҳаларини ривожлантирш; и) маҳаллий ҳокимиятнинг аҳамиятини кўтариш ва бошқа шу каби масалаларни ўрганади. Хорижий мамлакатлар олим ва мутахассислари иқтисодий районлаштириш жараёнларини ўзлари яшайдиган давлат ҳудуди мисолида синаб кўришган. Чунончи, АҚШ олимлари дастлабки вақтда мамлакат худудини: Шимоли –Шарқ, Жануб ва Ғарб минтақаларига бўлиб ўрганишни

таклиф этишган. Лекин ХХ асрнинг 80– йилларида ушбу минтақалар рўйхатига Ўрта- Ғарб минтақаси қўшилди ва уларнинг умумий сони 4 тага етказилди. Германия (ГФР билан ГДР қўшилгунга қадар) ҳудуди Шимолий, Марказий (Рейн-Рур) ва Жанубий минтақаларга бўлинган. Худди шундай минтақалар Буюк Британия, Франция, Италия ва бошқа мамлакатларда ҳам ажратилган. Хорижий мамлакатлар ичида иқтисодий районлаштириш ва иқтисодий район масалалари Россия Федерацияси, Украина, Қирғизистон, Ўзбекистон ва бошқа мамлакатлар олимлари томонидан ҳам тадқиқ этилган. Умуман олганда, айнан Россия олимлари Н.Н. Колосовский ва Н.Н. Баранский томонидан иқтисодий районлаштиришнинг назарий ва услубий асослари ишлаб чиқилган. Ундан кейинги даврларда ушбу масалалар билан П.М.Алампиев, Э.Б.Алаев, Ю.Г.Саушкин, Т.Н.Калашникова, В.В. Кистанов, А.Е. Пробст, Ф.В. Павленко, А.Т. Хрушев ва бошқалар чуқур шуғулланишган. Ўзбекистонда минтақашунослик муаммолари изчил равишда ХХ асрнинг иккинчи ярмидан ўрганила бошланди. Бунга иқтисодчилар ҳам, иқтисодчи- географлар ҳам ўзларининг ҳиссаларини қўшишди. Иқтисодчи олимлардан С.К. Зиёдуллаев, К.И. Лапкин, К.Н. Бедринцев, иқтисодчи географлардан З.М. Акрамов ва бошқалар биринчилар қаторида мамлакатда минтақашуносликнинг назарий ва услубий асосларини тадқиқ этдилар. Иқтисодчи олимларнинг кўпчилиги Ўзбекистон ҳудудини 6 та иқтисодий минтақага тақсимлашни таклиф этмоқда. Кейинги йилларда баъзи-бир иқтисодчи олимлар ўртага иқтисодий минтақалар сонини 4 тагача қискартириш тўғрисидаги таклифни киритишмоқда. Умуман олганда, иқтисодчи олимларнинг акса- рияти республикани қуйидаги олтита иқтисодий минтақага тақсимламоқда: 1. Тошкент (Тошкент шаҳри ва Тошкент вилояти); 2. Фарғона (Фарғона, Андижон ва Наманган вилоятлари); 3. Зарафшон (Бухоро, Навоий ва Самарқанд вилоятлари); 4. Мирзачўл (Сирдарё ва Жиззах вилоятлари);

5. Жанубий (Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятлари); 6. Қуйи Амударё (Оролбўйи, Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилояти). Иқтисодчиларнинг айримлари Зарафшон иқтисодий минтақасини Марказий, Қуйи Амударё иқтисодий минтақасини эса Оролбўйи номи билан аташни таклиф қилишмоқда. «Зарафшон» номи бизнинг назаримизда ҳудудни тўлиқроқ ифодалайди. Чунки, Қизилқум чўлининг катта қисми ҳам Зарафшон дарёси ҳавзасига қарайди. Ундан ташқари «Марказий» минтақа одатда пойтахт шаҳар атрофида шаклланади. Қуйи Амударёни Оролбўйи номи билан алмаштиришни эса умуман асоссиз деб ҳисоблаймиз. Чунки минтақа аҳолисининг хўжалик фаолияти ва ҳаёти бевосита ва билвосита Амударё ва унинг суви билан боғланган.Ўзбекистон иқтисодчи географларидан З.М.Акрамов ХХ асрнинг 70-80-йилларида мамлакатни 8 та иқтисодий минтақага тақсимлаб ўрганишни таклиф этган. Муаллиф фикрига биноан, ҳар бир иқтисодий минтақа асосида фақат унга хос ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуаси ётади. Иқтисодчи географлардан А.Рўзиев, А.Солиев ва бошқалар З.М.Акрамов таклиф этган минтақалар тўрига ўз розилигини билдиришган. Иқтисодчи географлар иқтисодчилардан фарқли ўлароқ Марказий иқтисодий минтақани Бухоро- Навоий ва Самарқанд, Жанубий иқтисодий минтақани эса алоҳида Қашқадарё ва Сурхондарё минтақаларига бўлиб ўрганишни таклиф этганлар. Ҳозирда «Минтақавий иқтисодиёт» хилма-хил умумилмий ва махсус фанлар методларидан фойдаланмоқда. Уларни шартли тарзда минтақавий иқтисодий таҳлил ва минтақавий иқтисодиётнинг математик моделларига тақсимлаш мумкин. Шуларнинг ичида баланс методи асосий ўрин эгаллайди. Баланс методига таянган ҳолда тармоқлар баланслари, ундан кейин ҳудудий тармоқлараро баланслар ишлаб чиқилади.

Минтақавий иқтисодиётда қиёсий-географик ва картографик, эксперт баҳолаш ва бошқа методлардан ҳам кенг фойдаланилади. 1 Минтақавий иқтисодиётда моделлаштириш, эконометрик ва бошқа методлар ҳам кенг қўлланилмоқда. Минтақавий иқтисодиётнинг асосий вазифалари қаторига қуйидагилар киритилган: 1.Мамлакат доирасида минтақавий динамик жараёнларни ва иқтисодий маконда юз берган силжишларни баҳолаш; 2.Муаммоли (имтиёзли) минтақаларни аниқлаш; 3.Минтақавий тараққиётнинг давлат томонидан тартиблаш-тирилиб турилишига амалий таклиф ва тавсиялар тайёрлаб бериш ва бошқалар. Мамлакат ҳудудини минтақаларга ажратиш юқорида таъкидлаб ўтилганидек, районлаштириш деб аталади. Районлаштириш илгари сурилган мақсадларга мутаносиб ҳолда амалга оширилади, яъни у мақсадли ёки муаммоли бўлиши мумкин. Бир ҳудудни бир неча районлаштириш турлари бўйича тадқиқ этиш мумкин. Ўзбекистон ҳудудини районлаштиришнинг баъзи –бир турларини кўриб чиқамиз. 1. Маъмурий –ҳудудий бўлакларга ажратиш . Ўзбекистон Республикасида 2004 йилнинг 1 январига нисбатан 11- вилоят, 1-республика, 1-республика миқёсидаги шаҳар, 164- қишлоқ тумани, 120- шаҳар, 113-шаҳарча, 1456- фуқароларнинг қишлоқ йиғинлари мавжуд. 2. Умумий иқтисодий районлаштириш (юқорида асосий ёндашувлар ва уларга хос минтақалар тўри келтирилган). 3. Муаммоли иқтисодий районлаштириш 1 (Доклад о человеческом развитии. Узбекистан 1997, Тошкент, 1997.-сс,92-103)

Ҳудудий ривожланишни давлат томонидан тартиблаштириш мақсадларида турли хил типдаги муаммоли минтақалар ажратилади. Бунга қолоқ ёки бўш ривожланган, депрессив, инқирозли ва бошқа типлар киритилади. Муаммоли иқтисодий районлаштириш турига хос хусусият шундан иборатки, у мамлакат ҳудудини тўлиқ қамраб олмайди. Ўзбекистонда муаммоли иқтисодий районлаштириш субъектлари бўлиб деярли барча минтақалар ҳисобланиши мумкин. Чунончи, қолоқ ёки бўш ривожланган минтақалар қаторига Мирзачўл, Жанубий ва Қуйи Амударё минтақалари, экологик инқирозли вазият мавжуд минтақалар қаторига эса Қуйи Амударё ҳамда қисман мамлакатнинг қолган барча минтақалари киритилиши мумкин. Минтақавий иқтисодиётни ҳозирги замон фанида икки нуқтаи назардан таҳлил этиш лозим. Бир томондан, минтақавий иқтисодиёт минтақалар (регионлар) тўғрисидаги фанлар тизимига киради, иккинчи томондан, минтақавий иқтисодиёт иқтисодиёт фанлари тизимига қарайди. Ғарбда ХХ асрнинг ўрталарида минтақавий иқтисодиёт фан сифатида шакллана бошлади. Унинг асосчиси бўлиб юқорида таъкидлаб ўтилганидек У. Айзард ҳисобланади. У. Айзард дунёда биринчи бўлиб минтақавий фан ассоциациясини ташкил этди. Ушбу илмий йўналиш минтақаларни бир-бутун тизим сифатида ўрганишга даъват этади. Минтақашунослик билан шуғулланувчи олим иқтисодчи, географ, социолог, сиёсатшунос, архитектор, ҳуқуқшунос, психолог ва шу каби мутахассисликлар эгаси бўлиши мумкин. Минтақалар тўғрисидаги мажмуали билимларни аниқлашда «минтақашунослик», «регионалистика» терминларидан ҳам фойдаланилади.

2. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш қонуниятлари ва тамойиллари Áîçîð ìóíîñàáàòëàðèíè нг øàêëëàíèøè âà ðèâîæëàíèøè øàðîèòèäà èøëàá ÷è қ àðèø êó÷ëàðèíè æîéëàøòèðèø á ў éè÷à ìàúëóì қ îíóíèÿòëàð ў ç èôîäàñèíè òîïà áîøëàéäè. Èøëàá ÷è қ àðèø êó÷ëàðèíè æîéëàøòèðèø қ îíóíèÿòëàðè ҳ óäóä áèëàí èøëàá ÷è қ àðèø êó÷ëàðè ў ðòàñèäàãè ýíã óìóìóé ìóíîñàáàòëàðíè ў çèäà àêñ ýòòèðàäè. Áîçîð è қ òèñîäè¸òèíè нг øàêëëàíèøè âà ðèâîæëàíèøè øàðî - èòèäà èøëàá ÷è қ àðèøíè æîéëàøòèðèøíèíã ýíã ìó ҳ èì қ îíó - íèÿòëàðè қ óéèäàãèëàðäàí èáîðàò: 1) èøëàá ÷è қ àðèøíè î қ èëîíà, ýíã ñàìàðàëè òàðçäà æîéëàøòèðèø; 2) è қ òèñîäèé ìèíòà қ àëàð õ ў æàëèãèíè ìàæìóàëè ðèâîæëàíòèðèø; 3) ìèíòà қ àëàð âà óëàð æîéëàøãàí ҳ óäóäëàð ўртасида î қ èëîíà ìå ҳ íàò òà қ ñèìîòèíè òàúìèíëàø; 4) ìèíòà қ àëàð è қ òèñîäèé âà èæòèìîèé ðèâîæëàíèøè äàðàæàëàðè ў ðòàñèäàãè ôàð қ ëàðíè èëîæè áîðè÷à êàìàéòèðèø. Èøëàá ÷è қ àðèøíè î қ èëîíà, ýíã ñàìàðàëè æîéëàøòèðèø ìà ҳ ñóëîò áèðëèãèíè òàé¸ðëàøãà êåòàäèãàí ñàðô- ҳ àðàæàòëàðíè ҳ àð òîìîíëàìà êàìàéòèðèøíè, ìàúëóì ҳ óäóä äîèðàñèäà èëîæè áîðè÷à òàé¸ð ìà ҳ ñóëîòíè ÷è қ àðèøãà÷à á ў ëãàí èøëàá ÷è қ àðèøíèíã áàð÷à áîñ қ è÷ëàðèíè æîéëàøòèðèøíè àíãëàòàäè. Ìàúëóìêè, Ў çáåêèñòîí òàáèèé ðåñóðñëàðãà æóäà áîé ìàìëàêàòäèð. Ëåêèí óøáó ðåñóðñëàð æîéëàøãàí ҳ óäóäëàð óëàðíèíã çà ҳ èðàëàðè, ôîéäàëè êîìïîíåíòëàðèíèíã ìàâæóäëèãè, ñèôàòè, êîí-ãåîëîãèÿ øàðîèòëàðè á ў éè÷à áèð-áèðèäàí ôàð қ қ èëàäè. Ðåñóðñëàðäàí ôîéäàëàíèøäà

òðàíñïîðò øàðîèòëàðè æóäà ìó ҳ èì ðîëü ў éíàéäè, ÷óíêè òðàíñïîðò âîñèòàëàðèãà áî ғ ëè қ ҳ îëäà èøëàá ÷è қ àðèø ҳ îì àø¸, ¸ қ èë ғ è, ýíåðãèÿ ìàíáàëàðãà âà èñòåúìîë ðàéîíëàðèãà ÿ қ èí ¸êè óçî қ äà æîéëàøãàí á ў ëèøè ìóìêèí. Óíäàí òàø қ àðè èøëàá ÷è қ àðèøíè æîéëàøòèðèøãà þê òàøèø ҳ àðàæàòëàðè ҳ àì æóäà êàòòà òàúñèð ê ў ðñàòàäè. Øóíèíã ó÷óí ҳ àì ñàìàðàäîðëèêíè îøèðèø âà þê òàøèø ҳ àðàæàòëàðèíè êàìàéòèðèøíèíã ýíã ìó ҳ èì âàçèôàëàðèäàí áèðè á ў ëèá þêëàðíè óçî қ ìàñîôàëàðãà òàøèøíè қ èñ қ àðòèðèø, ìàòåðèàëíè ê ў ï èñòåúìîë қ èëóâ÷è èøëàá ÷è қ àðèøíè õîì àø¸, ¸ қ èë ғ è-ýíåðãåòèêà ñî ҳ àñèäàãè êîðõîíàëàðíè ýñà ¸ қ èë ғ è ìàíáàëàðèãà ÿ қ èíëàøòèðèø ìàñàëàëàðè ҳ èñîáëàíàäè. Èøëàá ÷è қ àðèøíè î қ èëîíà æîéëàøòèðèøíèíã ìó ҳ èì øàðòè á ў ëèá óíè êîîïåðà циялар âà êîìáèíà циялаш ҳ èñîáëàíàäè. Áóíäà ðåñóðñëàðäàí ñàìàðàëè âà ò ў ëà-ò ў êèñ ôîéäàëàíèø ó÷óí ҳ àì øàðîèò ÿðàòèëàäè. È қ òèñîäèé ðàéîíëàð õ ў æàëèãèíè ìàæìóàëè ðèâîæëàíòèðèø áîçîð èõòèñîñëàøóâèíè áåëãèëàá áåðóâ÷è òàðìî қ ëàðíè òèçèìëè ðèâîæëàíòèðèøíè àíãëàòàäè. Áóíäà ìàìëàêàò ìè қ ¸ñèäàãè òàðìî қ ëàð ҳ àì, à ҳ îëè ý ҳ òè¸æëàðèíè қ îíäèðóâ÷è òàðìî қ ëàð ҳ àì, èíôðàòóçèëìà òàðìî қ ëàðè ҳ àì íàçàðäà òóòèëàäè. Ìèíòà қ à è қ òèñîäè¸òèíè ìàæìóàëè ðèâîæëàíòèðèø òàðìî қ ëàð ў ðòàñèäàãè, øó æóìëàäàí ҳ óäóäèé ìàæìóàíè ò ў ëäèðèá òóðóâ÷è âà õèçìàò ê ў ðñàòóâ÷è òàðìî қ ëàð ў ðòàñèäàãè è қ òèñîäèé àëî қ àëàðíè ìóñòà ҳ êàìëàøíè íàçàðäà òóòàäè. Áîçîð è қ òèñîäè¸òè äàâðèäà èøëàá ÷è қ àðèøíè ñàìàðàëè æîéëàøòèðèøíèíã ìó ҳ èì øàðòè á ў ëèá ìèíòà қ àëàð âà ҳ óäóäëàð ў ðòàñèäà î қ èëîíà ìå ҳ íàò òà қ ñèìîòèíè òàúìèíëàø ҳ èñîáëàíàäè. Ìå ҳ íàò òà қ ñèìîòè è қ òèñîäèé òàðà ққ è¸ò âà óíèíã ñàìàðàäîðëèãèíè áåëãèëàá áåðóâ÷è æóäà ìó ҳ èì îìèëäèð, ÷óíêè àéíàí ìå ҳ íàò

òà қ ñèìîòè îð қ àëè ðà қ îáàò ìó ҳ èòè øàêëëàíàäè, ÷ó қ óðëàøàäè. Ìèíòà қ àëàð ў ðòàñèäà î қ èëîíà ìå ҳ íàò òà қ ñèìîòèíè ў ðíàòèø óëàðäà ìàâæóä òàáèèé âà èíñîí ðåñóðñëàðèäàí ñàìàðàëè ôîéäàëàíèøãà, è қ òèñîäè¸òíè, øó æóìëàäàí è қ òèñîäèé àëî қ àëàðíè èëäàì ñóðàòëàðäà ðèâîæëàíòèðèøãà èìêîíèÿò ÿðàòàäè. Êåéèíãè éèëëàðäà фан - техника тараққиёти æà ҳ îí è қ òèñîäè¸òèíèíã ãëîáàëëàøóâè íàòèæàñèäà õàë қ àðî ìå ҳ íàò òà қ ñèìîòèäà ñåçèëàðëè ў çãàðèøëàð þç áåðìî қ äà. Õîì àø¸ åòêàçèá áåðóâ÷è ìèíòà қ àëàð òàé¸ð ìà ҳ ñóëîò èøëàá ÷è қ àðóâ÷è ìèíòà қ àëàðãà àéëàíìî қ äà âà àêñèí÷à áàúçè áèð ìèíòà қ àëàð ðà қ îáàòãà áàðäîø áåðà îëìàñäàí õîì àø¸ åòêàçèá áåðèø âàçèôàñè áèëàí ÷åêëàíìî қ äà. Øóíèíã ó÷óí ҳ àì áóãóíãè êóííèíã óñòóâîð âàçèôàëàðèäàí áèðè-áó ìèíòà қ àëàð ў ðòàñèäàãè è қ òèñîäèé àëî қ àëàðíè ò ўғ ðè àìàëãà îøèðèø é ў ëè áèëàí óëàðãà õîñ á ў ëãàí èõòèñîñëàøóâíè òàêîìèëëàøòèðèø âà ÷ó қ óðëàøòèðèøäàí èáîðàòäèð. Ôà қ àò àíà øóíäàé ¸íäàøóâ àñîñèäà èøëàá ÷è қ àðèøíè ðèâîæëàíòèðèø âà óíèíã ñàìàðàäîðëèãèíè îøèðèø ìóìêèí. È қ òèñîäèé ìèíòà қ àëàð èæòèìîèé-è қ òèñîäèé òàðà ққ è¸òè äàðàæàëàðèäà ìàâæóä ôàð қ ëàðíè êàìàéòèðèø ҳ îçèðãè âà қ òäà ýíã äîëçàðá ìàñàëàëàðäàí áèðèäèð. Áóíäà ìèíòà қ àëàð ў ðòàñèäàãè áàð÷à ôàð қ ëàðíè áàðòàðàô қ èëèø ìàñàëàñè ҳ à қ èäà ñ ў ç þðèòèëìàÿïòè. Àñîñèé ìàñàëà-ìèíòà қ àëàðäà ìàâæóä à ҳ îëè òóðìóø äàðàæàñèäàãè ôàð қ ëàðíè êàìàéòèðèøíè, èëîæè áîðè÷à óøáó ê ў ðñàòêè÷ëàðíè áèð-áèðèãà ÿ қ èíëàøòèðèøíè íàçàðäà òóòàäè. Ùîçèðãè âà қ òäà æà ҳ îí ìàìëàêàòëàðèäà ìàâæóä ìèíòà қ àëàð èæòèìîèé-è қ òèñîäèé ðèâîæëàíèøè äàðàæàñèäà ñåçèëàðëè ôàð қ ëàð ÿ ққ îë ê ў çãà òàøëàíàäè.

Ў çáåêèñòîí ìèíòà қ àëàðèäà ҳ àì õóääè øóíãà ў õøàø ҳ îëàò êóçàòèëäè. Áóíäàé âàçèÿò áîçîð ìóíîñàáàòëàðèíè òàäáè қ ýòèø ñóðúàòëàðè âà ìè қ ¸ñèãà ñàëáèé òàúñèð ê ў ðñàòàäè, èøñèçëèê ìóàììîñèíè нг ÷ó қ óðëàøèøèãà îëèá êåëàäè. Àíà øó ìóàììîëàðíè ҳ àë ýòìàñäàí òóðèá, áîçîð ìóíîñàáàòëàðèíè ò ў ëà қ îíëè òàðçäà ҳ à¸òãà òàäáè қ ýòèø ìóìêèí ýìàñ. Þ қ îðèäà ìàçìóí-ìî ҳ èÿòè êåëòèðèëãàí қ îíóíèÿòëàð áèð-áèðè áèëàí óçâèé áî ғ ëàíãàíäèð. Óëàð áèð-áèðèãà òàúñèð ê ў ðñàòàäè, ҳ àð õèë ў çãàðèøëàðãà îëèá êåëàäè. Øóíèíã ó÷óí ҳ àì áó қ îíóíèÿòëàðíè ìàæìóàëè, áèð- áèðè áèëàí àëî қ àäîð ҳ îëäà òà ҳ ëèë қ èëèø âà áà ҳ îëàø ëîçèì. Èøëàá ÷è қ àðèø êó÷ëàðèíè æîéëàøòèðèøäà қ îíóíèÿòëàð áèëàí áèð қ àòîðäà óëàðãà õîñ âà ìîñ á ў ëãàí òàìîéèëëàð ҳ àì æóäà ìó ҳ èì à ҳ àìèÿò êàñá ýòàäè. Èøëàá ÷è қ àðèø êó÷ëàðèíè æîéëàøòèðèø òàìîéèëëàðè ìàìëàêàò ¸êè ìèíòà қ à è қ òèñîäèé òàðà ққ è¸òèíèíã ìàúëóì äàâðèäà èøëàá ÷è қ àðèøíè нг ҳ óäóäèé òà қ ñèìëàíèøèíè ў çèäà àêñ ýòòèðàäè. Òàìîéèëëàðíè õ ў æàëèê þðèòèø óñóëëàðè ñèôàòèäà ê ў ðèø ìóìêèí. Áîçîð è қ òèñîäè¸òè ìóíîñîáàòëàðè øàêëëàíà¸òãàí øàðîèòäà èøëàá ÷è қ àðèø êó÷ëàðèíè æîéëàøòèðèø òàìîéèëëàðè äàâëàò è қ òèñîäèé ñè¸ñàòè ни акс эттирувчи èëìèé қ îèäàëàð ñèôàòèäà ãàâäàëàíàäè. Òàìîéèëëàð ó ¸êè áó ìàìëàêàòäà áîçîð è қ òèñîäè¸òè ìóíîñàáàòëàðè íàìî¸í á ў ëèøèãà àëî қ àäîð ҳ îëäà øàêëëàíàäè âà áèð-áèðèäàí ôàð қ қ èëàäè. Ùîçèðãè âà қ òäà óìóìèé òàðçäà қ óéèäàãè òàìîéèëëàðíè àëî ҳ èäà ê ў ðñàòèø ìóìêèí: 1) èøëàá ÷è қ àðèøíè õîì-àø¸, ¸ қ èë ғ è âà ýíåðãèÿ ìàíáàëàðèãà ҳ àìäà èñòåúìîë ðàéîíëàðèãà ÿ қ èíëàøòèðèø;

2) òàáèèé ðåñóðñëàðíèíã ýíã ñàìàðàëè òóðëàðèíè áèðèí÷è íàâáàòäà ў çëàøòèðèø âà óëàðäàí ìàæìóàëè ôîéäàëàíèø; 3) ýêîëîãèê âàçèÿòíè ñî ғ ëîìëàøòèðèø, òàáèàòíè ìóõîôàçà қ èëèø âà òàáèàòäàí î қ èëîíà ôîéäàëàíèø áîðàñèäà ñàìàðàëè òàäáèðëàð òèçèìèíè қ àáóë қ èëèø; 4) õàë қ àðî ìåõíàò òà қ ñèìîòèäàãè қ óëàé è қ òèñîäèé èìêîíèÿòëàðäàí ôîéäàëàíèø, ÿ қ èí ҳ àìäà óçî қ õîðèæèé ìàëàêàòëàð áèëàí ìà қ ñàäëè âà ôîéäàëè è қ òèñîäèé àëî қ àëàðíè ў ðíàòèø. Áèðèí÷è òàìîéèë óçî қ ìàñîôàëàðãà мўлжалланган é ў ë âà ìå ҳ íàò õàðàæàòëàðèíè êàìàéòèðèøãà, è қ òèñîäèé ñàìàðàäîð-ëèêíè îøèðèøãà èìêîí ÿðàòàäè. Àéíè қ ñà, ýíåðãèÿíè ê ў ï èñòåúìîë қ èëóâ÷è èøëàá ÷è қ àðèøíè, æóìëàäàí ðàíãëè ìåòàëëóðãèÿ (àëþìèíèé, ìàãíèé âà õ.ê.) ¸êè êèì¸, öåëëþëîçà- қ î ғ îç ñàíîàòèíè ¸ қ èë ғ è âà ýíåðãèÿ ìàíáàëàðèãà ÿ қ èíëàøòèðèø ìó ҳ èì à ҳ àìèÿò êàñá ýòàäè. Õîì àø¸ ìàíáàëàðèãà àñîñàí қ îðà ìåòàëëóðãèÿ, î ғ èð ìàøèíàñîçëèê âà áîø қ à қ àòîð òàðìî қ ëàð ÿ қ èíëàøòèðèëàäè. Åíãèë âà îçè қ -îâ қ àò ñàíîàòèíèíã ê ў ï÷èëèê òàðìî қ ëàðèíè èñòåúìîë ðàéîíëàðèäà, ôàíòàëàá òàðìî қ ëàðíè ýñà-ìàëàêàëè ìå ҳ íàò ðåñó- ðñëàðèãà áîé ðàéîíëàðäà áàðïî ýòèø ìà қ ñàäãà ìóâîôè қ äèð. Áîçîð ìîäåëè òàòáè қ ýòèëà¸òãàí ҳ îçèðãè âà қ òäà òàáèèé ðåñóðñëàðíèíã ýíã ñàìàðàëè òóðëàðèäàí ôîéäàëàíèø ìó ҳ èì à ҳ àìèÿò êàñá ýòàäè. Ðèâîæëàíãàí ìàìëàêàòëàðäà àéíàí àíà øó ¸íäàøóâãà óñòóâîð à ҳ àìèÿò áåðèëìî қ äà, ðèâîæëàíà¸òãàí ìàìëàêàòëàðäà ýñà òàáèèé ðåñóðñëàðäàí ôîéäàëàíèø èñòåúìîë÷èíèíã òàëàáèãà áî ғ ëè қ ҳ îëäà àìàëãà îøèðèëìî қ äà. Áîçîð è қ òèñîäè¸òè øàêëëàí¸òãàí øàðîèòäà ìèíòà қ àëàðäà èøëàá ÷è қ àðèø êó÷ëàðèíè æîéëàøòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèøäà òàáèàòäàí ôîéäàëàíèøíè áîø қ àðèøíè òàêîìèëëàøòèðèø ìàñàëà-ëàðè

ìó ҳ èì ў ðèí ýãàëëàéäè. Áóíäàé øàðîèòäà ìàñúóëèÿòñèçëèê áèëàí òàáèàòãà çàðàð êåëòèðèø, ýêîëîãèê èôëîñ ìà ҳ ñóëîò èøëàá ÷è қ àðèø, òàáèèé ðåñóðñëàðíè æà ҳ îí íàðõëàðèäàí ïàñò íàðõëàðäà ñîòóâãà ÷è қ àðèø âà áîø қ à ìàñàëàëàðíè ҳ àë ýòèøãà àëî ҳ èäà à ҳ àìèÿò áåðèø çàðóð. Áóíèíã ó÷óí òàáèàòäàí ôîéäàëàíèøíè áîø қ àðèøíè ñàìàðàëè ìåõàíèçì áèëàí òàúìèíëàø êåðàê, ÿúíè: a) èøëàá ÷è қ àðèø êó÷ëàðè ðèâîæëàíòèðèëàäèãàí âà æîéëàøòèðèëàäèãàí ìèíòà қ àëàð á ў éè÷à ýêîëîãèê ÷åêëàø òèçèìè ôàîëèÿò ê ў ðñàòàäèãàí ҳ ó қ ó қ èé âà ìåú¸ðèé ҳ àìäà òàáèàòíè ñî ғ ëàìëàøòèðèø âà òàáèèé ðåñóðñëàðäàí ìàæìóàëè ôîéäàëàíèøíè òàúìèíëîâ÷è õóææàòëàð áàçàñè ÿðàòèëèøè; b) òàáèàòäàí ôîéäàëàíèøíèíã ñàìàðàëè ýêîëîãèê ñîëè қ ñîëèø âà ò ў ëîâëàð ò ў ëàø òèçèìèíè òàäáè қ ýòèø; c) òàáèèé ðåñóðñëàðäàí íîðàöèîíàë ôîéäàëàíèøíè, àòðîô ìó ҳ èòíè èôëîñëàíòèðóâ÷è ìîääàëàðíè ÷è қ àðèøíè ҳ àìäà ÷è қ èíäèëàðíè æîéëàøòèðèøíè ÷åêëîâ÷è ëèìèòëàð òèçèìèíè áàðïî қ èëèø âà áîø қ à øó êàáè òàäáèðëàð àìàëãà îøèðèëèøè ëîçèì. Ў çáåêèñòîíäà áîçîð è қ òèñîäè¸òè ìîäåëèãà ў òèø øàðîèòèäà õàë қ àðî ìå ҳ íàò òà қ ñèìîòèäà ìàâæóä қ óëàéëèêëàðäàí ôîéäàëàíèø, õîðèæèé ìàìëàêàòëàð áèëàí ў çàðî ìàíôààòëè è қ òèñîäèé àëî қ àëàðíè ў ðíàòèø æóäà ìó ҳ èì à ҳ àìèÿò êàñá ýòàäè. Èøëàá ÷è қ àðèø êó÷ëàðèíè æîéëàøòèðèøäà áîø қ à òàìîéèëëàðíè ҳ àì ҳ èñîáãà îëèø ìó ҳ èìäèð. Øóëàð æóìëàñèãà êàòòà øà ҳ àðëàðíèíã ў ñèøèíè òàðòèáëàøòèðèø âà êè÷èê øà ҳ àðëàðíèíã ðèâîæëàíèøèíè òåçëàøòèðèø òàìîéèëè ҳ àì êèðàäè. Øó íàðñàíè àëî ҳ èäà òàúêèäëàø ëîçèìêè, ìàìëàêàò èæòèìîèé- è қ òèñîäèé òàðà ққ è¸òèíèíã ҳ àð áèð àëî ҳ èäà áîñ қ è÷è èøëàá

÷è қ àðèø êó÷ëàðèíè æîéëàøòèðèøíè ў çèãà õîñ òàìîéèëëàðèãà ýãà á ў ëàäè. Èøëàá ÷è қ àðèø êó÷ëàðèíè æîéëàøòèðèø òàìîéèëëàðè Ў çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòè È.À. Êàðèìîâ òîìîíèäàí èëãàðè ñóðèëãàí áîçîð ìóíîñàáàòëàðèãà ў òèøíèíã áåøòà:  è қ òèñîäè¸òíèíã ñè¸ñàò óñòèäàí óñòóíëèãè;  äàâëàò àñîñèé èñëî ҳ àò÷è;  қ îíóíëàðíèíã óñòóâîðëèãè;  à ҳ îëèíè èæòèìîèé ҳ èìîÿ қ èëèø;  áîçîð ìóíîñàáàòëàðèãà áîñ қ è÷ìà-áîñ қ è÷ ў òèø-äåá èôîäàëàíãàí òàìîéèëëàðèãà ò ў ëà-ò ў êèñ àñîñëàíàäè. 3. Ìèíòà қ àâèé ñè¸ñàò âà è қ òèñîäèé ðàéîíëàøòèðèø Маълумки, минтақавий иқтисодиёт ишлаб чиқаришни жойлаштиришни тартибга солиш ва минтақавий ривожланишнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш механизмини тадқиқ этади. Минтақа ривожланиши меҳнат унумдорлиги динамикаси, миллий даромад ёки ЯММ ни ҳудудий кўрсаткичлари, асосий фондларнинг таркиби ва самарадорлиги, баҳолар ва тарифларнинг ҳудудий кўрсаткичлари ва шу кабилар билан баҳоланади. Минтақавий иқтисодиёт минтақаларнинг иқтисодий муаммоларини тадқиқ этиш билан чекланмайди. У минтақага алоқадор бўлган экологик, демографик, географик, этнографик муаммоларни, социология, сиёсатшунослик, шаҳарсозлик ва бошқа фанларга оид масалаларни ҳам ҳар томонлама ўрганади.

Табиий ресурслар ва бошқа имкониятлардан келиб чиққан ҳолда ўтиш иқтисодиётига эга мамлакатлар иқтисодиёти қуйидаги сценарий бўйича ривожланиши мумкин. 1. Бозор муносабатларининг эволюцион йўл билан ривожла- ниши. 2. Бозор муносабатларига тез суръатлар билан ўтиш; 3. Бозор муносабатлари элементларини аста-секин татбиқ этилиши ва ривожланишини давлат томонидан тартибга солиб турилиши. Тараққиётнинг эволюцион йўлини ҳаётга татбиқ этиш жуда мушкул. Бозор муносабатларига тез ўтиш қисқа вақт ичида инфляция ва нарҳ- навонинг ундан ҳам тез суръатларда ўсишига олиб келиши мумкин. Натижада ишлаб чиқариш ҳажми пасаяди, ишсизлик кўпаяди, инвестициялар ҳажми ҳам қисқаради, бу эса асосий ишлаб чиқариш фондларининг эскиришига олиб келади. Бундай вазиятда бозор муносабатлари элементларини аста-секин татбиқ этишга асосланувчи давлат томонидан тартиблаштирилиб турувчи сценарий энг реал ва илмий асосланган ҳисобланади. Асосий ислоҳотчи давлат бўлган мамлакатда ишлаб чиқариш салоҳияти сақланади, бозор иқтисодиёти билан алоқадор бўлган ўзгаришларнинг ижтимоий оқибатлари юмшатилади ва айрим ҳудудларни шаклланаётган бозор муносабатларига мослаштириш учун зарурий шароитлар яратилади. Мазкур иқтисодий ривожланиш сценарийси босқичма- босқич амалга оширилади. У: 1) Хўжалик тизимини қайта ташкил этишни ва инқироздан аста-секин чиқишни; 2) Ишлаб чиқариш ва ижтимоий соҳаларнинг таркибини шаклланиши ва барқарорликни; 3) Минтақани мажмуали ва баланслаштирилган тарзда ри-вожланишини таъминлайди.

Минтақанинг бозор иқтисодиётига ўтишининг биринчи босқичи учун ижтимоий- иқтисодий вазиятнинг барқарорлиги ҳамда ишлаб чиқаришнинг мавжуд таркибини ўзгартирилиши билан боғлиқ бўлган фаолликнинг пасайиши, инвестициялар оқими хос бўлади. Бу босқичда бозор муносабатлари элементлари шакллана бошлайди, товарлар ва хизматларни ишлаб чиқарувчилар ўртасида рақобат ҳосил қилинади. Шу билан бирга ижтимоий соҳа минтақаларнинг бюджетларида маблағларнинг етишмаслиги сабабли, ривожланишдан деярли тўхтайди. Иккинчи босқич – одатда янги технологиялар соҳасида инвестицион фаолиятни фаоллашиши билан бошланади. Шундай ёндашув рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришга ва минтақа саноатининг ривожланишига кенг йўл очади. Янги иш жойларининг барпо қилиниши ишсизликнинг камайиши ва аҳолини ҳарид қилиш имкониятларини кенгайиши учун шароит яратади. Минтақавий бозорнинг аста-секин шакллана бориши минтақа иқтисодиётининг баланслашганлигини яхшилашга имкон беради. Чунончи: а) саноатда «А» ва «Б» гуруҳлари ўртасидаги диспропорция камаяди; б) АСК да тайёрловчилар ва қайта ишловчилар ўртасидаги муносабатлар эквивалент асосида шакллана бошлайди; в) ижтимоий хизматларга бўлган талаб ўса бошлайди. Учинчи босқич - мажмуали ва баланслашган ҳолда ри-вожланишни таъминлайди. Марказий бошқарув органлари ишлаб чиқаришни биринчи навбатда экстремал ва янги ўзлаштирилган районларда ташкил қилишни; йирик экологик ва ижтимоий алоқаларни ўрнатишни; минтақалараро ва давлатлараро иқтисодий алоқаларни ташкил қилишни тартиблаштириб туриши лозим. Бошқаришнинг минтақавий органлари асосий эътиборни махаллий ресурслардан самарали фойдаланиш, хўжалик таркибини такомиллаштириш

масалаларини, экологик ва ижтимоий муаммоларни ҳал қилишга қаратиши керак. Минтақалар ижтимоий-иқтисодий масалаларни ҳал қилиш билан боғлиқ ҳар бир аниқ ҳолатда ўзларига хос хусусиятларни ҳисобга олиб, иқтисодий механизмнинг у ёки бу туридан фойдаланиши мумкин. Минтақавий сиёсат хўжалик фаолияти ва фаравонликни таъминлаган асосларни, ресурсларни ҳудудлар ўртасида тақсимланишини ифодаловчи пропорцияларни ўзгартиришга йўналтирилган. Минтақавий иқтисодиётнинг асосий элементлари қаторига иқтисодий, таркибий, инвестицион, бюджет, солиқ, тариф, институтционал ва ижтимоий сиёсатлар киритилади. Минтақавий иқтисодиёт тамойилларини ҳаётга татбиқ этиш асоси бўлиб бир томондан мамлакатнинг ҳудудий-маъмурий тузилмаси, иккинчи томондан унинг иқтисодий районлаштириш тизими хизмат қилади. Давлат минтақавий сиёсатининг бевосита объектлари бўлиб Ўзбекистон Республикасида вилоятлар ва Қорақалпоғистон Республикаси ва иқтисодий районлар ҳисобланади. Минтақавий сиёсат давлат хокимияти органларининг уни иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий ривожланишини бошқариш бўйича фаолияти соҳасидан иборатдир. Минтақавий сиёсат давлатни қўллаш тадбирлари тизими сифатида хилма-хил фаолият йўналишларини қамраб олади. Шу жумладан: 1) ҳаракатлантирувчи кучлар ва омиллар ҳамда минтақавий тараққиёт механизмларининг таҳлили ва башоратини; 2) иқтисодий ва ижтимоий ривожланишни бошқаришнинг умумдавлат ва минтақалар манфаатларини мувофиқлаштиришни; 3) депрессив районлар иқтисодий ва ижтимоий ривожланиши стратегиясини; 4) инқирозли вазиятни бартараф қилиш мақсадида демографик, миграцион, экологик ва бошқа жараёнларнинг мониторингини.

Бозор муносабатларига ўтиш иқтисодий районлаштириш мақсади ва параметрларининг ўзгаришига сабаб бўлади. Бунда асосий вазифа этиб аҳолининг товарлар ва хизматларга бўлган эҳтиёжларини қондириш ҳисобланади. Минтақавий сиёсат асослари бўлиб қуйидагилар илгари сурилади: 1) минтақавий сиёсатнинг иқтисодий, ижтимоий, ҳуқуқий ва ташкилий асосларини таъминлаш, ягона иқтисодий маконни ташкил этиш; 2) минтақаларнинг иқтисодий имкониятларидан қатъий назар фуқароларнинг ижтимоий ҳуқуқларини кафолатлаш, уларни тенг ҳуқуқли ижтимоий ҳимоя билан таъминлаш; 3) минтақалар ижтимоий-иқтисодий тараққиёти шарт-ша-роитларини яқинлаштириш; 4) атроф-муҳит ифлосланишининг олдини олиш, ифлос-ланиш оқибатларини тугатиш, минтақаларни мажмуали экологик муҳофаза билан таъминлаш; 5) алоҳида муҳим стратегик аҳамиятга эга минтақалар ри-вожланишига устувор аҳамият қаратиш; 6) минтақаларда мавжуд табиий ресурслардан имконияти борича кўпроқ ва тўлароқ фойдаланиш. Минтақавий сиёсат мажмуали ҳусусиятга эга бўлиши лозим, яъни унда иқтисодий, ижтимоий ва маъмурий соҳалар ўртасида ўзаро алоқадорлик таъминланиши назарда тутилиши керак. Минтақавий сиёсатнинг иқтисодий соҳаси ўзаро алоқадор қатор муаммоларни ўз ичига олади: -давлатнинг бир-бутунлиги ва барқарорлигининг иқтисодий асосларини мустаҳкамлаш; -барча минтақаларда кўп укладли иқтисодиётни шаклла-нтириш, товарлар, меҳнат ва сармоянинг минтақавий ва умумдавлат бозорларини, институтционал ва бозор инфрастру-ктураларини ривожлантириш; -минтақалар иқтисодий ва ижтимоий ривожланиши даражасида мавжуд чуқур фарқларни қисқартириш;

-минтақалар хўжалиги таркибини иқтисодий ва ижтимоий жиҳатдан самарали ҳисобланган мажмуали ривожланишини таъминлаш; -транспорт, алоқа, информатика ва бошқа инфраструкту-ранинг минтақалараро тизимларини ривожлантириш; -мамлакатни иқтисодий районлари тизими ва районлаштириш ёндашувини такомиллаштириш. Иқтисодий сиёсатни ҳаётга татбиқ этиш методлари ва шакллари қаторида прогнозлаштириш ва дастурлаштириш устувор аҳамиятга эга. Минтақавий ижтимоий сиёсатда аҳолининг турмуш даражаси, бандлиги, экологик ҳавфсизлиги алоҳида аҳамият касб этади. Давлат биринчи навбатда тадбирлар тизимини қўллайдиган минтақаларга инқироз ҳолати мавжуд районлар киритилади. Одатда беш турдаги инқироз ҳолати мавжуд районлар ажратилади. - миллий, диний ва этник можаролар, низолар мавжуд районлар; - бўш ривожланган районлар; - депрессив районлар; - ишлаб чиқариш ва аҳоли бениҳоя зич жойлашган районлар; - экстремал шароитларга эга, саноати ривожланган районлар. Иқтисодий минтақаларнинг шаклланиши объектив жараён бўлиб, у ҳудудий меҳнат тақсимоти ривожланишининг маҳсулидир. Иқтисодий районлаштириш асосида иқтисодий, миллий ва маъмурий тамойиллар ётади. Мазкур тамойиллар иқтисодий районлаштириш амалиёти томонидан бир неча ўн йиллар мобайнида синовдан ўтмоқда. Район ҳосил қилувчи омиллар қаторига табиий ресурсларнинг, даставвал фойдали қазилма конларининг мавжудлиги, аҳоли зичлигининг юқорилиги, иқтисодиётнинг ихтисослашуви, аҳоли бандлиги ва бошқа ҳолатлар киритилади. Ўзбекистон Республикасида иқтисодий районлаштириш асосига маъмурий тамойил қўйилган, яъни районлаштиришда аввало ҳудудий- маъмурий тузилма ҳисобга олинади. Ўзбекистонда қуйидаги иқтисодий районлар ажратилган:

Тошкент минтақаси- таркибига Тошкент шаҳри ва Тошкент вилояти киради. Фарғона минтақаси- таркибида Андижон, Наманган ва Фарғона вилоятлари жойлашган. Мирзачўл минтақаси- таркибига Жиззах ва Сирдарё вилоятлари киради. Зарафшон минтақаси- таркибида Бухоро, Навоий ва Самарқанд вилоятлари мавжуд. Жанубий минтақа- таркибига Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятлари киради. Қуйи Амударё минтақаси- таркибига Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилояти киради.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Каримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқу - рлаштириш йўлида Т .: Ўзбекистон , 1995 2. Êàðèìîâ È.À. Ў çáåêèñòîí ÕÕ I àñð á ў ñà ғ àñèäà: õàâôñèçëèêêà òàõäèä, áàð қ àðîðëèê øàðòëàðè âà òàðà ққ è¸ò êàôîëàòëàðè Ò.: Ў çáåêèñòîí, 1997 3. Àëàåâ Ý.Á. Ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêàÿ ãåîãðàôèÿ: Ïîíÿ-òèéíî- òåðìèíîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü. Ì.: Ì ў ñëü, 1983 4. Àëèåâ Í.Ã. Èøàíõîäæàåâà Ä.À, Õà÷èåâ Ã.À Ýêîíîìèêà è ôèíàíñ ў ðåãèîíîâ ìèðà â öèôðàõ ñðàâíåíèÿ Ò.: Óçáåêèñòîí, 1998 5. Ахмедов Э . А . Ўзбекистон Республикаси . Т .: Ўзбекистон , 1998 6. Вахобов А . В . Бозор муносабатлари тизимида ижтимоий фондлар . Т .: Шарқ , 2003 7. Градов А . П . Национальная экономика . М .: Специальная литература , 1997 8. Доклад о человеческом развитии Узбекистан Т .: Ўзбекистон , 2000 9. Кудров В . М . Мировая экономика . Учебник М .: « БЕК »,1999 10. Ломакин В . К . Мировая экономика . Учебник , М .: « Финансў » Издатель . Объеденение « ЮНИТИ »,1998

O'xshashlar

Маркетинг фанининг назарий асослари

Товаршунослик фанининг назарий асослари

Ички савдо иқтисодиёти фанининг назарий ва методологик асослари

Ички савдо иқтисодиёти фанининг назарий ва методологик асослари

Маркетингнинг назарий асослари