Ички савдо иқтисодиёти фанининг назарий ва методологик асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Ички савдо иқтисодиёти фанининг назарий ва методологик асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида иқтисодий фанларнинг ўрни ва аҳамияти. 2. Ички савдо иқтисодиёти фанининг бошқа иқтисодий фанлар билан боғлиқлиги. 3. Ички савдо иқтисодиёти фанининг объекти ва предмети. 4. Ички савдо иқтисодиёти фанининг усуллари. 1

www.arxiv.uz Бозор муносабатларига ўтиш шароитида иқтисодий фанларнинг ўрни ва аҳамияти Илмий иш, илмий фан, хаётдаги ҳар хил ходисаларни ўрганади ва улар билим тармоқлари ўртасида қатъий тақсимланган бўлиши шарт. Чунки фанлар ўз соҳасини, чегараланган соҳани ўрганади. (бу тўғрисида батафсил кейинроқ тўхталамиз). Инсон ҳаётининг ва фаолиятининг бирламчи негизини моддий борлиққа боғлиқлиги ташкил қилади. Инсон қандай фаолият билан шуғулланмасин, қандай иш юритмасин, доимо ўз мақсадига эришиш учун зарур бўлган моддий воситаларга дуч келади. Кўз олдингизга келтиринг, бир гуруҳ одамлар, янги ўзлаштирилмаган ерга кўчиб келди. Нимадан иш бошлайди? Уларнинг асосий мақсади нима бўлишидан қатъий назар, уларни энг аввало яшаш учун зарур бўлган моддий воситаларни яратиш, топиш, бирламчи масалага айланади. Улар нималар? Инсонларнинг асосий, зарурий эҳтиёжлари бўлган озиқ-овқат, кийим-кечак , уй-жой яратиш учун улар ерни ўзлаштириш, ўрмонлардан дарахтларни кесиш, уй қуриш, матолар ишлаб чиқиш, чорвачилик ва ҳайвонот (мол, қўй, товуқ, эчки кабилар) билан шуғулланиш каби ишлардан бошлайди. Кейинчалик, уларга ўзларини юқорироқ, (маънавий, диний, эстетик) эҳтиёжларини қондириш учун қандайдир меъёрда зарур бўлган меҳнат харажатларини сарф қилиш зарурияти туғилади. Буларга, нималар киради? Мактаб, шифохона, мачит (церковь). Бундай иншоатларни қуриш учун меҳнат ва моддий воситалар сарфланади. Уларга ўқитувчи, мулло, врач, (ҳаким, табиб) кабилар керак бўлади. Уларни эҳтиёжларини таъминлаш керак бўладими? Албатта керак! Булардан ташқари инсониятни эҳтиёжи кенг, унга маданий хордиқ чиқариш иншоатлари керак ва ҳоказолар. Шундай қилиб инсониятни мақсади қандай бўлишидан қатъий назар, доимо ва ҳар ерда, ҳар қачон, у моддий воситаларсиз ҳаёт кечира олмайди. 2

www.arxiv.uz Лекин моддий бойликлар инсон эҳтиёжини қондириш нуқтаи назаридан бир хил аҳамиятга эга бўлмайди. Инсон назарида бу моддий бойликлар икки хил категорияга бўлинади. Уларнинг бир қисми унга табиатан берилган бўлиб, улардан фойдаланиш учун инсониятдан ортиқча меҳнат ва моддий харажатлар сарф қилиш талаб қилинмайди. Буларга ҳаво, қуёшнинг нури, сув кабилар киради. (бу ерда ҳаётнинг бошланғич этапи тўғрисида гап кетяпти.) Албатта илмий – техник тараққиёт асосида ҳаётнинг ривожланиши бу гуруҳ моддий борлиқлар учун ҳам ақлий ва жисмоний меҳнатни, моддий ресурсларини сарф қилиш заруриятини туғдиради. Булар табиатан берилган инъом ҳисобланади. Улар эркин тақсимланади, ҳаммани эҳтиёжига яраша, сарф қилган меҳнатни ёки жамиятда тутган ўрни, мавқейидан қатъий назар. Иккинчи категория моддий борлиқ ҳаётда чегараланган бўлиб, инсоннинг меҳнати билан, табиатдаги моддий борлиқни ўз эҳтиёжига мослаштириш натижасида ишлаб чиқилади. Бу иккинчи категория моддий бойликлар кам, ёки уларни яратиш чегараланган бўлиб, уларни ишлаб чиқиш учун меҳнат моддий ва молиявий харажатлар зарур бўлади. Шунинг учун ҳам улар хўжалик юритиш натижасида вужудга келган воситаларга киради. Мана бу моддий бойликлар хўжалик юритувчиларни ва иқтисодчи – назариётчиларни қизиқтирадиган, улар ўрганадиган, тадқиқот қиладиган жараёндир. Шуни таъкидлаш жоизки, бу моддий бойликни кичик бир қисми йўқ бўлса, ёки исроф қилинса, у йўқотиш, зарар сифатида қабул қилинади, чунки уни ўрнини тўлдириш учун янгидан ресурсларни харажат қилиш, вақт сарфлаш зарур бўлади. Шунинг учун бу бойликлар алоҳида аҳамиятга сазовор бўлиб, улар инсонларнинг моддий фаровонлигига боғлиқдир. Улар хўжалик юритувчининг алоҳида эътиборига олинади, баҳоланади. Хўжалик юритувчилар, истеъмолчилар, бу типдаги моддий борлиқни тежамли сарфлашга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам уларни ишлаб чиқиш, мақсадга мувофиқ ҳисоб – 3

www.arxiv.uz китоб асосида, хўжалик фаолияти юритиш натижасида вужудга келади. Хўжалик фаолиятининг мақсадга мувофиқлиги икки томонлама характерга эга. Биринчидан, техникавий, яъни табиий ресурсларни инсон эҳтиёжларига энг янги, қулай воситалар асосида мослаштиришдир. Хўжалик фаолиятини техник томонларини техник фанлар ўрганади. Иккинчи томони – инсон фаолияти меҳнати билан боғлиқ бўлиб, инсонларнинг манфаати билан боғлиқ, яъни кам харажат қилиб, кўп натижага интилиш, кўпроқ эҳтиёжни қондиришга интилиш. Бу томондан хўжалик фаолият юритишни иқтисодий принциплари вужудга келади. Бу муносабатларни иқтисодчилар, иқтисодий фанлар ўрганади. Қадимий шарқда эрамиздан 3000 йиллар олдин нарсаларни кирага бериш, ундан фоиз олиш, солиқ олиш каби категориялар ишлатилган. Қадимий Мисрликлар, Греклар олди – сотди, пул, баҳо, савдо, фойда, кредит каби иқтисодий категорияларни ишлатганлар. Ўзбек тилидаги «Иқтисодиёт» - арабча сўз бўлиб, тежамкорлик маъносини англатади ва грекча « Oikonomia » (Экономика), яъни « Oikoc » - уй, хўжалик ва « nomoc » - қоида, тартиб, қонун мазмунини билдирувчи сўзлар бирлашмасидан олинган бўлиб, уй хўжалигини қонуни, бошқариш мазмунини билдиради. Шунинг учун ҳам бўлса керак, иқтисодий фанлар ўрганадиган категориялар қадимги Греция, Миср олимлари қаламига мансуб бўлган асарларда учрайди (Соқрот, Ксенфонт, Платон, Аристотель, Эпикур). Қуръоннинг Юсуф сурасида берилган маълумотлар бўйича эрамиздан 3000 йиллар олдин Юсуф пайғамбар Миср шохига: «Мени шу ернинг хазиналари устига қўйинг, чунки мен (уларни) тўла – тўкис сақлайдиган ва (тўғри тасарруф қилишни)қилишни биладиган кишиман» деб айтганлар. Бундан келиб чиқадики, инсонлар қадимдан хазиналарни сақлаш, сарф қилишни иқтисодий томонларини билган. Яна шу нарсани айтиш жоизки, қуръоннинг «Талоқ» сурасида «Оллоҳ барча нарса учун миқдор – ўлчам қилиб қўйгандир» деб ёзилган. қуръонда Мерос, судхўрлик, садақа, омонат, закот, фитр каби 4

www.arxiv.uz иқтисодий категориялар ҳам ишлатилган. Марказий Осиё алломаларининг асарларида иқтисодиётга таълуқли ғоялар, хўжалик юритиш бўйича фикрлар кўпдан кўп учрайди. Уларнинг қаторига Фаробий, Ибн Сино, Беруний, Юсуф Хос ҳожиб, А.Темур, Улуғбек, А.Навоий, Бобур каби мутафаккирларни ижодлари киради. Темур тузукларида иқтисодиётга, давлатни бошқаришга оид ва ҳозирги замонда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган иқтисодий муаммоларни ҳал қилиш йўл – йўриқлари ва қоидаларини топиш мумкин. Унда давлатни таркибий тузилишидан тортиб, давлат бюджети даромадлари ва харажатларини шакллантириш, меҳнатни тақдирлаш, маош тўлаш, солиқ ундириш, жарималар, иному – эҳсонлар тўғрисида маълумотлар келтирилган. А.Темур асарларида давлатнинг иқтисодий сиёсатини асосини ташкил қилган категорияларга хазина (бюджет)ни киритган. А.Темур ибораси билан айтганда, давлатнинг тақдирини ҳал қиладиган уч нарса мавжуд, улар подшоҳ, хазина ва аскар хисобланади. Давлатнинг даромади, харажатлари, солиқ, маош (иш ҳақи), моддий ва маънавий рағбатлантириш, нафақа, жарималар, иному – эҳсонлар кабилар хазинанинг элементлари сифатида қаралган. Иқтисодий масалаларга А.Темур алоҳида эътибор берган, унинг еттита вазиридан иккитаси махсус ушбу масалаларга жавоб берган. Биттаси эгасиз қолган мол – мулкларни тасарруф этиш ишлари вазири, иккинчиси, салтанатнинг кирим–чиқим ишларини бошқарувчи вазир, яъни молия вазири. «Тажрибали, ишбилармон вазирлар салтанат устунларидир. Улар мамлакат ободонлиги. Хазина бойлигини доимо кўзда тутадилар. Давлат, салтанатга фойда келтирадиган ишларни бажаришга тиришиб ҳаракат қилади» - деб «Темур тузукларида » ёзилган 1 . А.Темур барча давлат арбобларига, ходимларига, хизматчиларига уларни лавозими даражаларига қараб меҳнатига ҳақ тўлатган. Энг асосийси, бу масалани ҳал қилишда табақалаш (дифференция) қоидасини ишлатган. Масалан, оддий сипоҳий минган отининг баҳосида, баҳодирлар 2-4 от 1 Темур тузиклари, Тошкент, 1991 й. – 76 б. 5

www.arxiv.uz баробарида, ўнбоши қарамоғидаги аскарга нисбатан икки баробар, юз боши ўн бошидан уч баробар ортиқ маош олиши белгилаб қўйилган. Амир ул – уломоларнинг маоши ўз қўл остидагилардан ўн баробар ортиқ бўлиши белгиланган. Инсоният тарихига назар ташласак, жамиятни ташкил қилинишида сиёсат ва иқтисодий жиҳатлардаги фарқлари аниқланади. Сиёсат инсоният ҳаётда тарихан онгли (фаҳм орқали) тартибга солиш орқали жамиятни бошқаришни таъминлаган. Давлат бошқаруви ғояси ўша даврлардан, дохий (қабила бошлиғи), қариялар кенгаши, халқ мажлиси кабиларда ўз аксини топган. Ижтимоий маданий тараққиёт ривожланиши билан давлат бошқарув функциялари мустаҳкамланиб ва турғунланиб борган. Иқтисодий ҳаётда бундай эмас. Ибтидоий жамият давридан то капиталистик тузумгача бир – бири билан онгли равишда бирлашмаган якка хўжаликларни кузатамиз. ҳар бир хўжалик субъектлари ўз ташаббуси, ўз ихтиёри, таваккалчилигига асосан иш юритган. Уларнинг бирлиги, жамиятнинг ва халқ хўжалигининг иқтисодий муносабатлари орқали амалга оширилган. Ижтимоий меҳнат тақсимоти чуқурлашиши, бозор муносабатлари шаклланиши билан хўжалик юритишни онгли равишда тартибга солиш ғояси туғила бошлайди. Чунки у уюштирилмаган иқтисодий фаолиятни (минглаб хўжалик субъектларини) онгли равишда тартибга солмаслик ижтимоий ҳалокатларга олиб келиши мумкин. Ҳозирги замон савдо шаҳобчалари ва иқтисодиёти (халқ ҳўжалигининг) уюштирилган, давлат томонидан тартибга солинадиган хўжалик субъектлари бўлиб ҳисобланади. Шундай қилиб, тарихдан иқтисодий назария шаклланиб келган ва иқтисодиёт (экономика) атамаси ишлатиб келинган. ҳозирги кунда «Иқтисодиёт» бир неча хил мазмунда ишлатилади. Биринчидан, «Иқтисодиёт» деганда, хўжалик (халқ хўжалиги, тармоқ ҳудуд, бирлашмалар, корхоналар ва фирмалар) тушунилади; Иккинчидан, «Иқтисодиёт» бу ишлаб чиқариш, тақсимот, муомала ва 6

www.arxiv.uz истеъмол фазаларида вужудга келган инсонлар, хўжалик субъектлари ўртасида моддий ва бошқа бойликлар билан боғлиқ муносабатлардир; Учунчидан, «Иқтисодиёт» бу сиёсат, яъни давлат сиёсати, давлатлараро алоқалар ва ҳоказолардан иборатдир. Ва ниҳоят тўртинчидан, «Иқтисодиёт» бу фан. Фан – бу табиат, жамият ва тафаккур, ижтимоий тараққиётни таҳлил қилиш ва умумлаштирилган билимлар йиғиндисига тушунилади. Бу билимлар орқали инсоният табиат сирларини чуқур ўрганиш имкониятига эга бўлади, техника ва технологияни, ҳамда ижтимоий тараққиётни муҳим муаммоларини ҳал қилади. Энг аввал бу жараёнларни сиёсий иқтисод (янгича, иқтисодиёт назарияси) фани ўргана бошлаган. Инсоният ижтимоий – иқтисодий фаолият юритиш жараёнида учта бир – бирига боғлиқ бўлган муаммоларга дуч келади. Булар қанақа муаммолар? Биринчидан, нима ишлаб чиқариш ва қанча миқдорда? Иккинчидан, қандай ишлаб чиқариш ва қанча харажатлар зарур бўлади? Учинчидан, ким учун ишлаб чиқарилади ва улар қандай тақсимланади? Жаҳон амалиётидан маълумки ривожланган давлатларда ҳам, юқоридаги масалаларни ҳал қилишда бир талай негатив ходисаларга дуч келмоқда. Булар жумласига, кризислар, монополизм, инфляция, ишсизлик, истеъмол бозоридаги номутаносиблик, ресурсларни, товар ва хизматларни дифицитлиги, пул муомаласидаги нуқсон ва камчиликлар кабилар киради. Юқорида келтирилган учта фундаментал муаммони ҳал қилиш, келтирилган камчиликлар, нуқсонларнинг ечимини топиш ўз ўзидан ҳал бўлмайди. Бунинг учун уларни ҳал қилиш усуллари ва механизмини тўғри топиш, истеъмолчилар талабини тўла қондириш йўлларини излаш, юқори самарали ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, уни бошқариш, тармоқлараро ва хўжалик субъектлари ўртасидаги иқтисодий алоқаларни боғлаш, сотувчи билан истеъмолчилар орасидаги муносабатларни такомиллаштириш, иқтисодий 7

www.arxiv.uz ходисаларни уйғунлаштириш каби масалаларни ҳал қилиш зарурияти туғилади. Буларни ҳал қилиш назарий ва амалий билимларни мустаҳкам эгаллаган, олинган билимларни муайян илмий, ишлаб чиқариш, иқтисодий, ижтимоий вазифаларни ҳал этишда ижодий қўллай оладиган, уни ниҳоясига етказиш бўйича оптимал қарор қила оладиган мутахассисларга кўпроқ боғлиқдир. Бундай маҳоратларга, кўникмаларга эга бўлиш иқтисодий фанларни ўрганиш орқали амалга ошиши мумкин. Бозор иқтисодиёти рахбарларга янги иқтисодий фикрлашни, янгича иш юритишни, минглаган субъектлар ва истеъмолчилар билан ўз фаолиятини, жараёнларни ўз манфаати ва мақсадига йўналтиришни, уларни чуқур таҳлил қилиш, келажак учун режалаштириш каби муаммоларни ҳал қилиш йўлларини билиш талабларини қўяди. Буларсиз рақобатчилик шароитида ҳар қандай корхона, фирма инқирозга учраб қолиши эҳтимолдан узоқ эмас. Савдода жамиятни ривожлантирувчи иқтисодий қонунлар кўриниш шакллари ўз аксини топади. Шундай экан, савдони бошқариш асосида иқтисодий қонунлар талабларини объектив ҳолда кўра билиш ва унга асосан қарорлар қабул қилиш зарур бўлади. Масалан, иқтисодий қонунлардан бири меҳнат унумдорлигини иш ҳаққига нисбатан тезроқ ўсишидир. Бу қонуннинг талаби бузилса, пул муомаласи мувозанати бузулишига олиб келиши, ортиқча пул вужудга келиши, инфляция, товарлар дефицити пайдо бўлиши каби ноўрин ҳодисалар вужудга келиши муқаррардир. Иқтисодиёт фанлари ва амалиёт хўжаликни оқилона ва самарали бошқариш учун унга мос хўжалик юритиш механизмини ишлаб чиққан. Унга мос иқтисодий дастаклар (баҳо, солиқ, фойда, иш ҳақи кабилар) категориялар, кўрсаткичлар, усулларини (иқтисодий ёки маъмурий усуллар, режалар, нормаллаштириш кабилар) хўжалик юритувчилар ўз мақсадларига мувофиқ бошқарув объектларида ишлатадилар. Ички савдо иқтисоди фани юқорида келтирилганларнинг мазмуни ва моҳиятини очиб беради, уларни хўжаликни бошқариш учун ишлатиш шакл ва усулларини ўргатади. Ҳар қандай хўжалик субъекти, жумладан савдо умумий овқатланиш 8

www.arxiv.uz шахобчалари ўз кўрсаткичларини иқтисодий ҳисоб – китоблар орқали асослашлари зарур. Бу жараёнларни амалга ошириш учун иқтисодиётни малакали тушунадиган мутахассислар зарур. Бундай мутахассисларни тайёрлашда ички савдо иқтисодиёти бошқа иқтисодий фанлар билан бир қаторда катта аҳамиятга эга. «Ички савдо иқтисодиёти» иқтисодий фанлар тизимида алоҳида ўрин тутади. Иқтисодий фанлар бир қанча мустақил фанлардан иборатдир ва улар бир – бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, мураккаб тизимни ташкил қилади. Ички савдо иқтисодиёти фанининг бошқа фанлар билан боғлиқлиги Инсоният тараққиёти фаннинг ривожланиши билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, фан инсоният жамияти тараққиётини таъминлаган. Фан жуда мураккаб, кўп қиррали, кўп хил ҳодисалар ва жараёнлар тўғрисидаги билимлар тизими сифатида намоён бўлган. Шу билан бир қаторда ижтимоий онг сифатида ҳам қаралиши зарур. Билимлар йиғиндиси (тизими) ва ижтимоий онг сифатида фан инсоният жамиятининг ривожланишини маълум бир босқичда шакллана бошлаган. Қулдорчилик фармацияси даврида фан ягона бўлган ва бўлинмаган. Фалсафа деб юритилган. Ижтимоий меҳнат тақсимоти таъсири остида жамият тармоқлар, соҳаларга ажралгани каби фан ҳам ҳар – хил турларга бўлиниб келган, такомиллашган, тармоқлашган, интеграциялашган ва ривожланиб келмоқда. Умуман фанлар тизими жамиятнинг таркибини намоён қилади. Барча фанлар иккита катта гуруҳга ажратилади. Табиий-техник фанлар ва ижтимоий фанлар. Бу фанларнинг бир – бири билан боғлиқлиги мавжуд. Фанларнинг бир – бири билан боғлиқлиги уларнинг усулларидан, объектларидан, субъектларидан ва ниҳоят бир – бирини махсулидан фойдаланишдан келиб чиқади. Чунки 9

www.arxiv.uz табиий ва техник фанлар ҳам, ижтимоий фанлар ҳам ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатларини ўрганиш билан чамбарчас боғлиқдир. Ижтимоий фанларнинг назарий ва методологик асосини фалсафа ташкил қилади. Ижтимоий фанлар тизимида иқтисодий фанлар алоҳида ўринга эга. Иқтисодий фанлар бир қанча мустақил фанлардан иборатдир ва улар бир – бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, мураккаб тизимни ташкил қилади. 1.Чизмада иқтисодий фанлар тизими келтирилган. 1. Чизмада келтирилган фанлардан ташқари айрим соҳалар, иқтисодий жараёнларга оид бошқа иқтисодий фанлар ҳам мавжуддир. 10

www.arxiv.uz 1. чизма Иқтисодий фанлар тизими 11И қ тисодий назария (барча и қ тисодий фанларнинг назарий ва методологик асослари) Тармо қ лар и қ тисодиёти Махсус и қ тисодий фанларУмуми қ тисодий фанлар И қ тисодий таълимотлар тарихи Молия қ ишло қ х ў жалик и қ тисодиёти Статистика Маркетинг Транспорт и қ тисодиёти И қ тисодий география Менежмент Ало қ а и қ тисодиёти Жа ҳ он и қ тисоди ва хал қ аро иєтисодий муносабатлар Макрои қ тисодиёт Савдо иєтисодиёти (ички савдо и қ тисодиёти, таш қ и савдо иєтисодиёти) Таълим и қ тисодиёти Хизмат со і аси и є тисодиёти Сайёхлик и є тисодиёти Ижтимоий со ҳ алар и є тисодиёти Агросаноат и қ тисодиёти И қ тисодий та ҳ лил Микрои қ тисодиёт Миллий иєтисодиётни Давлат томонидан тартибга солиш Соли қ ва соли ққ а тортишПул муомаласи Кредит ва молия Бухгалтерия ҳ исоби ва аудит Корхона и қ тисодиётиСаноат и қ тисодиёти

www.arxiv.uz Барча иқтисодий фанлар бир-бирлари билан чамбарчас боғлиқликда бўлиб, ҳар бирини жамият иқтисодиётини ривожлантириш ва такомиллаштиришда ўзига хос аҳамияти бор. Ички савдо иқтисодиёти фанининг объекти ва предмети Объект лотинча « objectum » сўзидан олинган бўлиб, ўзбекча нарса, буюм мазмунини билдиради. Фалсафада эса, объект сўзи биздан ташқарида ва бизнинг онгимизга боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлган борлиқ, воқейлик, моддий дунё, мавжудод мазмунида киши фаолияти, диққат эътибори қаратилган ҳодиса, предмет ёки шахс маъносида ҳам ишлатилади. Оддий ҳаётда объект корхона, ташкилот, муассаса ёки бирор бир фаолият ўтказиладиган жой маъносида ишлатилади. Ҳар қандай фаннинг ўрганадиган, унинг мақсади қаратилган объекти мавжуд. Ички савдо иқтисодиёти фанининг объекти нима ҳисобланади? Савдо деганда, бозор, магазин, ларёк, яъни савдо билан шуғулланадиган жой, бино кўз олдимизга келади. Лекин бинони, магазин ёки ларёкнинг жойлаштирилиши, қурилиши, архитектураси ва бошқа техникавий жиҳатлари объект сифатида ўрганадиган фанлар мавжуд. Ички савдо иқтисодиёти фанининг методологияси, унинг мақсади, диққат эътибори савдо фаолиятида содир бўлаётган иқтисодий жараёнга қаратилади. Яъни савдода рўй бераётган иқтисодий реалликни ўрганишга қаратилади. Биз юқорида келтирилган «Объект» сўзини фалсафий мазмунидан келиб чиқсак, ички савдо иқтисодиёти фанининг эътибори унда содир бўлаётган иқтисодий жараёнлар, яъни товарларни ишлаб чиқаришдан истеъмолчиларчиларга етказишда рўй бераётган иқтисодий жараёнларга қаратилади. Бу ерда товарларни ташиш, сақлаш, қадоқлаш каби технологик жараёнлар эмас, ушбу жараёнларни ва олди – сотди жараёнида рўй бераётган иқтисодий жараёнларни кўз олдимизга келтиришимиз зарур. 12

www.arxiv.uz Предмет сўзининг мазмуни икки хил, биринчидан, нарса, моддий восита, ходиса сифатида, иккинчидан, хаёл, фикр қаратилган нарса, унинг мазмуни ёки фаолият қаратилган ҳодиса, жараён деб тушунилади. Фан предметини аниқлашда биз сўзнинг иккинчи мазмунидан келиб чиқиб аниқлашимиз зарур. Ички савдо иқтисодиёти фани ўз объектида рўй бераётган реал иқтисодий жараёнлар, ҳодисаларни ўрганиб, уларнинг аҳамияти, ҳолати ва келажагини ёритиб, маълумот ёки хулосалар беришни ўрганиши зарур. Ушбу фаннинг объекти бўлмиш савдо жараёнида рўй бераётган иқтисодий реаллик қандай, қачон ва нимада намоён бўлади, ҳозирги ҳолати ва келажакда қанақа натижа беради? – деган саволларга жавоб бериш учун фаннинг предметини, унда қўлланиладиган усулларни, мақсад ва вазифаларни назарий жиҳатдан асосли аниқлаб олишимиз зарур. Бунинг учун савдо фаолиятида шаклланадиган иқтисодий жараёнлар, (реаллик), ходисалар қандай воситалар орқали вужудга келишини аниқлаб олиши керак. Умуман, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш (ишлаб чиқариш, тақсимот, айрибошлаш ва истеъмол) жараёнидаги фаолиятлар, жумладан савдода ҳам содир бўлади. Жамиятда такрор ишлаб чиқариш жараёни қуйидаги омиллар орқали харакатда бўлади: Биринчи омил – инсон омили, унинг меҳнати; Иккинчиси омил – меҳнат воситалари, яъни капитал; Учинчиси омил - табиий ресурслар, ер; Тўртинчи омил - тадбиркорлик. Бу омиллар орқали жамиятда инсон эҳтиёжини қондириш учун зарур бўлган моддий ва маънавий бойликлар яратилади, ишлаб чиқаришдан истеъмолчиларга етказилади, истеъмол ташкил этилади. Бу жараёнда «ер – меҳнат - капитал» тадбиркорлик орқали бирлаштирилади. 13

www.arxiv.uz Бу омилларни бирлашиши натижасида техник – технологик, илмий техник, ижтимоий – сиёсий, маданий – маънавий ва маърифий жараёнлар қаторида иқтисодий жараёнлар ва ҳодисалар ҳам рўй беради. Бу иқтисодий жараёнлар ва ҳодисалар жараён иштирокчиларининг (Давлат, тармоқ, соҳалар, жамиятлар, бошқармалар, концернлар, корпарациялар, корхоналар ва ҳ.к.)хўжалик механизмида ўз аксини топади. Бундан келиб чиқсак, ички савдо иқтисодиёти фани ўз объектида содир бўлаётган хўжалик механизмини ўрганишга қаратилган деб хулоса қилиш мумкин. Бу масалани бизлар 4 мавзуда батафсил ўрганамиз. Ички савдо иқтисодиёти фанини ўрганиш тўғрисида гапирар эканмиз албатта унинг асосий вазифларини аниқлаб олишимиз керак. Ички савдо иқтисодиёти фанининг вазифалари қуйидаги асосий омиллардан келиб чиқади. Биринчидан, савдонинг иқтисодиётда тутган ўрнидан. Савдони ишлаб чиқариш, тақсимот, айрибошлаш, истеъмол жараёнининг қон-томирларига ўхшатиш мумкин. Савдо истеъмол товарларини истеъмолчиларга етказади, айрибошлашни таъминлайди. Савдонинг самарали ишлашидан бутун жамиятнинг ривожланиши, халқнинг моддий ва маънавий фаровонлиги, уларни эркин вақти, давлатнинг ташқи иқтисодий алоқаларини мустаҳкамланиши; Иккинчидан, савдо фаолиятида рўй бераётган иқтисодий жараёнлар ва ҳодисаларни доимий ўзгариб туриши, унга кўпгина омиллар таъсир қилиш натижасида шаклланади; Учинчидан иқтисодий кадрларга қўйиладиган талаблардан (уларнинг касбий махорати, билимдонлиги, тадбиркорлиги, башорат қила билишлиги ва ҳоказолар) келиб чиқадиган омиллар. Келтирилган фазилатлар ички савдо иқтисодиёти фанини ўрганишда шаклланиб боради. Бу омиллардан келиб чиқиб, ички савдо иқтисодиёти фанининг асосий вазифаларини қуйидагича ифодалаш мумкин. 14

www.arxiv.uz Ички савдо иқтисодиёти фанининг асосий вазифалари: - иқтисодий ҳодисалар ва жараёнларни ўлчов бирликлари, кўрсаткичлари ва критериялари (баҳолаш мезонлари) аниқлаш усулларини ўрганиш; - савдо хўжалик механизмини ўрганиш, баҳолаш, келажакка башорат қилиш; - бўлажак иқтисодчи мутахассисларни савдо корхоналари фаолиятини таҳлил қилиш, режалаштириш, келажагини башорат қилиш усуллари билан қуроллантириш; - барча турдаги савдо корхоналарининг ривожланиш тенденциялари ва қонуниятларини аниқлаш, таклифлар бериш; - савдо корхоналарида бирлаштирилган омиллардан (ер, капитал, меҳнат, тадбиркорлик) самарали фойдаланиш йўлларни белгилаш. Ички савдо иқтисодиёти фанининг усуллари Ҳар қандай илмий фан ўрганадиган предметдан келиб чиқиб, ўз усулларини (методларини) яратган. Метод грекча « methodos » сўзидан олинган бўлиб, тўғридан тўғри «Бирон нарсага йўл топиш» маъносини билдиради. ўзбек тилида метод сўзи усул маъносига тўғри келади. Фан усули (методи) деганда табиат ва жамиятда содир бўлаётган ходисалар ва жараёнларни билиш, ўрганиш ва тадқиқ қилиш учун фанда қўлланиладиган воситалар мажмуаси тушунилади. Усул – бизнинг фикримизча, жамият сирларини объектив фикрлаш, назарий мушохада қилиш ва амалиётга жорий этиш воситалари сифатида қаралиши мумкун. Усул, фалсафий маънода қаралса, фан ўрганадиган предметни инсон фикрида нусхаланиши ёки шаклланишини билдириб, уларни ўрганиш қуроли сифатида қаралади. Онгли равишда, илмий асосланган фан усуларини қўллаш, ҳар бир фан учун янгиликлар яратиш учун асос бўлиб ҳисобланади. 15

www.arxiv.uz Қадимги ислом дунёсида олимлар табиат ва жамиятни ривожланишини, тафаккурни такомиллаштиришни ўрганишда «Ривожланиш-шаклланиш» назарясини ишлатишган. Ушбу назария асосида фикр юритишни «Оллоҳ- инсон-модда-вақт-иқтисодий равнақ» усули ишлатилган. Шу билан бирга, билиш жараёниниг ривожланиши асосида илмий фикр юритишнинг умумий усуллари ҳам яратилган. Улар қаторига деалектика, индукция, дедукция, анализ ва синтез кабилар киради. Келтирилган усулларни қисқача мазмунини ёритиб ўтамиз. Боболаримиз ишлатган «Ривожланиш - шаклланиш» назарияси, Оллоҳнинг яратувчанлиги, унинг бирламчилигини асослаб, кейин инсон – модда – вақт – иқтисодий равнаққа қараб ривожланиш амалга ошишини асослайдиган фикр юритиш усулидир. Диалектика-грекча «diaiektike» сўзидан келиб чиқиб, табиат, жамият ва тафакурнинг умумий қонунларини ўрганиш усули сифатида вужудга келган. Қадимий фалсафа табиатда ва жамиятда бутун борлиқ ўзгарувчанлигини асослаган, ҳодисалар, жараёнларнинг бир ҳолатдан иккинчи қарама-қарши ҳолатга ўтишини исботлаган. Аристотель диалектикани эҳтимол фикрларни исботлаш тўғрисидаги фан деб қараган. Бутун борлиқ, мавжудодни ҳар бири ҳам бор, ҳам йўқ; ўзи ўзига тенг ва тенг эмас; ўзига ўхшайди ва ўзидан қарама қарши ҳолатга ўтади. Шунинг учун ҳам борлиқ тўла қарама-қаршиликдан иборат, ягона ва кўп; мангу ва ўтувчан; ўзгармас ва ўргарувчан; тинч ҳолатда ва ҳаракатда; ўзига ўхшайди ва ўзидан қарама – қарши ҳолатга ўтади. Бу жараёнларни ўрганиш усули сифатида деалектика вужудга келган. Диалектика – оддий мушоҳададан абстракт фикрлаш, ундан амалиётга ўтишни билдиради. Аслида, тарихда диалектика – тортишув ўтказиш қобилияти, яъни савол – жавоб орқали тортишув ўтказиш қобилияти ҳамда нарсалар, тушунчаларни шакллар ва турларга таснифлаш маҳорати деб тушунилган. Шундай қилиб фалсафанинг табиат, жамият ва тафаккурини ўрганиш 16

www.arxiv.uz усулига диалектика деб тушунилади. Иқтисодий реаллик ҳам бутун жамиятдаги борлиқнинг бир қисмидир. Шунинг учун, иқтисодий реалликда содир бўлаётган ҳодисалар ва жараёнларни ўрганишда барча иқтисодий фанлар, шу жумладан Ички савдо иқтисодиёти фани ҳам диалектика усулидан кенг фойдаланади. Индукция лотинча «induktio» сўзидан олинган бўлиб, хабар олиш маъносини билдиради. Фикр юритишнинг бир тури бўлиб, тадқиқ қилиш усулидир. Умуман, индукция тадқиқот қилишда, хулосаларни асослашда хусусий миқдордан, айрим воқеликдан умумийликка ўтиш усулидир. Иқтисодий жараёнларнинг таҳлил қилишда умумий назорат билимга эга бўлиш учун унинг алоҳида томонлари, эмперик асослари ўрганилиб, хулоса қилинади. Дедукция лотинча «dedukctio» сўзидан олиниб сўзма – сўз «чиқариш» маъносини билдиради. Дедукция ҳам индукция каби фикр юритишни бир тури ва тадқиқ қилиш усули бўлиб, индукция усулининг тескарисини англатади. Дедукция усули ишлатилганда умумийликдан хусусийликка қараб фикр юритилади ва тадқиқот олиб борилади. Индукция ва дедукция мантиқий фикр юритишга асосланган. Иқтисодий тадқиқотлар ўтказилишидан айрим белгиларни таҳлил қилиб, унинг асосида умумий жараёнга баҳо бериш ёки унинг тескари ҳоллари юз беришига кўп тўқнашамиз. Анализ ва синтез грекча « analysis » ва « syntesis » сўзидан олинган бўлиб анализ – бўлиш ва ажратиш, синтез – мувофиқлик, муносиблик маъносини билдиради. Анализ ва синтез тадқиқот усули бўлиб, умумий мазмуни яхлитликни алоҳида таркибий бўлимларга (хусусийликка) ажратиш ва яхлитликни алоҳида таркибий бўлимлардан умумийликни яратиш жараёни тушунилади. Булар ҳам тадқиқотни мантиқий усулларидандир. Иқтисодий амалиётда бу усуллардан кенг фойдаланилади. Бунга асос бўлиб, «Иқтисодий таҳлил назарияси», «Хўжалик фаолиятининг иқтисодий таҳлили» деган фанларнинг мавжудлиги ҳисобланади. Ички савдо иқтисодиёти илмий фан сифатида юқорида келтирилган фалсафанинг усулларидан ва бошқа фанларда 17

www.arxiv.uz ишлатиладиган кўп арсеналли усул ва услубларни ўз предметини ўрганишда ишлатади. Улар қаторига солиштириш, гурухлаш, индекс, занжирли боғлаш, балансли боғлаш , графиклар, иқтисодий матетматик ва бошқаларини киритиш мумкин. Табиий йўналтирилиши бўйича бу усул ва услублар иқтисодий жараён ва ходисаларни таҳлил қилиш, илмий тадқиқот ўтказиш, прогнозлаш режалаштириш қуроллари сифатида ишлатилади. Бир қатор аломатлари бўйича бу усуллар сон ва сифат таҳлили, солиштириш, кузатиш, экспремент ўтказиш, системали таҳлил, моделлаштириш, экстрополяция, интерполяция кабиларга бўлинади. Шулар билан бир қаторда статистик, математик, башорат (гипотеза), монографик , эксперт усуллари кенг ишлатилади. 18

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр ўзбекистон Олий Советининг Ведемостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5- сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ў збекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн қонуни. Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкенат., Ў збекистон, 1995. 9. Каримов И.А. ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 10. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг таъмоиллари. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 19

www.arxiv.uz 11. www.ziyonet.uz 20

O'xshashlar

Ички савдо иқтисодиёти фанининг назарий ва методологик асослари

Маркетинг фанининг назарий асослари

Товаршунослик фанининг назарий асослари

Минтақавий иқтисодиёт фанининг назарий асослари

Бозор иқтисодиёти шакллантириш шароитида савдо