Сервис соҳасининг бозор иқтисодиёти шароитидаги ўрни ва аҳамияти - Iqtisodiyot - Referatlar

Сервис соҳасининг бозор иқтисодиёти шароитидаги ўрни ва аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

177.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Бозор иқтисодиёти шароитида сервис соҳасининг аҳамияти. 2. Сервис соҳасининг тарихий ривожланиши. 3. Сервис фаолият сифатида. 4. Сервис соҳасини ривожлантириш бўйича чет эл тажрибаси.

www.arxiv.uz Бозор иқтисодиёти шароитида сервис соҳасининг аҳамияти Хизмат кўрсатиш соҳаси халқ хўжалик комплексининг таркибий қисми бўлиб ҳисобланади, иқтисодий муносабатларнинг умумий тизимида қатнашади ва мавжуд жамиятда ҳаракат қиладиган умумий иқтисодий қонунларга бўйсинади. Тармоқларнинг халқаро таснифида уч секторни ажратиш қабул қилинган: бирламчи (қишлоқ хўжалиги, қазиб олиш саноати), иккиламчи (қайта ишлаш саноати), ва учламчи (хизмат кўрсатиш соҳаси ёки ижтимоий соҳа) Биринчидан маҳсулотлар белгиланиши бирлиги нуқтаи назаридан хизмат соҳаси маҳсулоти - қийин ва қарама- қарши тушинчадир. Истеъмол фондини кўпайтиришга йўналтирилган хизматлар ижтимоий соҳа маҳсулоти сифатида кўрилиши мумкин. Иккинчидан, истеъмол қилинадиган ресурслар хилма хиллиги нуқтаи назаридан ушбу ўхшашлик « номоддий маҳсулотлар» истеъмол қилинадиган ресурслардаги ўхшашлик харажатларнинг ўз структурасида ҳам намоён бўлади, улар бир биридан кескин фарқ қилади. Жумладан аммортизацияни қ ўшган ҳолдаги моддий харажатлар театрларда 13,3%, циркларда 17,0%, концерт ташкилотларида 3,5%, паркларда 20,3%, саноатда 82,8%, қурилишда 64,8%. Учинчидан кадрлар таркибининг ўзига хос белгисига кўра хизмат кўрсатиш соҳасида бу биринчи навбатда шунда намоён бўладики, ундаги асосий ишловчилар ўрта ва олий маълумотли мутахассислар ҳисобланади. Сервис фаолияти иқтисодий актив фаолиятнинг бир тури бўлиб, бозор муносабатлари шароитида турли хил хизматлар кўрсатиш билан шуғулланади. Ушбу фаолият хизмат кўрсатишнинг ихтисослаштирилган структуралари орқали амалга

www.arxiv.uz оширилади, улар ўз навбатида ушбу тизимнинг субъектлари ҳисобланади. Мавжуд субъектлар ижтимоий эҳтиёжларнинг миқёси ва мазмунини баҳолаш орқали барча хохловчиларга ўз хизматларини таклиф этади ва уларни қондиришга ҳаракат қилади. Сервис тизимига қарашли бўлган субъектлар жумласига тадбиркорлар ёки сервис ташкилотларининг жамоалари киради. Юқорида қайт қилинган ташкилотлар қуйидаги шаклларда бўлиши мумкин: - ихтисослаштирилган фирмалар - масалан сайёҳлик, меҳмонхона, даволаш; - ихтисослаштирилган корхоналар, савдо, транспорт, таъмирлаш ва бошқалар; - бюро, идоралар - юридик, ахборот, реклама, турар жой. - муассасалар - қонунни қўриқлаш ва маданият муассасалари бўлиб ҳисобланадиган милиция бўлимлари, театрлар, музейлар, кутубхоналар; - ташкилотлар - банк, суғурта, қўриқлаш ва ҳокозолар. Инсонларнинг бир - бирларига беғараз ва ихтиёрий хизмат кўрсатишларидан фарқли равишда сервис фаолияти субъектлари фаолияти тўлиқ ёки қисман бозор айрбошлашлари принцпларига асосланади. Жумладан, хизмат кўрсатиш соҳасидаги бизнес тўлиқ тижорат принцплари асосида амалга оширилади. Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, кўпчилик Давлат муассасалари аҳолига хизмат кўрсатишни аралаш асосида амалга оширади, яъни қисман тижорат асосида, қисман ижтимоий неъматларни беғараз қайта тақсимлаш механизми базасида. Умумий ҳолатда сервис фаолияти аҳолининг кенг маънодаги ижтимоий ва якка тартибдаги эҳтиёжларини қодириш имкониятини беради, ва шу

www.arxiv.uz билан бир қаторда ҳозирги турдаги иқтисодий ва ижтимоий муносабатларни самарали ривожлантиради. Юқорида қайт қилинганлардан шундай хулоса келиб чиқадики, айрбошлашнинг бозор муносабатлари доирасида ҳаракат қилиб, сервис фаолияти ушбу муносабатлар билан тартибга солинади, уларнинг талабларига таалуқли равишда шаклланади. Лекин сервис бўйича фаннинг дастлабки даврларида хизмат кўрсатишда меҳнат тавсифи бозордан ташқари элементларга бой эди. Хизмат кўрсатиш бўйича меҳнат, саноат, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришдагидан фарқ қилади. Яъни моддий ишлаб чиқариш соҳасида ишчи физик материаллар шаклини ўзгартиради ёки биологик ресурслар билан иш олиб боради. Саноат ёки қишлоқ хўжалик маҳсулотларини яратиш борасида инсон, катта энергия сарфлайди. Ушбу сарфни ҳисоблаш ва иш ҳақи тарзида қоплаш мумкин. Ушбу жараёнда ишловчи қандайдир дастлабки материални қайта шакллантиради ва охирги натижада товар мақомига эга бўлган янги хом-ашё ёки маҳсулот олади. Олинган маҳсулотлар шакл, оғирлик, хажм ва бошқаларга эга бўлади, шунингдек маълум қиймат ифодасига ҳам. Хизмат кўрсатиш соҳасида меҳнат бошқачароқ тавсифга эга. Бу ерда ишловчи авваламбор инсон, унинг эҳтиёжлари ва хохишлари билан дуч келади. Хизматлар ўраб турган атроф муҳитда, инсон қиёфаси ёки унинг онгида конструктив ўзгаришларни амалга оширади, ушбу ўзгаришлар предмет - буюмли тавсифда аниқ ифодаланмайди Масалан сартарош меҳнати, почталион хизматлари, ўқитувчи меҳнатининг ижтимоий - ижобий самара беришини ҳеч ким инкор этмайди. Лекин хизматлар ишлаб чиқувчилари ва истеъмолчилари ҳаракат қиладиган ҳолат, уларнинг ўзаро ҳаракатларисиз амалга

www.arxiv.uz ошмайди. Бу сервис фаолиятида у ёки бу томоннинг ўзаро қатнашишининг муҳимлигидан далолат беради. Шундай қилиб, хизматларни амалга ошира туриб, сервис хизматчиси конкрет буюмларнинг жуда нозик хусусиятлари билан тўқнашади, шунингдек ижтимоий алоқалар, инсонларнинг руҳияти ва онги билан ҳам. Бундай ҳолатда унинг меҳнатини ўраб турган ҳақиқатга унинг таъсири натижасида бир шаклдан иккинчисига ўтиши ва унинг натижасида хўжалик амалиётининг ўзи қандай ўзгариши нуқтаи назаридан унинг меҳнатини ҳисоблаш ва баҳолаш осон иш эмас. Хизматлар ишлаб чиқаришда қабул қилинган харажатлар ўз тавсифи ва структурасига кўра, шунингдек объектив сифатлар бўйича қийинроқ бўлиб ҳисобланади. Бу ўз навбатида уларнинг натижавийлигига баҳо беришни қийинлаштиради. Шу билан бирга хизматлар билан боғлиқ меҳнат ўзининг бозор баҳосига эга. Ҳозирги шароитда иқтисодчилар сервис фаолиятининг мамлакатнинг миллий бойлигини кўпайтиришда кўшган ҳиссасини ҳисоблаш ва аниқлашнинг уддасидан мувоффақиятли чиқишмоқдалар. Бунда уларга давлат статистикаси ёрдам бермоқда. Охирги йиллар мобайнида республикамиз статистикаси ҳисобга олишнинг аниқроқ усулларига ўтмоқда. Лекин бу ерда шуни таъкидлаш лозимки, республикамиз статистика маълумотларида фақат пуллик хизматлар ҳажми кўрсатилган холос. Алоҳида сервис тизими бўйича маълумотлар келтирилмаган. Бу ўз навбатида сервис фаолиятининг охирги иқтисодий самарасини аниқлашни қийинлаштиради. Натижада тадқиқотчилар сон кўрсаткичлари эмас, билвосита маълумотлар асосида сифат баҳосини беришга ҳаракат қилишмоқдалар.

www.arxiv.uz Сервис фаолиятининг ўзига хос тавсифдаги иқтисодий ҳолатлигини белгиловчи хизматлар аломатлари қуйидагилардан иборат: - хизматлар кўрсатиш жараёни ўзига хос фаолиятдан ташкил топади унда ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги ҳамкорлик алоқаларига хос бўлади. Ушбу фаолиятнинг натижаси бўлиб, истеъмолчи учун аҳамиятли бўлган фойда, неъматлар, манфаат беради ва у хизматлар ишлаб чиқарувчиси меҳнатига бозор баҳосида ҳа қ тўлайди. - кўрсатилаётган хизматлар ҳис қилиб бўлмайдиган, буюм тавсифида бўлмайди, лекин уларни ишлаб чиқиш учун одатда моддий ресурслар, техника ва махсус асбоб - ускуна зарур. - уларни тақдим этиш бошланишига қадар хизматлар мавжуд бўлмайди, уларни сақлаш, тахлаш мумкин эмас. Хизматларни ишлаб чиқиш жараёни уларни истеъмол қилиш жараёни билан бир вақтда бошланади. - истеъмолчи кўпчилик ҳолатларда хизматлар кўрсатиш жараёнида бевосита қатнашади. Ķатор хизматларда истеъмолчининг қатнашиши шарт эмас; истеъмолчи хизмат кўрсатишнинг маълум босқичида пайдо бўлиши мумкин, лекин у албатта пайдо бўлиши лозим, чунки усиз хизматлар ўзининг якунловчи тавсифига эга бўлмайди. - хизматлар истеъмолчиси уларнинг мулк эгасига айланиши мумкин эмас. Лекин бу хизмат кўрсатиладиган буюмларга таалуқли эмас. Масалан тикилган костюм, таъмирланган телевизор ва ҳокозолар. - хизмат кўрсатиш - бу фаолият, шунинг учун харидор унга пул тўлагунга қадар олдиндан баҳоланиши мумкин эмас.

www.arxiv.uz - конкрет хизмат конкрет истеъмол баҳосини, фақат ушбу йўналишдаги маълум вақтдагина олиши мумкин. Бу ўз навбатида унинг бозорда алмаштирилиш имкониятларини кескин чегаралайди. Шу сабабли хизматларга бўлган талаб кескин ўзгариш тавсифига эга. Юқорида қайт қилинган жиҳатларнинг барчаси хизматлар ва сервис фаолиятини иқтисодий активликнинг алоҳида шакли сифатида кўрсатади. У хизматлар ишлаб чиқарувчилардан, моҳирлик, хаётий тажриба, тадбиркорлик, инсонлар билан муроса қилишни талаб этади. Истеъмолчилар билан доимий равишда ўзаро ҳаракат қилиш асосида ишлаб чиқарувчилар меҳнат ва ўзларини тутиш услубларини ўзлаштирадилар. Бу ўз навбатида уларга оммавий хизмат кўрсатишни амалга ошириш имконини беради, албатта гуруҳ ёки якка тартибдаги эҳтиёжларни инобатга олган ҳолда. Шу билан бирга турли хил хизматлар бир бирларига нисбатан ўзаро бир бирини тўлдирувчи тавсифга эгадирлар, бусиз ҳозирги шароитдаги сервис фаолияти мумкин бўлмайди. Масалан, метрода транспорт хизматларини кўрсатиш, доимий равишда электр токи билан таъминлаш (энергетиклар хизматлари), ахборот хизматлари (вагонларда станция номларини айтиш, схемаларни кўрсатиш), тиббий хизматлар (тиббий пунктлар), савдо хизматлари (турли хил киосклар) кабилар билан биргаликда таъминланади. Сервис фаолияти субъектлари бир бирлари билан ўзаро муносабатда бўлиб, ўз ўзларининг активлигини ошириш эвазига сервис маҳсулотларини яратишадилар. Сервис маҳсулоти аниқ хизматга қараганда қийин ва кенг ҳажмли ҳолатдир. Ушбу маҳсулот қуйидаги жуда муҳим таркиблардан ташкил топади:

www.arxiv.uz - мавжуд хизматлар хилма хиллиги (конкрет сервис корхонаси ва аралаш корхоналар ишловчилари) алоқадор сервис фаолияти барча субъектларининг меҳнати; - маҳсулотни яратишга жалб қилинган ёрдамчи механизмлар, техник асбоб - ускуналарнинг харакат қилиши; - хизматларда фойдаланиладиган моддий буюмлар, предметлар, товарлар. Бир қатор сервис маҳсулотларини ишлаб чиқишда табиат ресурслари (масалан сайёхликда, санатория даволанишда), меҳнат билан яратилган объектлар (экскурсион хизматларда) дан фойдаланилади. Уларсиз инсонларнинг ўзига хос талабларини қондириб бўлмайди. Сервис маҳсулотини юзага келтириш чоғида муҳим аҳамиятни сезиш мумкин бўлмайдиган хизматлар таркибий қисимлари эгаллайди. Улар жумласига: истеъмолчига нисбатан фирмада яратилган умумий муҳит, хизмат кўрсатаётган конкрет ишловчининг кайфияти, хизмат кўрсатиш залидаги саранжомлик ва бошқалар киради. Ушбу барча тутқич бермайдиган нозик фарқлар конкрет корхонанинг сервис маҳсулотини шакллантиради. Умумий холда сервис маҳсулоти сервис фаолиятининг комплекс табиатини акс эттиради, шунингдек унинг турли йўналиш ва турларининг ўзаро бир бирларини тўлдирувчи тавсифини ҳам. Турли хил сервис маҳсулотлари нафақат ташкилотлар ва фирмалар даражасида, балки тармоқ, худуд ва миллий халқ хўжалиги даражасида ҳам вужудга келиши мумкин. Масалан миллий сайёхлик маҳсулоти. Ушбу маҳсулотни яратишда бир қанча тармоқлар бевосита иштирок этишадилар.

www.arxiv.uz Сервис соҳасининг тарихий ривожланиши Хизмат соҳаси - иқтисодиётнинг секторларидан бири бўлиб ҳисобланади, ва унинг ҳолати қолган секторларнинг ривожланишига боғлиқ бўлади. Сервис фаолиятидаги ўзгаришлар доимо дунё иқтисодиётининг таркибий қисми бўлиб келган. Шу сабабли хизмат соҳасининг цивилизациясини уч катта босқичида кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Ушбу босқичлар индустриалдан олдин, индустриал ва постиндустриал жамиятлардир. 1.Индустриалдан олдинги жамиятда (қулдорчилик, феодал формациялар ва капиталистик ривожланишнинг дастлабки босқичлари) саноат умуман ривожланмаган ёки қишлоқ хўжалигига қараганда кам одамларни иш билан таминлар эди. Ўша даврларда хизматлар соҳасида асосий ўринни уй хизматкорлари эгалларди. Америкалик машҳур иқтисодчи Джон Гэлбрейт ушбу даврдаги сервис хусусиятларини қуйидагича таърифлайди: « Индустриалдан олдинги даврда қ ишло қ хўжалигидан ташқари иқтисодиёт фаолият билан шуғулланувчиларнинг кўпчилик қисми бир инсоннинг иккинчисига шахсий хизмат қилишига қаратилган. Бундай фаолиятга овқат пишириш, таълим бўйича хизматлар, инсонни жисмоний ҳимоя қилиш, ва бошқа бир қатор хизматлар киради. Хизмат кўрсатувчи инсон (фақат дин вакилидан ташқари) хизматлар истеъмолчисидан бевосита боғлиқ бўлган. қулларча хизмат кўрсатиш ўз ўзидан хизматнинг таркиби ҳисобланган. Астойдил хизматкорга йўналтирилган мақтовлар унинг паст ижтимоий ҳолатини алоҳида кўрсатарди».

www.arxiv.uz Постиндустриал жамият назариясининг асосчиси Даниэл Белл ушбу ижтимоий тизимни қуйидагича таърифлайди : « Паст меҳнат унумдорлиги ва аҳоли сонининг кўплиги банд бўлмаганлар сониниг ошишини асослайди, улар қишлоқ хўжалиги ва уй хизматлари соҳасига тақсимланади. « Шу сабабли хизмат соҳасида банд бўлганларнинг кўпчилик қисми шахсий хизматлар билан шуғулланишганлар. Кўпинча хизматкорлар фақат қорин тўйғазиш учун ҳам меҳнат қилишганлар, уйдаги иш арзон ва кенг тарқалгандир. Англияда викториан даврининг ўрталарида хизматкорлар синфи энг кўпчиликни ташкил этган». Хизматкорларни у ёки бу жиҳатдан таъминланган кишилар сақлашганлар. Шу сабабли инсонларнинг жуда катта қатлами ёки синфи вужудга келдики, улар профессионал даражада уй хизматкорлари функцияларини бажара бошладилар, айрим ҳолларда кўпчилик авлодлар давомида. Ушбу синфда ўзига хос ҳаёт тарзи, урф - одатлар, ананалар шаклланди. 2. Индустриал, яъни ривожланган капиталистик ва социалистик жамиятда саноатнинг ривожланиши уй хизматкорлари сонининг кескин камайишига олиб келди. Ушбу даврда иқтисодиётнинг бош вазифаси бўлиб - оммавий товар ишлаб чиқариш бўлган фабрика туридаги ишлаб чиқариш яъни ижтимоий муҳитни шакллантирди, унга кўра жуда кўп сонли ёлланма ишчиларнинг бир ёки бир неча хўжайинларга тўлиқ бўйсинишини тақазо этди. Ишлаб чиқаришни механизациялаштириш ва синфий кураш аста секинлик билан шунга олиб келдики, фабрика ишчиларининг иш ҳақи шахсий хизматлар учун тўловлардан юқори бўла бошлади. Индустриал жамиятда хизмат соҳасининг ривожланиши икки йўналиш бўйича амалга ошди.

www.arxiv.uz Биринчидан, уй хўжалигидаги хизматкорнинг яширинч йўли аёлга ўтади. Жуда кўп сонли социологик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ҳозирги жамиятда аёл уй хўжалигини юритиш учун эркакка қараганда бир неча баробар кўп вақт сарфлайди. Ўзбекистонда ва бошқа бир қатор мамлакатларда шундай миллий ананалар мустаҳкам ўрин топдики, рўзғор фаолияти бўйича бир қатор қийин ишлар (ювиш, тозалаш, харид қилиш, овқат тайёрлаш ва ҳоказо.) аёллар бажарадиган иш ҳисобланади. Иккинчидан, авваллари оила аъзолари томонидан (масалан деҳқон хўжаликларида) бажариладиган жуда кўп сонли хизматлар кичик фирмалар ва хусусий тадбиркорларга ўта бошлади. Уй меҳнатини енгиллаштирадиган турли хилдаги мосламалар (кир ювиш машиналари, чанг ютгичлар, ошхона комбайнлари ва бошқалар) яратилди, шунингдек уларни таъмирлаш ва хизмат кўрсатиш билан банд бўлган корхоналар тизими ташкил этилди. Жумладан собиқ иттифоқда якка тартибдаги буюртмалар тайёрловчи, кийим- кечак ва оёқ кийими, маиший техника, кимиёвий ювиш ва ҳокозолар билан шуғулланувчи аҳолига маиший хизмат кўрсатиш билан банд бўлган жуда кўп сонли корхона ва ташкилотлар фаолият юритган. Давлат раҳбариятининг фикрига кўра уй ошхоналари тизими ва оммавий овқатланиш корхоналари оилани кўпчилик маиший ташвишлардан озод қилиши лозим эди. Таълим ва соғлиқни сақлаш бўйича бепул хизматлар ривожлана бошлади, сайёхлик, айрим ахборот хизматлари, маданият ва санъат муассасаларининг хизматлари ривожлана бошлади. Саноат ва қишлоқ хўжалигининг фаолият юритишини таъминловчи (техникани таъмирлаш ва унга хизмат кўрсатиш, юкларни ташиш, иқтисодий ва техник тавсифга эга бўлган, маълумотларни тақдим

www.arxiv.uz этиш) ишлаб чиқариш тавсифига эга бўлган хизматлар кенг тарқала бошлади. Хизматлар секторининг кенгайиши ҳам капиталистик ҳам социалистик давлатлар иқтисодиётида вужудга кела бошлади. Ушбу ижтимоий - сиёсий тизимлардаги сервис фаолияти характеридаги фарқ, асосан шундан иборат эдики, социалистик давлатларда бепул хизматлар кўрсатувчи корхона ва ташкилотлар сони кўп бўлса, капиталистик давлатларда пулликлари кўп эди. Натижада социалистик лагерга қарашли давлатларда хизматлар аҳоли учун тўғри келадиган даражада бўла бошланди. Яъни кўпчилик ҳолларда улар конкрет истеъмолчининг чўнтагидан эмас, балки давлат бюджетидан тўлана бошланди. Ундан ташқари собиқ иттифоқда сервис фаолияти соҳаси қариб тўлиқ давлат томонидан монополлаштирилганди (хусусий тадбиркорлик қонун томонидан тақиқланганди). Капиталистик давлатларда эса фойдани олишга мўлжалланган пуллик тижорат хизматлари кенг тарқалганди. Натижада капиталистик давлатларда аҳолининг кам таъминланган қатламлари учун хизматлар қиммат ҳисобланган, лекин хизматлар сифати ва хилма хиллиги билан социализм шароитидагилардан анча устун турган. Унинг асосий сабаби турли хилдаги сервис фирмалари ўртасидаги кучли рақобатнинг мавжудлиги ҳисобланган. Сервис фаолиятининг хусусияти шундайки, у билан асосан хусусий шахслар, кичик фирмалар ёки йирик корхоналарнинг ихтисослаштирилган махсус бўлинмалари шуғулланишадилар. Шу сабабли социализмда хусусий тадбиркорликни тақиқлаш хизмат соҳасини ривожлантиришга тўсқинлик қилди. 3. Постиндустриал жамият саноати ривожланган давлатларда ХХ аср иккинчи ярмидан бошлаб шакллана

www.arxiv.uz бошланди. Унда фаолиятнинг асосий тури бўлиб товар ишлаб чиқариш эмас, балки ахборотни қайта ишлаш ва хизматлар кўрсатиш ҳисобланади. Шу сабабли цивилизациянинг постиндустриал ривожланиш босқичи « ахборот жамияти» ва « хизматлар иқтисодиёти» деб номланади. Д. Белл 1999 йилда қуйидагича таъриф беради : « авваламбор бу хизматларга асосланган жамиятдир. Бугунги кунга келиб қўшма Штатларда 70% дан зиёд ишчи кучи хизмат кўрсатиш соҳасида банд. Хизматлар хар қандай жамиятда муҳим рол ўйнайди. Индустриалдан олдинги шароитларда бу асосан уй ва шахсий хизматлар бўлган. Индустриал жамиятда хизматлар - бу ишлаб чиқаришга нисбатан ёрдамчи фаолият: коммунал хизматлар, транспорт, молия соҳаси, кўчмас мулкни бошқариш. Постиндустриал жамиятда хизматларнинг янги турлари кенг тарқала бошланди Булар гуманитар - таълим, соғлиқни сақлаш, ижтимоий хизматлар ва профессионал хизматлар - тахлил ва режалаштириш, дизайн, дастурлаштириш ва ҳокозолар. Иқтисодиёт классикларининг тасаввурларида (марксизмни қўшган ҳолда) хизматлар ноишлаб чиқариш фаолияти деб ҳисобланган, чунки бойликлар товарлар билан ассоциациялашганди, сартарошлар, официантлар, адвокатлар миллий бойликни кўпайтирмас эди. Лекин, албатта, таълим ва соғлиқни сақлаш инсонлар имкониятларини оширади ва аҳолининг саломатлиги мустаҳкамланишига имконият яратади, профессионал хизматлар эса, корхона ва жамият унумдорлигининг ошишини таъминлайди. Постиндустриал секторнинг ривожланиши шуни талаб қиладики, имкони борича кўпроқ инсонлар олий маълумотга эга бўлишлари, абстракт - концептуал фикрлаш тажрибасига эга бўлишлари ва техник ва харфли - рақамли услубларни эгаллашлари лозим».

www.arxiv.uz Ривожланган ғарб давлатлари мисолида постиндустриал жамиятнинг шаклланишини кузатиш мумкин. (Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, постиндустриал жамият ҳали ҳам шаклланиш босқичидадир.). Индустриал жамиятдан постиндустриал жамиятга ўтиш ўз ичига сервис фаолиятини ривожлантиришнинг уч давомий босқичини олади. 1. Саноатнинг ривожланиши транспорт хизматлари ва умуман товар харакати билан боғлиқ хизматларнинг кенг тарқалишига олиб келади. 2. Неъматларни оммавий истеъмол қилиш шароитида тақсимот соҳасининг ўсиши бошланади (улгужи ва чакана савдо), молиявий хизматлар, кўчмас мулк билан операциялар, суғурталаш. 3. Овқатланиш учун сарфланадиган оилавий даромад ҳиссаси камаяди. Бўшаган маблағларни аҳоли дастлаб узоқ фойдаланиладиган товарларни харид қилишга (кийим - кечак, автомобиллар) ва кўчмас мулкка, кейинчалик эса қимматбаҳо товарлар харид қилишга ва дам олишга сарфлайди. Шу тариқа шахсий хизматлар кенгаяди. Улар жумласига ресторанлар, меҳмонхоналар, автомобил устахоналари, саёҳат, дам олиш ва спорт индустрияси кабилар киради. Сервис соҳасининг икки фундаментал соҳаси бўлмиш соғлиқ ва таълимга кескин қизиқиш кучаяди. Буларнинг барчаси хизматларнинг янги турларининг шаклланиши ва ривожланишига олиб келади. ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, саноати ривожланган давлатларда ижтимоий, тақсимот ва маиший хизмат соҳаларида банд бўлганлар сони ортиб бормоқда. Мутахассислар прогнозига кўра ХХ1 аср бошларида ишлаб чиқарувчиларга хизматлар,

www.arxiv.uz таълим ва соғлиқни сақлаш соҳаси билан боғлиқ хизматлар тез суъратлар билан ўсади. Ҳозирги кунда Ўзбекистон саноати ривожланган давлатлардан энг муҳим иқтисодий кўрсаткичлар ҳисобланган жон бошига тўғри келадиган миллий даромад, иш ҳақи миқдори, меҳнат унумдорлиги, ишлаб чиқариш самарадорлиги кабилар бўйича бир оз ортда қолмоқда. Бир томондан бу қолганларга қараганда сервис иқтисодиёти ва постиндустриал жамиятнинг барча хизматлар секторини кечроқ ташкил этилишини кўрсатса, иккинчи томондан бизда қолган давлатлар тажрибасига суянган ҳолда сервис фаолиятини мақсадли йўналтирилган ҳолда ривожлантириш имконияти вужудга келади. Сервис фаолият сифатида Хизмат кўрсатиш- кенг тарқалган фаолият ҳисобланади. Ушбу фаолият билан қариб барча киши шуғулланади. Оддий хизматлар-бу кундалик хаётда кимгадир ёрдам бериш, маслаҳат бериш (маълумот таъқдим этиш ) ва бошқалар.Ушбу хизматлар махсус билимлар ва тайёргарлик талаб қилмайди. Лекин тарихдан маълумки қадим замонлардан бошлаб, айрим шахслар ва ташкилотлар мавжуд бўлишганки, улар профессионал даражада қийин ва қиммат хизматлар тақдим этишганлар. Бу махсус билимлар ва профессионал тайёргарлик талаб қилган. ХХ- асрда сервис инсон фаолиятининг кенг қамровли фаолиятига айланди. Ҳозирги кунда саноати ривожланган давлатларнинг 70% дунё хизмат бозорининг қатнашчилари ҳисобланади. Сервис- бу инсон фаолиятининг алоҳида туридир. У мижознинг эҳтиёжини хизматлар кўрсатиш орқали қондиришга қаратилган. Ушбу эҳтиёжлар алохида шахслар, ижтимоий гуруҳлар ёки ташкилотлар томонидан бўлиши мумкин.

www.arxiv.uz Сервис тушунчасини аниқлашда учта муҳим тушунча ишлатилади: фаолият, талаб, хизмат.Ушбу тушунчалар моҳиятини ёритиш сервис нима эканлигини ва у қандай шаклларда амалга оширилишини тўларо қ кўрсатади. Ҳозирги шароитда хизмат соҳаси ёки сервис фаолиятига иқтисодиётнинг бир қатор йирик секторларини киритиш мумкин. Улар жумласига: савдо, молия, транспорт, соғлиқни сақлаш, хордиқ чиқариш индустрияси ва спорт, шунингдек фан, таълим ва бошқарув соҳаси киради. Лекин охирги уч соҳа фақат хизмат кўрсатиш билан чекланиб қолмайди. Сервис соҳасига қуйидаги фаолият турларини киритиш мумкин: -маиший хизматлар; -йўловчи ва юк транспорти хизматлари, алоқа хизматлари; -турар жой-коммунал хизматлари; -таълим тизими, маданият хизматлари, туристик- экскурсия хизматлари: -жисмоний тарбия ва спорт хизматлари, санатория- соғломлаштириш хизматлари: -хуқуқий хизматлар: Юқорида қ айт қ илинган сервис турлари уларни амалга ошириш соҳалари бўйича таснифлаштирилади. Лекин сервис фаолиятининг моҳиятини яхширо қ тушуниш учун бош қ ача таснифлаштиришга мурожат қ илиш мумкин. Унда инсон фаолиятининг тўрт асосий шакли асос бўлган: моддий- қ айта ўзгартириш , билиш, қ имматли-йўналтирилган ва коммуникатив ( муомила ). Сервис хизматлари ю қ орида қ айт қ илинган соҳаларнинг хар бирида қ ўлланилиши мумкин, Лекин уларнинг ҳар бирида ўзига хос хусусиятлар мавжуд:

www.arxiv.uz 1. Моддий- қ айта ўзгартириш фаолияти- бу инсон томонидан табиатни ўзгартириш, бизни ўраб турган буюмларни ташкил этиш, шунингдек жамият ва инсон организмини ўзгартиришдир. Бу соҳадаги сервис турли хилдаги хизматларни ўз ичига олади, шу жумладан инсонларнинг моддий эҳтиёжларини қ ондириш учун якка тартибдаги хизматларни ҳам Масалан махсус буюртмалар бўйича турли хилдаги буюмлар ва мосламаларни ишлаб чи қ иш, товарларни ташиш ва техник хизматлар кўрсатиш. Савдо соҳасида сервис сотувдан олдинги (намоиш қ илиш, товарларни текшириш ва қ адо қ лаш) ва сотувдан кейинги хизматларни олади. У ў з ичига кафолат давридаги ва кафолат давридан кейинги хизматларни олади. Кафолат давридан кейинги хизматлар товарларни эксплуатация қ илишнинг барча даврини ўз ичига олади. Товардан фойдаланувчининг эҳтиёжларини қондирувчи бундай сервис ишлаб чиқариш жараёнининг давоми бўлиб ҳисобланади ва ра қ обат шароитида товарга бўлган талабни оширади, янги сотув бозорларини ўзлаштиришга ёрдам беради. Моддий фаолият соҳасига инсоннинг айрим эҳтиёжларини ҳ ондириш ҳ ам киради.Буларга тиббий хизматлар, маиший хизматлар, оммавий ов қ атланиш хизматлари, таълим хизматлари (чунки улар инсонни шахс сифатида шакллантиради , билим ва тажрибага эга бўлиш учун шароит яратади ) киради. 2. Билиш фаолияти инсоннинг маънавий эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилган бўлиб, билим ва керакли маълумотни беришни талаб қилади. Ушбу турга таълим хизматлари киради. Лекин таълим фа қ ат маълумот бериш билан чекланмайди, балки ўз ичига муомила, тарбиялаш, маълум фаолият учун керакли билималарга эга бўлиш жараёнларини ҳам олади.

www.arxiv.uz Маълумотларни олиш, қайта ишлаш, тартибга солиш ва тақдим этиш ҳозирги кунга келиб, кенг фаолият соҳасига айланиб бормоқда ва ушбу фаолият ахборот сервис деб аталади. Бугунги кунда маълумот барчага зарур, жумладан сиёсатчиларга ижтимоий фикр тў ғ рисидаги маълумот зарур ҳисобланади. Тадбикорларга техник кашфиётлар, илмий янгиликлар, молия бозорларининг ҳолати, ра қ обатчилар фаолияти, истеъмолчилар талаби, давлатнинг иқтисодий сиёсатидаги ўзгаришлар, табиий офатлар ва бошқа бир қ атор маълумотлар керак. Олимлар ва ишлаб чи қ арувчилар учун уларнинг профессионал фаолиятига бо ғ ли қ маълумотлар зарур. Оддий истеъмолчи учун баҳолар, товарлар ва хизматлар тў ғ рисида маълумот керак. қ олган турдаги фаолият юритувчилар учун ҳ ам керакли маълумотлар зарур. Шу сабабли бутун дунё бўйича ўзларининг фаолиятларини амалга оширувчи кўпчилик хизматлар ва ташкилотлар ўз истеъмолчиларини ахборот хизматлари билан таъминлашадилар.Охирги йилларда ахборот хизматларни тақдим этувчи асосий техник воситалардан бири бўлиб Интернет ҳисобланади. Жамиятнинг билиш фаолиятини таъминловчи ахборот сервиси, та ҳ лилнинг чу қ урлиги ва маълумотларни қ айта ишланиш даражасига қ араб, бир неча қ ийинлик даражасига бўлинади. Билиш фаолиятида сервиснинг икки асосий даражасини алоҳида гуруҳга ажратиш мумкин: - эмпирик- алоҳида фактлар ва во қ еалар тў ғ рисида маълумотлар бериш; - назарий- ушбу со ҳ а ҳ олатининг мавжудлиги ва ривожланиш қ онуниятларини ани қ ловчи маълумотлар та ҳ лили. Билиш фаолиятида сервиснинг эмпирик даражасида нисбатан оддий маълумотлар та қ дим этилади. Улар жумласига

www.arxiv.uz ташкилотларнинг жойлашиши ва иш режими, товарларнинг мавжудлиги ва уларнинг баҳолари, сиёсий ва маъданий ҳаёт во қ еалари, шунингдек юридик характерга эга бўлган маълумотлар киради. Ушбу турдаги хизматлар турли маълумот берувчи хизматлар томонидан, ҳамда махсус маълумотга эга бўлмаган шахслар томонидан кўрсатилади. Ахборот сервисда назарий даражасида и қ тисодиётдаги мавжуд ҳ олат таҳлил қ илинади, ижтимоий фикр ўрганилади, атроф муҳитнинг ҳолати, товар ва хизматларга талабнинг ривожланиш истиқболлари ва бош қ алар ани қ ланади. Бундай турдаги хизматларни маълумотларга эга бўлган, уларни профессионал даражада қ айта ишлай оладиган ва фойдаланувчига унга керакли шаклда та қ дим эта оладиган экспертлар, аналитик марказлар, илмий- текшириш институтлари ва бош қ а маълумотга эга бўлган муассасалар кўрсатади. 3. Фаолиятнинг қ имматли- йўналтирилган шаклини кўпчилик холларда билиш фаолияти билан алмаштиришадилар. Лекин улар ўртасида му ҳ им фар қ мавжуд. Билишнинг вазифаси- мавжуд табий ва ижтимоий ходисаларни ўзгартирмасдан акс эттириш ҳисобланади. қимматли- йўналтирилган фаолиятнинг вазифаси эса ушбу ходисаларнинг инсон учун қандай аҳамиятга эга эканлигини белгилаш ҳисобланади, уларга маълум муносабатларни ишлаб чиқиш ва уларга баҳо бериш ҳисобланади. Ушбу бахо албатта инсоннинг ўзига ва у яшаётган жамиятнинг турига боғлиқдир. қ имматлар тизимини ( ўраб турган атроф муҳитдаги воқеалар ва ҳолатлар баҳоланишлари ) маънавият, санъат, сиёсий фаолият белгилаб беради. Фан эса одатда субъектив баҳолашлардан холос бўлишга харакат қилади, атроф мухитдаги

www.arxiv.uz қонуниятларни инсоннинг хохиш ва истакларига боғлиқ бўлмаган ҳолда объектив равишда ёритишга харакат қилади. қ имматли йўналтирилган фаолият соҳасида сервис реклама, экспертиза, психодиагностика, имиджмейкер хизматлари, бадиий- безатиш фаолияти, диний тавсифдаги хизматлар ор қ али амалга оширилади. Реклама хизматлари ва бозордаги товарни силжитишнинг барча жараёнларини истеъмолчиларда мавжуд бўлган қ имматлар тизимини ўзгартиришга харакат қ илиш деб тушуниш мумкин.Оддий ҳолатда реклама алохида товар ва хизматларга талабни шакллантиришга харакат қилади ва у инсонлар учун қимматга эга эканлигига ишонтиради. Ю қ ориро қ даражада реклама сервиси қ ийин қ имматли- й ў налтирилган ҳал этади. Яъни қ андайдир товар ва хизматларга доимий ва бар қ арор талабни шакллантиришга харакат қ илади. Ушбу товарлар ва хизматлар кишиларнинг хаёт тарзини белгилашни, уларни истеъмол қ илмасдан, инсонлар хаёт кечира олмасликларини кўрсатиш ҳисобланади. Масалан, Генри Форд ва бошқа автомобил саноатини яратувчилар ўз маҳсулотларини нафа қ ат харакат воситаси сифатида, балки қ адриятлар тизимининг ажралмас қ исми ва ўрта ҳ ол америкаликнинг хаёт тарзи даражасига олиб чи қ ишга эришдилар. Савдо, мода, дизайн ва бошқа турдаги бадиий ижод соҳасида экспертиза ўтказиш қ имматлар тизимини ўзгартиради. Эксперт хизматлари талабга таъсир кўрсатади. Яъни давлат ёки тан олинган ю қ ори даражадаги мутахассислар товарлар, хизматлар ёки саънат асарларининг тасти қ ланиши. Имиджмейкерлар хизмати ва жамоатчилик билан ало қ аларни ташкил этиш бўйича хизматлар, фирманинг, жамоа ташкилотларининг ва алоҳида шахснинг жозибадорлик образини

www.arxiv.uz яратиш учун амалга оширилади. Уларнинг вазифаси- мижознинг обрўини кўтариш ҳисобланади. Психоаналитик (психотерапевт) хизматлари Ғ арб давлатларида кенг тар қ алган. Уларнинг вазифаси- мижозга қ ийин хаётий ҳолатларда янги муносабатларни ишлаб чи қ иш ор қ али уларнинг шахсий муоммоларини хал этишга ёрдам бериш ҳисобланади. Коммуникатив фаолият шакли- бу алоҳида инсонлар ва ташкилотлар ў ртасида муомилани (коммуникацияни) ташкил этишдир. Сервис фаолиятининг ушбу шаклига презентациялар, учрашувлар, конференциялар, кўргазмалар, шартномалар, Интертенда муло қ атлар, муомиланинг психологик тренинги ва қ андайдир маънода оммавий ахборот воситаларининг фаолияти ва ало қ а хизматлари киради. Коммуникатив фаолияти доимо маълумотни бериш билан бо ғ ли қ б қ лган, лекин фа қ ат у билан чекланмаган. Коммуникациянинг тарихан уч асосий тури вужудга келган: - бевосита шахсий муло қ ат; - саънат асари, ёзув ва бош қ а белги тизимлари ор қ али билвосита муло қ ат; - электрон технологиялар ёрдамида муло қ ат; телефон, радио ало қ а, компютер алоқаси. Бевосита шахсий муло қ атда сервис инсонларнинг тў ғ ридан тў ғ ри алоқаларини ташкил этишга, уларнинг бир бирларини тушинишлари учун имкониятлар яратишга қ аратилган. Хат ёки қ о ғ оз технологиялари ор қ али мулоқат белги тизимлари ор қ али тў ғ ридан тў ғ ри бўлмаган ўзаро ало қ аларни ташкил этишнинг ўзига хос хизматларини талаб қ илади. Улар жумласига почта хизматлари ва матбуотдаги маълумотларни келтириш мумкин.

www.arxiv.uz Коммуникацияларнинг электрон воситаларидан фойдаланиш бўйича хизматлар мулоқат имкониятларини кескин оширади, яъни уларнинг оператив бўлишини таъминлайди. Юқорида қайт қилинган инсон фаолиятини тўрт гуруҳга бўлиш илмий абстракция ҳисобланади. У таалуқли сервис тизимини деталлаштирилган ҳолда тадқиқот қилиш учун зарур ҳисобланади. Реал хаётда фаолиятнинг ушбу формалари бир бирларига боғланиб кетади, аниқ сервис хизматлари одатда тўрт шаклнинг барча элеменларини ўз ичига олади. Жумладан товарни таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш характерига боғлиқ хизматлар моддий-қайта ўзгартириш фаолиятига мос келади. Лекин бу ерда хизматлар истеъмолчисини, одатда улар тўғрисида қандайдир маълумот олиш қ изи қ тиради. Ундан ташқари товарлар ва уларга хизмат кўрсатиш бўйича эксперт бахоланиши ( мутахассис фикри ) қ изи қ иш уй ғ отади. Сервис фаолиятининг барча турларида хизматларнинг истеъмолчиси ва таъминотчиси ўртасида коммуникация ( мулоқат ) вужудга келади. Улар ўртасидаги психологик муносабатлардан кўпчилик ҳолатларда ушбу хизматларнинг келгусидаги ривожланиши боғлиқ бўлади, хусусан сайёхлик, тиббий, маданий, таълим сервисида алоҳида шахлар билан ишлаш жараёнларида. Сервис соҳасини ривожлантириш бўйича чет эл тажрибаси. Республикамиз иқтисодиётида сервис тизими шаклланиб бораётган бир пайтда, ушбу соҳага оид масалалар ривожланган бозор иқтисодиётли давлатларда қандай амалга оширилаётганлигини, уларда бу борадаги иш тажрибаси тўғрисида керакли даражада тасаввурга эга бўлиш,

www.arxiv.uz тадбиркорларга сервис соҳасида муваффақияти фаолият юритишларига имконият яратиши шубҳасиздир Ривожланган давлатлар иқтисодчиларининг фикрига кўра, ҳозирги кунда моддий ишлаб чиқариш соҳасида кескин ўсишга эришиш бир қатор омиллар туфайли мумкин эмас экан. Бунинг асосий сабаби, бирламчи тармоқлар маҳсулотларига талабнинг камайиб бориши ҳисобланади. Натижада меҳнат ва капиталнинг моддий тармоқлардан хизмат кўрсатиш соҳасига ўтиши вужудга кела бошланди. Ҳозирги кунда АқШ да иқтисодиётнинг учламчи сектори (хизмат кўрсатиш соҳаси) ялпи миллий маҳсулотнинг 73% дан кўпроғини таъминлайди, Европа Ҳамкорлиги давлатларида 63% ялпи миллий маҳсулот ва 62% банд бўлганлар сонидан, Японияда ушбу кўрсаткичлар таалуқли равишда 59% ва 56% ни ташкил этади. 90 йилларнинг охирига келиб, ривожланган давлатларда хизмат кўрсатишнинг ижтимоий ишлаб чиқаришдаги ҳиссаси 62- 64% ни, сервис тизимида банд бўлганлар, умумий банд бўлганларнинг 63-75% ни, ушбу соҳага капитал қуйилмалар умумий инвистицияларнинг 50% дан ошди Ушбу давлатлардаги хизматлар динамикасининг ўзгариши бир қатор ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг узоқ муддатли асосий омилларининг таъсири натижасида вужудга келди. Яъни ижтимоий меҳнатнинг бўлиниши, хизматларни ишлаб чиқаришга ихтисослашган секторнинг активлашиши, ишлаб чиқаришнинг моддий ва номоддий элементларининг интеграллашуви, иқтисодий ўсиш характеридаги ўзгаришлар (илмий билим манбаалари, инсон омили, номоддий жамғарилишларнинг кўпайиши) асосида вужудга келади. Шу сабабли сервис институтида инсоннинг ўзини такомиллаштириш, унинг

www.arxiv.uz интеллектуал ва жисмоний имкониятларини такомиллаштириш йўналишидаги ўзгаришлар сабаб бўлди. Ривожланган давлатлар иқтисодиётларининг ижтимоий йўналтирилиши, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг инсон омилидан бевосита боғлиқлиги, ушбу давлатларнинг бир қатор хизматларни ривожлантириш учун, биринчи навбатда ижтимоий хизматлар характерларини сезиларли даражада оширишга мажбур қилди. АқШ да истеъмол хизматларини амалга оширувчи корхоналар ичида кенг тарқалгани бўлиб, маиший хизмат кўрсатиш корхоналари ҳисобланади. Улар умумий сони бўйича оммавий овқатланиш корхоналари, соғлиқни сақлаш, дам олиш ва ҳордиқ чиқариш (кинотеатрларни қўшган холда) корхоналаридан ҳам кўпдир. Ушбу корхоналар АқШ да фаолият юритувчи корхоналар ичида энг кичиклари ҳисобланадилар. Ушбу корхоналар «сичқонлар» деб ном олишганлар. Ҳозирги кунда бундай корхоналар сони 6 млн. га яқин ва уларда банд бўлганлар сони ўртача 3-4 кишини ташкил этади. Ушбу корхоналар жумласига дорихоналар, гаражлар, сартарошхоналар, савдо шахобчалари, таъмирлаш устахоналари ва бошқалар киради. Таъмирлаш корхоналарининг айримларида асосий ишчи кучи- тадбиркорнинг ўзи ҳисобланади. Жумладан соат ва заргарлик маҳсулотларини таъмирлашда ҳар 10 корхонага 4, оёқ кийимни таъмирлашда 7, электр асбоб- ускуналарини таъмирлашда 8 ёлланма ишчи тўғри келади Ўртача бир корхонага шахсий хизмат кўрсатиш учун 2,9, таъмирлаш хизматларини кўрсатиш учун эса 3,8 банд бўлган ходимлар тўғри келади. Жами корхоналарнинг 75% даги йиллик оборот ҳажми 1 млн. долларга етмайди. Шунга қарамасдан маиший хизмат кўрсатишнинг бирор бир ўта йирик корхонаси таалуқли хизматларнинг умуммиллий бозорининг 2-3% дан юқорисини назорат қилмайди.

www.arxiv.uz Корхоналарнинг кичиклиги ва маиший хизмат кўрсатишдаги оддий ишлаб чиқариш формаларининг мавжудлиги, авваламбор уларни вақт, хизмат кўрсатиш жойи, талабнинг якка тартибдаги хусусиятларини инобатга олган ҳолда, хизматларни ишлаб чиқаришни якка тартибдаги истеъмолчига яқинлаштириш зарурияти билан асосланади. Натижада сервис хизмат кўрсатиш корхоналари мумкин бўлган мижознинг ортидан ҳамма жойга эргашиб боради. Ушбу жойлар жумласига: турар жойлар, савдо марказлари, шаҳарнинг ишчан қисми, меҳмонхоналар, шифохоналар, йирик автомагистраллар атрофи ва бошқа ижтимоий жойлар киради. АқШ да тадбиркорлар ассоциациялари ишининг диққатга сазовор тажрибаси мавжуд. Бундай ташкилотлар асосан кичик ва ўта кичик, шу жумладан хизмат соҳасида ҳам, фаолият юритишадилар. Тадбиркорлар ассоциациялари хизматларнинг стандарт тўпламларини ишлаб чиқишадилар, уларнинг сифат даражаларини белгилайдилар ва назорат қиладилар. Регламентлаштириш тизимида марказий ўринни у ёки бу шаклда баҳоларни ўрнатиш эгаллайди. Ассоциациялаштирилган тадбиркорлар, ҳар бир касб бўйича мавжуд бўлган этика кодекси талабларига риоя қилишига мажбур бўлишадилар, унинг бузилиши жазоланишга олиб келади, ҳатто ушбу фаолият тури билан шуғулланиш рухсатини олиб қўйишгача. Хизмат кўсатиш соҳаси корхоналарининг эгалари ишчи кучидан фойдаланишнинг қисман банд бўлиш шаклларидан кенг фойдаланишмоқдалар. Умумий ҳолда хизматлар соҳасида бундай шароитда барча банд бўлганларнинг 80% дан кўпроғи ишлашадилар. Уларда иш хафтасининг ўртача давомийлиги 19 соатни ташкил этади. қисман банд бўлиш фойдалиликни

www.arxiv.uz давомийликнинг камайиши ҳисобига меҳнат интенсивлигини ошириш орқали кўпайтириш имконини беради. Охирги йиллар мобайнида АқШ да авваллари жозибали ва обрўли меҳнат ҳисобланмаган хизмат кўрсатиш соҳаларига ишчи кучи оқимининг барқарор келиши ҳолати характерлидир. Ишчи кучи бозоридаги кучли рақобат, ҳар қандай ишга ижобий ва жиддий ёндошишни тақазо этади. Давлат тадбиркорликка нисбатан икки вазифани қўяди: кичик тадбиркорлик структуралар сонининг ўсиши, шунингдек ушбу фирмаларнинг кўпчилик қисми мамлакат ичида ўзларининг ҳиссалари ва аҳамиятларини ошириш учун зарурий шарт- шароитларни ташкил этишдир. Масалан, Англияда ҳукумат томонидан кичик тадбиркорликни қўллаб-қувватлашнинг уч даражаси мавжуд: 1. Бизнесни ташкил этиш ва унинг гуллаб яшнаши учун қулай муҳитни яратиш (кенг доираларда лорд Янгнинг сиёсати деб танилган) 2. Янгидан ташкил этилган корхоналарни кенг молиявий қўллаб-қувватлаш (тадбиркорларни субсидиялаш дастури). У ўз ичига бизнесни олиб бориш санъатига ўргатиш ва келгусида маслаҳат бериб туришни олади. Бизнесни олиб боришни ўргатувчи курсларнинг оммавий равишда ривожланиши янги ташкил этилган корхоналарнинг яшовчанлигига имкон яратди. Яъни ушбу курсларни тамомлаган бизнесменлар ўзлари ташкил этган корхоналарда биринчи уч йилда яшовчанлик кўрсаткичи 90% бўлган. 3. Харакат қилаётган корхоналарда маслаҳатлар ва ёрдам бериш. Корхона раҳбарларининг кўпчилиги паст молиявий база ёки раҳбарлик тажрибасининг бўлмаслиги туфайли корхонанинг ўсишини режалаштирмайдилар. Шу билан бирга 1 дан 19 тагача

www.arxiv.uz банд бўлганларга иборат тадбиркорлик тузилмалари, асосий иш жойларини ташкил этувчилар ҳисобланадилар ва ёрдамга жуда муҳтож ҳисобланишадилар. .. Масалан Японияда ҳар қандай тадбиркор ижтимоий маслаҳат марказлари хизматларидан фойдаланиши мумкин. Бу ерда уларга бизнес-режани тузишга ёрдам беришадилар, асосий масалалар бўйича маслаҳат беришадилар, шериклар ва янги технологияларни қидиришда ёрдам кўрсатишадилар. Ривожланган бозор иқтисодиётли давлатларнинг 30-40 йиллик тажрибаси шуни кўрсатадики, тадбиркорликнинг кичик шаклларини давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг тизими яратилиши лозим. Йирик корхоналар одатда молиявий мустаҳкамликнинг муълум захираларига эгадирлар. Улар ташқи алоқалар ҳисобига иқтисодий барқарор ҳисобланишадилар. Улар ихтиёрида кучли менежмент ва маркетинг бўлимлари, лизинг, стратегик ва контроллинг марказлари мавжуд. Шу сабабли хавф- хатарни суғурталанишнинг кенг ва ишончли имкониятларига эгадирлар. Кичик бизнес корхоналари кўпчилик ҳолатларда бундай имкониятларга эга эмаслар. Шунинг учун кўпчилик ривожланган давлатларда махсус давлат, ярим давлат, тижорат, жамоатчилик структуралари ташкил этилган. Улар кичик бизнесни турли йўналишлар ва турли шаклларда (махсус давлат ва худудий дастурлар доирасида сармоялаштиришдан, тадбиркорлар ва менежерларни ўқитишгача) қўллаб-қувватлашни амалга оширмоқдалар. Ушбу мақсадларда турли хилдаги халқаро ташкилотларнинг кенг тарқалган шахобчалари ҳам ҳаракат қилишмоқдалар. Улар жумласига кичик ва ўрта корхоналарнинг халқаро ассоциациясидан тортиб, то Европа ва бошқа худудий қўллаб- қувватлаш ва ўқитиш фондларини киритиш мумкин.

www.arxiv.uz АқШ президенти ва конгресси қошидаги кичик бизнес ассоциацияси, ўз марказий аппаратида, штатлар ва округларда, марказлар ва институтларда, университетлардаги ходимлар сонининг штати 5 минг кишини ташкил этади. Унинг бюджети 1 млрд. долларга яқинни машкил этади. Ушбу бюджет кичик бизнесни ривожлантиришнинг худудий дастурларини қўллаб- қуватлашга, кичик бизнес соҳасидаги илмий тадқиқотларни молиялаштиришга, тадбиркорлар ва менежерларни тайёрлашга, семинар ва конференцияларни ўтказишга, халқаро ташкилотлар ва ривожланаётган давлатларга кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни шакллантириш ва консалтинг марказларининг фаолият юритишлари учун сарфланади. Кўпчилик давлатларда давлат структураларидан ташқари кичик бизнес учун махсус марказий ва маҳаллий хусусий банклар, фондлар, савдо палаталари, марказлар «ишлашадилар». Сервис ташкилотларининг самарали фаолият юритишлари учун зарурий шарт-шароитларни инфратузилма ташкил этади. Ривожланган бозор иқтисодиётли давлатларда хизмат кўрсатиш соҳаси инфратузилмаси, давлат томонидан қўллаб- қувватлашнинг объекти бўлиб ҳисобланади, хусусан катта ижтимоий аҳамият касб этадиган хизматлар бўлса. Ушбу хизматлар жумласига транспорт ва алоқа хизматларини келтириш мумкин. Жумладан Японияда интернет хизматлари ва уяли телефон алоқаси давлат томонидан дотациялаштирилади, йўллар ва темир йўл магистралларини қуриш бюджет маблағлари ҳисобига амалга оширилади. Ривожланган давлатлардаги хизмат кўрсатиш соҳасида фаолият юритаётган корхоналар самарадорлигининг яна бир рецепти шундан иборатки, уларда юқори малакали мутахассислардан кўпроқ фойдаланиш ҳисобланади. Ушбу

www.arxiv.uz давлатларда сервис соҳасида меҳнат ресурсларини рационал жалб қилиш масалалари доимий равишда менежерларнинг диққат эътиборида бўлиб келган, охирги йилларда улар ўта долзарб ҳисоблана бошланди. Агарда таққослайдиган бўлсак, Ўзбекистонда хизмат кўрсатиш соҳасида ишловчиларнинг катта қисми ёки кам малакалидир, ёки ихтисослаштирилган билимлар, иш тажрибаси ва ҳокозоларга эга бўлмаган, халқ хўжалигининг бошқа соҳаларидан ўтган ходимлар ҳисобланишадилар. Тадқиқотлар натижасида шу нарса аниқландики, ходимлар сифати масалалари сервис ташкилотининг типи ва унинг иши конкрет мазмунига боғлиқ бўлади. Ривожланган давлатларда сервис корхоналари одатда қуйидагича таснифлаштирилади: - номоддий сектор. - хизматларни сотиш. - ноу-хау. Хизматларни сотиш ва ноу-хау корхоналари турли меҳнат сиғими, капитал сиғими билан тавсифланиши ва ходимлар малакасининг турли даражаларини талаб қилиши мумкин. Айрим хизматлар, масалан компютерлаштирилган банк хизматлари ёки ҳаво қатновлари жуда катта капитал қуйилмаларни талаб қилади. қолганлари эса, жумладан тиббий хизмат кўрсатиш ёки бошқарув бўйича маслаҳат капиталнинг жуда кичик ҳажмини талаб қиладилар ёки умуман талаб қилмайдилар, лекин ишловчилар профессионализмининг юқори даражаси бўлиб фарқланади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Виноградова М.В., Панина З.И. – «Организация и планирование деятельности предприятий сферы сервиса». М.: Дашков и К к, 2005. 2. Власова Т.И., Крутин А.Б., Мхайленко В.А. – «Предпринимательская деятельность в сфере услуг». Санкт-Петербург, 2005. 3. Морозов М.А. Экономика и предпринимательство в социальнокультурном сервисе и туризме: Учебник для студ.вузов. – 2-е изд., испр. И доп. – М.: Изд. Центр «Академия», 2006. – 166 с. 4. Бреславцева Н.А. Бухгалтерский учет на предприятиех сферы услуг. – Ростов на Дону: Феникс, 2006. – 441 с. (Высшее образование). 5. Соболева Е.А., Соболев И.И. Финансово – экономический анализ деятельности турфирмы: Учебное пособие. – 2 – е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 112 с. 6. Грибов В.Д., Леонов А.Л. Экономика предприятия сервиса: Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2006. – 280 с. 7. Романович Ж.А., Калачев С.Л. Сервисная деятельность: Учебник – 2-е изд. – М.: Изд-ско-торговая корпорация «Дашков и К 0 », 2007. – 268 с. 8. Морозов М.А., Морозова Н.С. Информационные технологии в социально- культурном сервисе и туризме. Оргтехника: Учебник для студ.вузов – 3-е изд., стереотип. – М.: Издат. центр «Академия», 2005. – 240 с. 9. Аванесова Г.А. Сервисная деятельность: Историческая и современная практика, предпринимательство, менежмент: Учебное пособие для студентов вузов – Аспект Пресс, 2004. – 318 с. 10. Руденко А.М., Довгалева М.А. Психология социально-культурного сервиса и туризма: Учебное пособие для студентов вузов (Серия «Высшее образование»).-Ростов н/Д.: Феникс, 2005.-256 с.

O'xshashlar

Бозор иқтисодиёти ва унинг белгилари

Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаш ва режалаштириш

Бозор иқтисодиёти шароитида молиядан фойдаланиш

Бозор иқтисодиёти шакллантириш шароитида савдо

Бозор иқтисодиёти шароитида инвестициялар ва инвестиция фаолияти