Сервис фаолиятининг иқтисодий ва ижтимоий самарадорлиги - Iqtisodiyot - Referatlar

Сервис фаолиятининг иқтисодий ва ижтимоий самарадорлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

210 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Сервис соҳасининг иқтисодий моҳияти. 2. Сервис соҳасида самарадорликнинг мазмуни ва аҳамияти. 3. Корхонанинг сервис фаолияти самарадорлиги кўрсаткичлари. 4. Сервис соҳасидаги ижтимоий самарадорлик кўрсаткичлари ва уларни ҳисоблаш йўллари. 5. Сервис корхона ва ташкилотларида самарадорликни оширишнинг асосий йўллари.

www.arxiv.uz Сервис соҳасининг иқтисодий моҳияти Хизмат кўрсатиш соҳаси халқ хўжалик комплексининг таркибий қисми бўлиб ҳисобланади, иқтисодий муносабатларнинг умумий тизимида қатнашади ва мавжуд жамиятда ҳаракат қиладиган умумий иқтисодий қонунларга бўйсинади. Тармоқларнинг халқаро таснифида уч секторни ажратиш қабул қилинган: бирламчи (қишлоқ хўжалиги, қазиб олиш саноати), иккиламчи (қайта ишлаш саноати), ва учламчи (хизмат кўрсатиш соҳаси ёки ижтимоий соҳа) Биринчидан маҳсулотлар белгиланиши бирлиги нуқтаи назаридан хизмат соҳаси маҳсулоти - қийин ва қарама- қарши тушинчадир. Истеъмол фондини кўпайтиришга йўналтирилган хизматлар ижтимоий соҳа маҳсулоти сифатида кўрилиши мумкин. Иккинчидан, истеъмол қилинадиган ресурслар хилма хиллиги нуқтаи назаридан ушбу ўхшашлик « номоддий маҳсулотлар» истеъмол қилинадиган ресурслардаги ўхшашлик харажатларнинг ўз структурасида ҳам намоён бўлади, улар бир биридан кескин фарқ қилади. Жумладан аммортизацияни қ ўшган ҳолдаги моддий харажатлар театрларда 13,3%, циркларда 17,0%, концерт ташкилотларида 3,5%, паркларда 20,3%, саноатда 82,8%, қурилишда 64,8%. Учинчидан кадрлар таркибининг ўзига хос белгисига кўра хизмат кўрсатиш соҳасида бу биринчи навбатда шунда намоён бўладики, ундаги асосий ишловчилар ўрта ва олий маълумотли мутахассислар ҳисобланади. Сервис фаолияти иқтисодий актив фаолиятнинг бир тури бўлиб, бозор муносабатлари шароитида турли хил хизматлар кўрсатиш билан шуғулланади. Ушбу фаолият хизмат кўрсатишнинг ихтисослаштирилган структуралари орқали амалга

www.arxiv.uz оширилади, улар ўз навбатида ушбу тизимнинг субъектлари ҳисобланади. Мавжуд субъектлар ижтимоий эҳтиёжларнинг миқёси ва мазмунини баҳолаш орқали барча хохловчиларга ўз хизматларини таклиф этади ва уларни қондиришга ҳаракат қилади. Сервис тизимига қарашли бўлган субъектлар жумласига тадбиркорлар ёки сервис ташкилотларининг жамоалари киради. Юқорида қайт қилинган ташкилотлар қуйидаги шаклларда бўлиши мумкин: - ихтисослаштирилган фирмалар - масалан сайёҳлик, меҳмонхона, даволаш; - ихтисослаштирилган корхоналар, савдо, транспорт, таъмирлаш ва бошқалар; - бюро, идоралар - юридик, ахборот, реклама, турар жой. - муассасалар - қонунни қўриқлаш ва маданият муассасалари бўлиб ҳисобланадиган милиция бўлимлари, театрлар, музейлар, кутубхоналар; - ташкилотлар - банк, суғурта, қўриқлаш ва ҳокозолар. Инсонларнинг бир - бирларига беғараз ва ихтиёрий хизмат кўрсатишларидан фарқли равишда сервис фаолияти субъектлари фаолияти тўлиқ ёки қисман бозор айрбошлашлари принцпларига асосланади. Жумладан, хизмат кўрсатиш соҳасидаги бизнес тўлиқ тижорат принцплари асосида амалга оширилади. Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, кўпчилик Давлат муассасалари аҳолига хизмат кўрсатишни аралаш асосида амалга оширади, яъни қисман тижорат асосида, қисман ижтимоий неъматларни беғараз қайта тақсимлаш механизми базасида. Умумий ҳолатда сервис фаолияти аҳолининг кенг маънодаги ижтимоий ва якка тартибдаги эҳтиёжларини қодириш имкониятини беради, ва шу

www.arxiv.uz билан бир қаторда ҳозирги турдаги иқтисодий ва ижтимоий муносабатларни самарали ривожлантиради. Юқорида қайт қилинганлардан шундай хулоса келиб чиқадики, айрбошлашнинг бозор муносабатлари доирасида ҳаракат қилиб, сервис фаолияти ушбу муносабатлар билан тартибга солинади, уларнинг талабларига таалуқли равишда шаклланади. Лекин сервис бўйича фаннинг дастлабки даврларида хизмат кўрсатишда меҳнат тавсифи бозордан ташқари элементларга бой эди. Хизмат кўрсатиш бўйича меҳнат, саноат, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришдагидан фарқ қилади. Яъни моддий ишлаб чиқариш соҳасида ишчи физик материаллар шаклини ўзгартиради ёки биологик ресурслар билан иш олиб боради. Саноат ёки қишлоқ хўжалик маҳсулотларини яратиш борасида инсон, катта энергия сарфлайди. Ушбу сарфни ҳисоблаш ва иш ҳақи тарзида қоплаш мумкин. Ушбу жараёнда ишловчи қандайдир дастлабки материални қайта шакллантиради ва охирги натижада товар мақомига эга бўлган янги хом-ашё ёки маҳсулот олади. Олинган маҳсулотлар шакл, оғирлик, хажм ва бошқаларга эга бўлади, шунингдек маълум қиймат ифодасига ҳам. Хизмат кўрсатиш соҳасида меҳнат бошқачароқ тавсифга эга. Бу ерда ишловчи авваламбор инсон, унинг эҳтиёжлари ва хохишлари билан дуч келади. Хизматлар ўраб турган атроф муҳитда, инсон қиёфаси ёки унинг онгида конструктив ўзгаришларни амалга оширади, ушбу ўзгаришлар предмет - буюмли тавсифда аниқ ифодаланмайди Масалан сартарош меҳнати, почталион хизматлари, ўқитувчи меҳнатининг ижтимоий - ижобий самара беришини ҳеч ким инкор этмайди. Лекин хизматлар ишлаб чиқувчилари ва истеъмолчилари ҳаракат қиладиган ҳолат, уларнинг ўзаро ҳаракатларисиз амалга

www.arxiv.uz ошмайди. Бу сервис фаолиятида у ёки бу томоннинг ўзаро қатнашишининг муҳимлигидан далолат беради. Шундай қилиб, хизматларни амалга ошира туриб, сервис хизматчиси конкрет буюмларнинг жуда нозик хусусиятлари билан тўқнашади, шунингдек ижтимоий алоқалар, инсонларнинг руҳияти ва онги билан ҳам. Бундай ҳолатда унинг меҳнатини ўраб турган ҳақиқатга унинг таъсири натижасида бир шаклдан иккинчисига ўтиши ва унинг натижасида хўжалик амалиётининг ўзи қандай ўзгариши нуқтаи назаридан унинг меҳнатини ҳисоблаш ва баҳолаш осон иш эмас. Хизматлар ишлаб чиқаришда қабул қилинган харажатлар ўз тавсифи ва структурасига кўра, шунингдек объектив сифатлар бўйича қийинроқ бўлиб ҳисобланади. Бу ўз навбатида уларнинг натижавийлигига баҳо беришни қийинлаштиради. Шу билан бирга хизматлар билан боғлиқ меҳнат ўзининг бозор баҳосига эга. Ҳозирги шароитда иқтисодчилар сервис фаолиятининг мамлакатнинг миллий бойлигини кўпайтиришда кўшган ҳиссасини ҳисоблаш ва аниқлашнинг уддасидан мувоффақиятли чиқишмоқдалар. Бунда уларга давлат статистикаси ёрдам бермоқда. Охирги йиллар мобайнида республикамиз статистикаси ҳисобга олишнинг аниқроқ усулларига ўтмоқда. Лекин бу ерда шуни таъкидлаш лозимки, республикамиз статистика маълумотларида фақат пуллик хизматлар ҳажми кўрсатилган холос. Алоҳида сервис тизими бўйича маълумотлар келтирилмаган. Бу ўз навбатида сервис фаолиятининг охирги иқтисодий самарасини аниқлашни қийинлаштиради. Натижада тадқиқотчилар сон кўрсаткичлари эмас, билвосита маълумотлар асосида сифат баҳосини беришга ҳаракат қилишмоқдалар.

www.arxiv.uz Сервис фаолиятининг ўзига хос тавсифдаги иқтисодий ҳолатлигини белгиловчи хизматлар аломатлари қуйидагилардан иборат: - хизматлар кўрсатиш жараёни ўзига хос фаолиятдан ташкил топади унда ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги ҳамкорлик алоқаларига хос бўлади. Ушбу фаолиятнинг натижаси бўлиб, истеъмолчи учун аҳамиятли бўлган фойда, неъматлар, манфаат беради ва у хизматлар ишлаб чиқарувчиси меҳнатига бозор баҳосида ҳа қ тўлайди. - кўрсатилаётган хизматлар ҳис қилиб бўлмайдиган, буюм тавсифида бўлмайди, лекин уларни ишлаб чиқиш учун одатда моддий ресурслар, техника ва махсус асбоб - ускуна зарур. - уларни тақдим этиш бошланишига қадар хизматлар мавжуд бўлмайди, уларни сақлаш, тахлаш мумкин эмас. Хизматларни ишлаб чиқиш жараёни уларни истеъмол қилиш жараёни билан бир вақтда бошланади. - истеъмолчи кўпчилик ҳолатларда хизматлар кўрсатиш жараёнида бевосита қатнашади. Ķатор хизматларда истеъмолчининг қатнашиши шарт эмас; истеъмолчи хизмат кўрсатишнинг маълум босқичида пайдо бўлиши мумкин, лекин у албатта пайдо бўлиши лозим, чунки усиз хизматлар ўзининг якунловчи тавсифига эга бўлмайди. - хизматлар истеъмолчиси уларнинг мулк эгасига айланиши мумкин эмас. Лекин бу хизмат кўрсатиладиган буюмларга таалуқли эмас. Масалан тикилган костюм, таъмирланган телевизор ва ҳокозолар. - хизмат кўрсатиш - бу фаолият, шунинг учун харидор унга пул тўлагунга қадар олдиндан баҳоланиши мумкин эмас.

www.arxiv.uz - конкрет хизмат конкрет истеъмол баҳосини, фақат ушбу йўналишдаги маълум вақтдагина олиши мумкин. Бу ўз навбатида унинг бозорда алмаштирилиш имкониятларини кескин чегаралайди. Шу сабабли хизматларга бўлган талаб кескин ўзгариш тавсифига эга. Юқорида қайт қилинган жиҳатларнинг барчаси хизматлар ва сервис фаолиятини иқтисодий активликнинг алоҳида шакли сифатида кўрсатади. У хизматлар ишлаб чиқарувчилардан, моҳирлик, хаётий тажриба, тадбиркорлик, инсонлар билан муроса қилишни талаб этади. Истеъмолчилар билан доимий равишда ўзаро ҳаракат қилиш асосида ишлаб чиқарувчилар меҳнат ва ўзларини тутиш услубларини ўзлаштирадилар. Бу ўз навбатида уларга оммавий хизмат кўрсатишни амалга ошириш имконини беради, албатта гуруҳ ёки якка тартибдаги эҳтиёжларни инобатга олган ҳолда. Шу билан бирга турли хил хизматлар бир бирларига нисбатан ўзаро бир бирини тўлдирувчи тавсифга эгадирлар, бусиз ҳозирги шароитдаги сервис фаолияти мумкин бўлмайди. Масалан, метрода транспорт хизматларини кўрсатиш, доимий равишда электр токи билан таъминлаш (энергетиклар хизматлари), ахборот хизматлари (вагонларда станция номларини айтиш, схемаларни кўрсатиш), тиббий хизматлар (тиббий пунктлар), савдо хизматлари (турли хил киосклар) кабилар билан биргаликда таъминланади. Сервис фаолияти субъектлари бир бирлари билан ўзаро муносабатда бўлиб, ўз ўзларининг активлигини ошириш эвазига сервис маҳсулотларини яратишадилар. Сервис маҳсулоти аниқ хизматга қараганда қийин ва кенг ҳажмли ҳолатдир. Ушбу маҳсулот қуйидаги жуда муҳим таркиблардан ташкил топади:

www.arxiv.uz - мавжуд хизматлар хилма хиллиги (конкрет сервис корхонаси ва аралаш корхоналар ишловчилари) алоқадор сервис фаолияти барча субъектларининг меҳнати; - маҳсулотни яратишга жалб қилинган ёрдамчи механизмлар, техник асбоб - ускуналарнинг харакат қилиши; - хизматларда фойдаланиладиган моддий буюмлар, предметлар, товарлар. Бир қатор сервис маҳсулотларини ишлаб чиқишда табиат ресурслари (масалан сайёхликда, санатория даволанишда), меҳнат билан яратилган объектлар (экскурсион хизматларда) дан фойдаланилади. Уларсиз инсонларнинг ўзига хос талабларини қондириб бўлмайди. Сервис маҳсулотини юзага келтириш чоғида муҳим аҳамиятни сезиш мумкин бўлмайдиган хизматлар таркибий қисимлари эгаллайди. Улар жумласига: истеъмолчига нисбатан фирмада яратилган умумий муҳит, хизмат кўрсатаётган конкрет ишловчининг кайфияти, хизмат кўрсатиш залидаги саранжомлик ва бошқалар киради. Ушбу барча тутқич бермайдиган нозик фарқлар конкрет корхонанинг сервис маҳсулотини шакллантиради. Умумий холда сервис маҳсулоти сервис фаолиятининг комплекс табиатини акс эттиради, шунингдек унинг турли йўналиш ва турларининг ўзаро бир бирларини тўлдирувчи тавсифини ҳам. Турли хил сервис маҳсулотлари нафақат ташкилотлар ва фирмалар даражасида, балки тармоқ, худуд ва миллий халқ хўжалиги даражасида ҳам вужудга келиши мумкин. Масалан миллий сайёхлик маҳсулоти. Ушбу маҳсулотни яратишда бир қанча тармоқлар бевосита иштирок этишадилар.

www.arxiv.uz Сервис соҳасида самарадорликнинг мазмуни ва аҳамияти Ишлаб чи қ ариш самарадорлиги ҳ ар бир корхона фаолиятининг энг асосий вазифаси ҳ исобланади. У хўжалик юритишнинг сифат ва ми қ дор кўрсаткичларини, шунингдек, буюмлашган ва жонли ме ҳ нат харажатлари ҳ амда олинган натижалар ўртасидаги муносабатни ифодалайди. Афсуски, бозор шароитларида “самарадорлик” тушунчаси, гарчи, даромад олиш, харажатларни камайтириш, ме ҳ нат самарадорлигининг ўсиши, фонд қ айтими, рентабеллик ва ҳ оказолар самарадорлик табиатига мос келиб, бозор и қ тисодиёти талабларига зид келмасада, ба ҳ о, фойда, даромад, харажат каби тушунчаларга қ араганда кам қ ўлланилмо қ да. Самарали ишлаш дегани ўз мо ҳ иятига кўра, мўлжалланган (режалаштирилган) фойдани олиш, ноишлаб чи қ ариш харажатлари ва йў қ отишларни камайтириш, ишлаб чи қ ариш қ увватлари ва ишчи кучидан яхширо қ фойдаланиш, ме ҳ нат самарадорлигини ошириш, ишлаб чи қ арилаётган ма ҳ сулотнинг сифатини яхшилашни англатади. “Самара”, “самарадорлик”, “ ижтимоий-и қ тисодий самарадорлик” каби тушунчаларнинг орасидаги фар қ ни англаб олиш зарур. Самара – бу, ишлаб чи қ арилаётган ма ҳ сулот (иш, хизмат), фойда ва даромад ҳ ажмини ошириш, ма ҳ сулот таннархини камайтириш, сифатсиз ма ҳ сулот ишлаб чи қ аришни камайтириш ёки умуман, йў қ қ илиш билан бо ғ ли қ бўлган корхона фаолиятининг ижобий натижаларидир. Бу юту қ лар натурал шаклда ишлаб чи қ ариш самарасини , пул шаклида эса и қ тисодий самарани тавсифлайди.

www.arxiv.uz Самарадорлик, аввало, корхона фаолиятининг сифат жи ҳ атларини тавсифловчи тушунчадир. У “самара” тоифасидан келиб чи қ ади ҳ амда унга қ араганда мураккаб ва комплекс тавсифга эга. Самарадорлик чора сифатида кўплаб техник, и қ тисодий, лойи ҳ а ва хўжалик қ арорларини аввалдан белгилаб беради. Корхона ўзининг хўжалик, илмий-техник ва инвестицион сиёсатини белгилашда самарадорликдан келиб чи қ ади. И қ тисодий самарадорлик самарадорликка қ араганда бир мунча тор маънони англатади. У қ абул қ илинаётган қ арорларнинг хўжалик юритишда ма қ садга мувофи қ лигини тавсифлайди ҳ амда барча ҳ олларда самаранинг унга эришиш учун кетган харажатлар(ишлаб чи қ ариш ресурслари)га нисбати сифатида ани қ ланади. Харажатлар қ анчалик кам бўлса (ма ҳ сулот сифатига таъсир қ илмаган ҳ олда), самара шунчалик ортади, демак, и қ тисодий самарадорлик ҳ ам ортади. Ижтимоий-и қ тисодий самарадорлик ишлаб чи қ ариш самарадорлигини ме ҳ нат шароитларини, унинг ижодкорлик мазмунини бойитиш, а қ лий ва жисмоний ме ҳ нат ўртасидаги фар қ ни йў қ отишни инобатга олган ҳ олда тавсифлайди. Ижтимоий- и қ тисодий самарадорлик бир ва қ тнинг ўзида, ишлаб чи қ ариш самарадорлигини кучайтириш, корхонанинг муваффа қ иятли фаолият юритиши, шахснинг ҳ ар томонлама ривожланиши ва унинг барча қ обилиятларидан фойдаланишнинг сабаб ва натижаси ҳ исобланади. Бевосита ижтимоий самара, ходимларнинг билим ва малакаси, тажриба ва маданиятининг ўсиши, а ҳ оли со ғ ли ғ ининг яхшиланиши ва умр кўришининг узайишида акс эттирилади.

www.arxiv.uz Ишлаб чи қ ариш самарадорлиги ижтимоий самарадорликка нисбатан бирламчи ҳ исобланади: и қ тисодий юту қ лар корхонанинг ижтимоий муаммоларини ҳ ал қ илишга ёрдамлашади. Масалан, фойданинг ўсиши, жам ғ армаларнинг ортиши корхонага ижтимоий вазифалар доирасини кенгайтириш ва уларни ҳ ал қ илиш имконини беради. Биро қ самарадорлик ва унинг асосий кўрсаткичи - фойда (даромад) ўз-ўзидан, автоматик равишда юзага келмайди. Турли корхоналарда самарадорликка эришиш учун мавжуд ишлаб чи қ ариш қ увватлари ва бош қ а хусусиятлардан келиб чи ққ ан ҳ олда, турли восита ва йўллардан фойдаланилади. Бунда ва қ т омили, яъни самарадорликка қ ис қ а ёки узо қ муддатларда эришишни мўлжаллаш, асосий роллардан бирини ўйнайди. Масалан, корхона олаётган фойдасини қ ис қ а ва қ т мобайнида ма ҳ сулот сифатини яхшилашни мабла ғ билан таъминлаш, ишлаб чи қ аришни қ айта қ уроллантириш ва модернизация қ илиш, ходимлар малакасини оширишга ажратилаётган мабла ғ ларни камайтириш йўли билан кўпайтириши мумкин. Узо қ муддатли режаларда эса бу, фойданинг камайишига ва ҳ аттоки корхонанинг бозордаги ўрнини йў қ отиши натижасида банкротга учрашига олиб келиши мумкин. Хорижий фирма ва корхоналар ўз фаолиятларида самарадорликка эришиш учун ишлаб чи қ ариш техника ва технологияларига эътиборни кучайтиришдан таш қ ари, ма ҳ сулот сифатини ошириш ва уни реклама қ илишга ало ҳ ида эътибор қ аратмо қ далар. Масалан, Япониянинг “Омрон” фирмаси ўзига “Барчанинг яхши ҳ аёти, яхши дунё учун” деган иборани шиор қ илиб олган. Американинг “Катерпиллер” компаниясининг шиори “Дунёнинг ҳ ар бир бурчагида 48 соат хизмат кўрсатиш” бўлса, “Рибок” фирмаси “Яхши ба ҳ одаги нарх” иборасини шиор қ илиб

www.arxiv.uz олган. Бундай мисоллардан яна бир нечтасини келтириб ўтиш мумкин. Ю қ орида айтилганлардан келиб чи қ адики, самара ва самарадорлик қ отиб қ олган категориялар қ аторига кирмайди ҳ амда фа қ атгина пул кўринишида ўлчанмайди. Самарадорлик ва сифатли ме ҳ нат туфайли корхона биринчидан , ўзининг и қ тисодий бар қ арорлиги ва бозордаги ра қ обатчиликка бардош беришини таъминлайди, иккинчидан , ўз имиджини яхшилайди ва ҳ амкорлар билан ало қ аларини муста ҳ камлайди, учинчидан , ходимларнинг и қ тисодий ва ижтимоий а ҳ волини яхшилайди. Демак, ишлаб чи қ ариш самарадорлигини ошириш йўлларини қ идириш, харажат ва натижаларни тў ғ ри солиштириш, мулкчилик шакли, қ айси тармо ққ а тегишлилиги, ҳ удудий жойлашиши ва фаолият туридан қ атъи назар, ҳ ар бир корхона учун му ҳ им вазифа ҳ исобланади. Корхонанинг сервис фаолияти самарадорлиги кўрсаткичлари. Ишлаб чи қ ариш самарадорлигини ошириш – корхона ра ҳ бариятининг доимий вазифасидир. Бу вазифани ечиш амалиётда қ уйидаги омиллар билан бо ғ ли қ бўлади: *0 бозор талабларига жавоб берувчи ю қ ори сифатли ма ҳ сулот ишлаб чи қ аришда энг кам харажатлар билан ишлаб чи қ аришнинг максимал ҳ ажмини таъминловчи, оптимал ишлаб чи қ ариш жараёнини танлаш; *1 истеъмолчилар талабини қ ондиришга йўналтирилган ма ҳ сулотни сотиш ва ю қ ори даромад (фойда) олиш; *2 айланма воситаларни тежаш имкониятини яратувчи оптимал ишлаб чи қ ариш за ҳ ираларини яратиш.

www.arxiv.uz Хўжалик самарадорлигини ошириш омилларининг ю қ орида санаб ўтилган ҳ ар бири, фаолият юритишнинг турли шакл ва кўринишлари ёрдамида, ишлаб чи қ ариш самарадорлиги асосида ётувчи харажатлар ва ресурсларнинг ўзаро ало қ асини инобатга олган ҳ олда амалга оширилади (6.1.-жадвал). 6.1 - жадвал Ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш ва уни сотишдаги харажатлар ва ресурларнинг ўзаро ало қ аси Моддий ва буюмлашган шаклда Пул шаклида Ресурслар Харажатлар Ресурс лар харажатлар Ишчи кучи сони Ме ҳ нат (сифат ва ми қ дор) Ме ҳ нат ҳ а қ и фонди Тўланган ойлик ми қ дори, жумладан, мукофот ва қ ўшимчалар Бино, иншоот, машина ва ускуналар (ме ҳ нат қ уроллари) Ме ҳ нат қ уролларининг эскириши Асосий капитал Амортизация ажратмалар Ме ҳ нат предметлари Истеъмол, талаб, материаллар, ё қ ил ғ и, энергия ва ҳ оказо Айланма капитал Сарфланган хом ашё, материал ва ҳ оказолар қ иймати Тайёр ма ҳ сулот Дизайн, реклама, қ адо қ лаш, товар Муомала фондлар и Қ ўшимча харажатлар ( қ иймат)

www.arxiv.uz йў қ отишлари - - Пул мабла ғ л ари Кредит учун фоиз Хўжалик самарадорлигини ба ҳ олаш, корхонада фойдаланиладиган ресурс турлари бўйича амалга оширилиши ва ми қ дор жи ҳ атидан ўлчаниши мумкин. Масалан, ишчи кучидан фойдаланиш самарадорлигини ме ҳ нат унумдорлиги ва ма ҳ сулотниг ме ҳ нат си ғ ими кўрсаткичлари ёрдамида қ уйидаги формула асосида ба ҳ олаш мумкин:Ч Q ПТ  Бу ерда: ПТ - ме ҳ нат унумдорлиги; Q - ма ҳ сулот ҳ ажми қ иймат кўринишида; Ч - ишловчилар (ишчилар) сони. Ма ҳ сулотнинг ме ҳ нат си ғ ими ме ҳ нат унумдорлигига тескари катталик бўлиб, сарфланган ме ҳ нат ми қ дорининг ишлаб чи қ арилган ма ҳ сулот ҳ ажмига нисбати сифатида ани қ ланади: Q Ч Т  Ме ҳ нат қ уроллари (асосий фондлар)дан фойдаланиш самарадорлиги ма ҳ сулотнинг фонд си ғ ими ва фонд қ айтими кўрсаткичлари ёрдамида ани қ ланади. Бунда фонд қ айтими корхона асосий фондларининг бир бирлигига тў ғ ри келувчи ишлаб чи қ арилган ма ҳ сулотни англатса, фонд си ғ ими эса фонд қ айтимига тескари катталик бўлиб, янги асосий фондларни ташкил қ илиш учун зарур бўлган капитал қ ўйилмаларни ани қ лаш вазифасини бажаради.

www.arxiv.uz Фонд қ айтими ( f о ) ва фонд си ғ имини ( f е ) ани қ лаш формуласи қ уйидагича:Ф Q fo  Бу ерда: Q - ма ҳ сулот ҳ ажми, қ иймат пул кўринишида; Ф – асосий ишлаб чи қ ариш фондлари қ иймати. Q Ф fe  Фонд қ айтими қ анчалик ю қ ори ва фонд си ғ ими қ анчалик паст бўлса, ишлаб чи қ ариш ва ме ҳ нат қ уролларидан фойдаланиш самарадорлиги шунчалик ю қ ори бўлади ва аксинча. Машина ва ускуналардан унумли фойдаланиш, ишлаб чи қ ариш технологияларини такомиллаштириш ҳ амда ходимлар малакасини ошириш, фонд қ айтимини кўпайтиришнинг му ҳ им за ҳ ираси ҳ исобланади. Ме ҳ нат қ уролларидан фойдаланиш самарадорлиги, ма ҳ сулотларнинг материал си ғ ими ёрдамида сарфланган хом ашё, материал, ё қ ил ғ и, энергия ва ме ҳ нат предметларининг умумий қ ийматини ишлаб чи қ арилган ма ҳ сулот ҳ ажмига нисбати ор қ али ани қ ланади. Унинг формуласи қ уйидагича: Q M m  Бу ерда: m - ма ҳ сулотларнинг материал си ғ ими; М - ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш учун кетган моддий харажатларнинг умумий ми қ дори пул кўринишида; Q - ишлаб чи қ арилган ма ҳ сулот ҳ ажми, қ иймат кўринишида. Ма ҳ сулотнинг материал си ғ ими қ анчалик паст бўлса, ишлаб чи қ ариш самарадорлиги шунчалик ю қ ори бўлади. Биро қ ма ҳ сулот материал си ғ имини камайтириш, унинг сифатини пасайтириш ёки

www.arxiv.uz технология норма ва қ оидаларини бузиш ҳ исобига амалга оширилмаслиги лозим. Материал си ғ имининг бу тарзда камайтирилиши и қ тисодий жиноят ҳ исобланади ва қ онунга асосан жазога тортилади. Бозор шароитларида корхона хўжалик фаолияти самарадорлигининг умумлаштирувчи ёки мезон кўрсаткичи сифатида рентабеллик ёки капиталнинг даромадлилигини қ абул қ илиш мумкин. Бу кўрсаткич қ уйидаги формула асосида ҳ исобланади:100* А П R  Бу ерда: R - рентабеллик, хўжалик фаолиятининг натижасини фойда шаклида кўрсатади ва фоизларда ўлчанади; П - корхонанинг баланс фойдаси; А - авансланган капитал(асосий ва айланма). Нисбатнинг катталашиши ме ҳ нат, молия, технология ва моддий ресурсларидан унумлиро қ фойдаланишни англатади. Чунки айнан улар ишлаб чи қ ариш ҳ ажми ва харажатлари, ма ҳ сулот ба ҳ осига таъсир ўтказади. Хўжалик фаолияти минимал харажатлар билан ю қ ори сифатли ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш йўлга қ ўйилган жойларда самаралиро қ бўлади. Корхона рентабеллигини ани қ лашда баъзида корхона олган умумий фойда эмас, балки ма ҳ сулот таннархини пасайтириш ҳ исобига олинувчи фойда улушидан фойдаланилади. Бундай ёндашув корхонани ишлаб чи қ ариш ма ҳ сулдорлигини ошириш, ишлаб чи қ ариш қ увватларидан тежамкорлик билан рационал тарзда фойдаланиш, натижада эса ма ҳ сулот ишлаб чи қ аришга сарфланувчи барча харажатларни камайтиришга йўналтирилган чора-тадбирлар сари чорлайди. Ю қ орида келтирилган хўжалик

www.arxiv.uz самарадорлигини ба ҳ олаш усуллари ва кўрсаткичларидан таш қ ари бугунги кунда амалиётда Ўзбекистон Республикаси Давлат Мулк Қ ўмитаси томонидан ишлаб чи қ илган корхоналарнинг и қ тисодий ночорлик белгиларини ани қ лаш учун мезонлар тизими ҳ ам қ ўлланилади. Уларнинг қ аторига қ уйидагиларни киритиш мумкин: *3 тўлов қ обилияти коэффициенти (К пл ); *4 хусусий ва қ арзга олинган мабла ғ лар нисбати коэффициенти (К сс ); *5 молиявий муста қ иллик коэффициенти (К фн ); *6 хусусий айланма мабла ғ лар билан таъминланганлик коэффициенти (К ос ); Бу кўрсаткичлар бир қ арашда ма ҳ сулот ишлаб чи қ ариш со ҳ асига, демак, ишлаб чи қ ариш самарадорлигига ало қ аси йў қ дай туюлади. Аслида эса айнан улар ор қ али корхонанинг самарали фаолиятини англатувчи и қ тисодий ва молиявий бар қ арорлик акс эттирилади. Бундан таш қ ари, ма ҳ сулотнинг материал си ғ ими, фонд қ айтими, ме ҳ нат унумдорлиги ва рентабеллик кўрсаткичлари, ишлаб чи қ аришни режалаштириш ва та ҳ лил қ илишда қ ўлланса, мезонлар тизими ёрдамида эса корхоналар ўзларининг фаолият юритиш қ обилиятини кўрсатади ҳ амда турли хил муаммоли вазиятларда хўжалик судларида ўз манфаатларини ҳ имоя қ илади. Тўлов қ обилияти коэффициенти (К пл ) корхонанинг дебиторлар билан ўз ва қ тида ҳ исоб-китоб қ илиш ҳ амда тайёр ма ҳ сулот ва бош қ а моддий воситаларини сотишнинг қ улай шароитларда сотиш ор қ али ба ҳ оланадиган тўли қ имкониятларини кўрсатади. У қ уйидаги формула асосида ҳ исобланади:зк дз пл Д П П А К    2 2

www.arxiv.uz Бу ерда: А 2 – айланма активлар (ишлаб чи қ ариш за ҳ иралари, тайёр ма ҳ сулот, пул мабла ғ лари, дебиторлик қ арзлари ва ҳ оказолар); П 2 – мажбуриятлар ( қ ис қ а муддатли қ арзлар, қ ис қ а муддатли кредитлар, бюджет олдидаги қ арзлар, кредиторлик қ арзлари ва ҳ оказо); П дз – муддати ўтиб кетган дебиторлик қ арзлари; Д зк – узо қ муддатли қ арз ва кредитлар. Хусусий ва қ арзга олинган мабла ғ лар нисбати коэффициенти (К сс ) уларнинг шаклланиш манбаларини инобатга олган ҳ олда, пул мабла ғ лари билан таъминланганлик даражасини ани қ лайди. У қ уйидаги формула асосида ҳ исобланади:зк сс Д П П К   2 1 Бу ерда: П 1 – хусусий мабла ғ лар манбалари (Низом жам ғ армаси, қ ўшилган капитал, та қ симланмаган фойда ва ҳ оказо). Молиявий муста қ иллик коэффициенти (К фн ) корхона молиявий муста қ иллигининг камайиши (кўпайиши), келажакда молиявий қ ийинчиликларга учраш хавфининг кучайиши (пасайиши) ҳ а қ ида маълумот беради ҳ амда корхона ўз мажбуриятлари олдида жавоб беришининг кафолатларини белгилаб беради. У қ уйидаги формула асосида ҳ исобланади: ИБ П Кфн 1  Бу ерда: ИБ - корхона баланси активи ёки пассивининг якуни. Хусусий айланма мабла ғ лар билан таъминланганлик коэффициенти (К ос ) корхонанинг бар қ арор ишлаб чи қ ариш-

www.arxiv.uz хўжалик фаолиятини юритиш учун зарур бўлган айланма воситалар мавжудлигини тавсифлайди. Шунингдек у, корхона эгалари ва кредиторлар манфаатларидаги муносабатларни ҳ ам акс эттиради. Мазкур коэффициент қ уйидаги формула асосида ҳ исобланади:2 1 1 А А П Кос   Бу ерда: А 1 – узо қ муддатли активлар (асосий воситалар, капитал қ ўйилмалар, номоддий активлар ва ҳ оказо). Кўрсаткичлар тизимини тайёрлаган муаллифлар томонидан корхонанинг тўловга қ обилиятлиги ёки ночорлигини ани қ ловчи параметрлар белгилаб берилган. Масалан, тўлов қ обилияти коэффициенти ҳ амда хусусий ва қ арзга олинган мабла ғ лар нисбати коэффициенти 2 дан кичик бўлса (К пл <2; К сс <2), молиявий муста қ иллик коэффициенти 0,5 дан кичик бўлса (К фн <0,5), хусусий айланма мабла ғ лар билан таъминланганлик коэффициенти 0,1 дан кичик бўлса (К ос <0,1) корхоналар ночор деб топилади. Корхона ночорлиги, демак, хўжалик фаолиятининг самарасизлиги тў ғ рисидаги якуний қ арор, ночорлик параметрларининг умумий суммаси 4,6 дан кичик бўлган ҳ олда қ абул қ илинади. Хўжалик фаолияти самарадорлигини ошириш жуда ҳ ам мураккаб жараён бўлиб, бунинг ҳ амма учун тў ғ ри келувчи ягона йўли мавжуд эмас. ҳ ар бир корхона бу масалани ечишда ўз имкониятлари ва юзага келган и қ тисодий шарт-шароитларидан келиб чи ққ ан ҳ олда ҳ аракат қ илади. Биро қ барча ҳ олларда ҳ ам самарадорликнинг асосида фойдани максималлаштириш ёки харажатларни минималлаштириш ётади. Шартли мисол келтириб ўтамиз . Айтайлик, корхонанинг 10 млн сўм ми қ дорида мабла ғ и бўлиб, бу мабла ғ ларни ишлаб

www.arxiv.uz чи қ аришни кенгайтиришга сарфлаш мўлжалланган. ҳ исоб- китоблар шуни кўрсатадики, корхона 10 млн сўм сарф қ илганда қ ўшимча 11 млн сўмлик ма ҳ сулот ишлаб чи қ аради, яъни фойда 1 млн сўмни ёки қ ўшилган капиталнинг 10 % қ исмини ташкил қ илади. Агарда корхона ушба мабла ғ ни банкка йилига 12 %ли депозит ҳ исобига қ ўйганида, фоизлар учун 1,2 млн сўм фойда олган бўлар эди. Демак, му қ обил харажатларни ҳ исоблаганда корхона 0,2 млн сўм ми қ доридаги қ ўлдан чи қ ариб юборилган фойдани ҳ ам ҳ исобга олиши лозим. Биро қ ишга бундай ёндашишнинг, бугунги бозор муносабатлари шароитларида кенг тар қ алган бундай усулида, яъни энг кўп фойдага эга бўлиш тамойили асосидаги усулда, корхона фойдани максимал даражага чи қ арсада, ишлаб чи қ аришни кенгайтиришга эриша олмайди. Ишлаб чи қ аришни кенгайтириш эса, барчага маълум бўлганидек, и қ тисодиётнинг ривожланиши учун энг му ҳ им талаблардан бири ҳ исобланади. 1. Сервис соҳасидаги ижтимоий самарадорлик кўрсаткичлари ва уларни ҳисоблаш йўллари. Сервис ташкилотининг доимий равишда ўзгариб борувчи бозор муносабатлари шароитларида барқарор иқтисодий ривожланиши сервис фаолиятининг самарадорлиги таҳлилига асосланади. Сервис фаолияти кўрсаткичларини системали таҳлил қилиш қуйидагиларга имкон беради: - ташкилотнинг сервис фаолияти натижавийлигини тезда бахолаш;

www.arxiv.uz - конкрет турдаги тақдим этилаётган хизматлар бўйича олинадиган фойдага таъсир этивчи омилларни ўз вақтида аниқлаш; - харажатларни (муомила харажатларини) ва уларнинг тенденцияларини аниқлаш. У ўз навбатида хизматлар бахосини аниқлаш ва рентабелликни ҳисоблаш учун зарур; - сервис фаолияти самарадорлигини ошириш ва фойда олишнинг оптимал йўлларини топиш. Сервис ташкилоти иши самарадорлигининг муҳим кўрсаткичи бўлиб фойда ҳисобланади. У сервис ташкилоти фаолият натижалари бўлган тақдим этилаётган хизматлар ҳажми структураси, меҳнат унумдорлиги, харажатлар даражаси, ноишлаб чиқариш харажатлари ва йўқотишларнинг мавжудлиги ва ҳокозоларни акс эттиради. Олинган фойданинг миқдоридан асосий фондлар ва айланма маблағларнинг кўпайиши, ишловчиларни моддий рағбатлантириш, солиқлар тўлаш ва бошқалар боғлиқ бўлади. Фойданинг мавжудлиги шундан далолат берадики, сервис ташкилотлари харажатлари истеъмолчиларга хизмат кўрсатишдан олинган даромадлар ҳисобига тўлиқ қопланади. Сервис ташкилотининг фойдаси унинг барча даромадлари ва харажатлари ўртасидаги фарқ тарзида ҳисобланади. Хизматлар кўрсатишдан олинадиган фойда (операцион ёки ялпи фойда) солиқ тўлашгача ва солиқ тўлангандан кейин (соф фойда) фарқланади. Солиқ тўлашдан кейинги фойда (соф фойда) бошқа режалаштирилмаган фойда ва харажатларни инобатга олган ҳолда ҳисобланади. Режалаштирилган харажатларга соиқ тўловлари, режалаштирилмаган харажатларга шартларнинг бузилганлиги учун тўланадиган жарималар, пения ва

www.arxiv.uz неустойкалар, ҳамда оператив фойда суммасини камайтирадиган умидсиз қарзлардан кечиш бўйича харажатлар ва бошқа харажатлар киради. Режалаштирилмаган даромадларга турли ташкилотлардан олинган жарималар, пениялар ва неустойкалар, товар- моддий қийматлар қолдиқлари, даво муддати ўтганлиги сабабли кредитор қарзлардан кечиш ва бошқалар киради. Хизмат кўрсатишдан олинган фойда истеъмолчиларга хизмат кўрсатишдан олинган тушум ва ушбу хизматлар таннархи ўртасидаги фарқ тарзида аниқланади. Фх=Туш х - Тан х , бу ерда Фх - хизмат кўрсатишдан олинган фойда; Туш х - хизмат кўрсатишдан тушум суммаси; Тан х - хизматлар таннархи. Хизматлар кўрсатишдан олинадиган фойда турли омиллар таъсирида бўлади. Улар жумласига: кўрсатилаётган хизматлар ҳажмининг ўзгариши, кўрсатилаётган хизматлар стуктурасининг (турларининг) ўзгариши, хизматлар бахоларининг ўзгариши, материаллар, тарифлар, ишчи кучи бахоларининг ўзгариши ва хокозолар киради. Фойданинг умумий ўзгариши: Фх = Фх 1 - Фх 0 , бу ерда Фх 1 - ҳисобот йилида хизматлар кўрсатишдан олинган фойда; Фх 0 - ўтган даврда хизматлар кўрсатишдан олинган фойда.

www.arxiv.uz Кўрсатилаётган хизматлар бахолари ўзгаришининг фойдага таъсири ҳисоб- китоблари:  Фхб =  ( Б 1  Кх 1 ) -  ( Б 0  Кх 1 ) бу ерда  Фхб - кўрсатилаётган хизматлар бахолари ўзгариши ҳисобига фойда ҳажмининг ўзгариши;. Б 1 -ҳисобот йилидаги хизматлар бахоси; Б 0 - ўтган йилдаги хизматлар бахоси; Кх 1 - ҳисобот даврида кўрсатилган хизматлар сони.  ( Б 1  Кх 1 ) - ҳисобот йилида ҳисобот бахолари бўйича хизматлар кўрсатиш;  (Б 0  Кх 1 )-ҳисобот йилида ўтган давр (базис) бахолари бўйича хизмат кўрсатиш. Кўрсатилаётган хизматлар ҳажмидаги ўзгаришнинг фойдага таъсири ҳисоб- китоблари:  Фх к=Фх 0 х К 1 -Фх 0 =Фх 0 (К 1 -1) , бу ерда  Фхк - фойда миқдорининг кўрсатилаётган хизматлар сони (ҳажми) ҳисобига ўзгариши; К 1 - кўрсатилаётган хизматлар ҳажмининг ошиш Коэффициенти; Тх 1 К 1 = ---------- , Тх 0

www.arxiv.uz бу ерда Тх 1 - жорий даврда кўрсатилган хизматлар таннархи ўтган (базис) даври бахолари бўйича; Тх 0 - ўтган даврда кўрсатилган хизматлар таннархи Ўтган (базис) даври бахолари бўйича. Кўрсатилаётган хизматлар структурасидаги ўзгаришларнинг фойдага таъсири ҳисоб- китоблари :  Фх.с.= Фх.о.  (К 2 - К 1 ) бу ерда  Фх.с. - фойда миқдорининг кўрсатилаётган хизмат- лар структурасининг ўзгариши ҳисобига ўзгариши; К 2 - сотиш нархларида бахолаш бўйича кўрсатила- ётган хизматлар ҳажмининг ошиш коэффи- циенти. Тх 1 К 2 = -------- , Тх 0 бу ерда Тх 1 - ўтган (базис) нархларидаги ҳақиқий тушум; Тх 0 - ўтган (базис) давридаги тушум.

www.arxiv.uz Кўрсатилаётган хизматлар таннархини камайтириш ҳисобига тежамнинг фойдага таъсири ҳисоб-китоблари:  Фх.т.= Тх 1 – Тх 0 бу ерда  Фх.т. - фойда ҳажмининг кўрсатилаётган хизмат- лар таннархини камайтириш ҳисобига ўзгариши. Худди шу йўл билан фойдага материаллар, меҳнат ресурслари ва бошқа баҳоларнинг таъсирини ҳисоблаш мумкин. Фойданинг умумий ўзгариши турли омиллар таъсири натижасида фойдадаги ўзгаришлардан ташкил топади.  Фх=  Фх.б.+  х.х.+  Фх.с.+  Фх.т.+. . . ..  Фх.оi. бу ерда  Фх.оi- I омилининг таъсири ҳисобига фойданинг. ўзгариши. Рентабеллик кўрсаткичлари ташкилотнинг умумий ҳолдаги иш самарадорлигини, фаолиятнинг турли йўналишларининг (ишлаб чиқариш, тадбиркорлик, сармоя) даромадлилигини тавсифлайди. У фойдага қараганда ташкилотнинг ҳисобот йилида фаолиятнинг охирги натижаларини тўлароқ акс эттиради, чунки уларнинг даражалари самаранинг мавжуд ёки фойдаланилаётган ресурсларга нисбатини кўрсатади. Рентабеллик кўрсаткичлари бир неча гуруҳлар бўйича ҳисобланади:

www.arxiv.uz 1. Хизматлар кўрсатиш учун харажатларнинг қопланишини тавсифловчи кўрсаткичлар. 2. Сотиш фойдалилигини тавсифловчи кўрсаткичлар. 3. Капитал даромадлилигини тавсифловчи кўрсаткичлар. Ишлаб чиқариш фаолияти рентабеллиги (харажатларнинг қопланиши) - ялпи (хизматларни сотишдан олинган фойда), соф фойда ёки тушумнинг, кўрсатилган хизматлар бўйича харажатлар суммасига нисбати: Фх СФ Рх= ----------- ёки Рх= -------- Тх Тх бу ерда Рх - харажатлар рентабеллиги СФ - соф фойда. . У хизматлар кўрсатишга сарфланган ҳар бир сўмдан ташкилот қанча фойда олишини кўрсатади. Ушбу кўрсаткич сервис ташкилоти бўйича умумий ҳолда, шунингдек унинг алоҳида структурали бўлимлари ва кўрсатилаётган хизмат турлари бўйича ҳам ҳисоблаш мумкин. Сотиш (оборот) рентабеллиги- хизматни сотишдан олинган фойда ёки соф фойданинг олинган тушум суммасига нисбати Фх СФ Рс= ------------- ёки Рс= --------------- Туш.х Туш.х

www.arxiv.uz бу ерда Рс - сотиш рентабеллиги. Ушбу кўрсаткич тадбиркорлик фаолиятининг самарадорлигини тавсифлайди, яъни сервис ташкилоти ҳар бир сўмлик сотишдан қанча фойда олади. У жами ташкилот бўйича ва алоҳида хизмат турлари бўйича ҳисобланиши мумкин. Капитал рентабеллиги (даромадлилиги) - солиқ тўлашга қадар фойданинг (ялпи, соф) капиталнинг ўрта йиллик қийматига ёки унинг таркибий қисимларига (хусусий, қарзга олинган, асосий оборот капитали) нисбати. Фх СФ Фс.т. Рк= ---------- ёки Рк= ---------- ёки Рк= ---------- К К К Бу ерда - Рк - капитал рентабеллиги Фс.т. - солиқ тўлагунча фойда К - капиталнинг (асосий, айланма, унинг алоҳида эле- ментлари) ўрта йиллик қиймати. Ушбу кўсаткичлар ҳар бир сўмлик капитал қийматидан олинадиган фойда миқдорини тавсифлайди. 2. Сервис корхона ва ташкилотларида самарадорликни оширишнинг асосий йўллари. Ишлаб чи қ ариш самарадорлигини ошириш, хўжалик юритишнинг бозор тизими ҳ амда ҳ ар қ андай даврнинг му ҳ им талабидир. Самарадорлик исталган корхонанинг и қ тисодий бар қ арорлиги ва фаолият юритиш қ обилиятини акс эттиради. ҳ ар қ андай ишда, жумладан, корхоналар фаолиятида

www.arxiv.uz самарадорликнинг, ижобий натижаларнинг мавжуд бўлмаслигини, образли қ илиб айтганда, оворагарчилик, ва қ т, куч ва ресурсларни йў қ отиш билан изо ҳ лаш мумкин. Фан-техника тара ққ иёти корхоналарнинг ишлаб чи қ ариш фаолияти самарадорлигини оширишда му ҳ им омил бўлиб келган ва ҳ озирда ҳ ам ўз а ҳ амиятини йў қ отмаган. Мазкур омилдан қ уйидаги йўллар билан фойдаланиш мумкин: *7 ишлаб чи қ ариш ва ме ҳ натни механизациялаштириш, автоматлаштириш ҳ амда комплекс равишдаги механизациялаштириш; *8 асосий технологик жараёнларни роботлаштириш; *9 прогрессив, ме ҳ нат ҳ амда ресурсларни тежашга йўналтирилган технологик жараёнларни амалиётга киритиш ва улардан кенг фойдаланиш; *10 хом ашё ва материаллар (ме ҳ нат предметлари) замонавий турларини яратиш ва улардан фойдаланиш; *11 ишлаб чи қ аришни ташкил қ илиш, режалаштириш ва бош қ ариш жараёнларида замонавий ахборот технологияларидан, ҳ исоблаш техникасидан фойдаланиш; *12 ишлаб чи қ ариш ва ме ҳ натни илмий ташкил қ илиш. Амалиётда фан-техника тара ққ иётининг, жумладан, унинг таркибий қ исмларининг а ҳ амияти ва ролини инкор қ илувчи ёки тушунмовчи корхонани топиш амрима ҳ ол. Биро қ ушбу омилни амалга ошириш учун фа қ атгина ҳ о ҳ иш ва истакларнинг ўзигина етарли эмас. Бунинг учун биринчидан , фан-техника тара ққ иётининг айни пайтда зарур бўлган йўналишларини излаш ва ани қ лаш, иккинчидан , пул мабла ғ ларини ва бош қ а зарур бўлган ресурслар (инвестициялар) излаб топиш, учинчидан , замонавий илмий-техникавий ишламаларга ихтисослашган илмий-тад қ и қ от институтлари, конструкторлик, технологик ва бош қ а илмий

www.arxiv.uz муассасалар билан керакли ало қ аларни “бо ғ лаш”, тўртинчидан , ўз илмий-техникавий ма қ садларининг самаралилигини ҳ исоблаб чи қ иш талаб қ илинади. Фан-техника тара ққ иёти сўнгги пайтларгача эволюцион равишда ривожланиб келмо қ да эди. Асосий эътибор амалдаги технологияларни такомиллаштириш, машина ва ускуналарни қ исман замонавийлаштиришга қ аратилган эди. Бундай чора- тадбирлар маълум бир чекланган натижаларга олиб келарди. Янги техникаларни ишлаб чи қ иш ва амалиётга киритишдан манфаатдорлик талаб даражасида эмасди. Ишлаб чи қ ариш ва ме ҳ натни ташкил қ илишнинг хорижий прогрессив технологиялари “эксплуаторлик белгиси” сифатида, ишлаб чи қ аришни автоматлаштириш ва механизациялаштириш эса ишсизликнинг асоси сифатида қ абул қ илинар эди. Хориж тажрибаларига капиталистик тажриба деб қ араларди ҳ амда бу тажрибаларнинг кенг тар қ алишига йўл қ ўйилмас эди. Бозор муносабатлари шаклланаётган ҳ озирги шароитларда, чу қ ур сифат ўзгаришлари, тамойиллари янги технологиялар ва сўнгги авлод техникасига ўтиш, и қ тисодиётнинг барча тармо қ ларини фан ва техниканинг энг янги юту қ лари асосида қ айта қ уроллантириш зарур. Шу билан бир қ аторда олимлар, конструкторлар, му ҳ андис ва ишчиларнинг ижодий ру ҳ да ме ҳ нат қ илишлари учун и қ тисодий ва ижтимоий манфаатдорликни яратиш му ҳ им а ҳ амият касб этади. Масалан, Япония корхона ва фирмаларида ижодий гуру ҳ лар, сифат гуру ҳ лари ташкил қ илинган, яъни фан-техника тара ққ иёти билан узвий бо ғ ли қ бўлмиш университетлар, илмий марказ ва лабороториялар билан ало қ алар ривожлантирилмо қ да. Япониянинг бугунги кунда

www.arxiv.uz роботлар ҳ амда замонавий техника ва технологияларнинг бош қ а турларини яратишда биринчи ўринларда туриши ҳ ам бежиз эмас. Корхоналар ишлаб чи қ ариш фаолиятининг самарадорлигини оширишда ташкилий-и қ тисодий омиллар , жумладан, бош қ арув ҳ ам му ҳ им ўринга эга. Уларнинг а ҳ мияти ишлаб чи қ ариш ми қ ёсининг ўсиши ва хўжалик ало қ аларининг мураккаблашиши билан ортиб боради. Бу омиллар қ аторига биринчи ўринда, о қ илона ишлаб чи қ ариш шаклларини яратиш ва мавжудларини такомиллаштириш - концентрация, ихтисослаштириш, кооперация ва комбинация қ илишни киритиш мумкин. Бош қ арувда эса, бош қ ариш, режалаштириш, и қ тисодий ра ғ батлантиришнинг усул ва шаклларини, яъни корхона фаолиятининг бутун хўжалик механизмини такомиллаштиришда ифодаланади. Корхона ра ҳ барининг иш стили ва усуллари фан- техника тара ққ иёти ва бозор и қ тисодиётига мос келиши зарур. Масалан, корхона директори билими, тажрибаси ва профессионал малакасига кўра, оддий ходимлар ва бўлинма (хизмат) ра ҳ барларидан ю қ ори туриши лозим. Акс ҳ олда у жамоани керакли тарзда бош қ ара олиши ҳ амда муваффа қ иятга эришиши ва имиджга эга бўлиши қ ийин. Режалаштиришда режаларнинг баланслаштирилиши, кўрсаткичлар тизимини оптимал шакллантириш, режалаштирилаётган ма қ садлар ресурслар билан таъминланиши му ҳ им а ҳ амият касб этади. Бу эса ўз навбатида корхонадаги и қ тисодий фаолиятни кучайтиришни, режалаштириш ва и қ тисодий ҳ исоб-китобларни ҳ амда замонавий компьютер техникаси ва унинг режа и қ тисодий ҳ исоб-китобларини амалга оширишдаги имкониятларини яхши билувчи, саводли ва малакали и қ тисодчиларни танлашни талаб қ илади.

www.arxiv.uz Корхона фаолиятининг самарали бўлишида ишлаб чи қ аришни интенсивлаштириш, ишлаб чи қ арилаётган ма ҳ сулотларнинг тури ва сифатини ошириш ҳ амда жа ҳ он стандартлари даражасига етказиш, корхонанинг ишлаб чи қ ариш тузилмасини яхшилаш каби омиллар ҳ ам му ҳ им ўринни эгаллайди. Бунга эса замонавий машина ва асбоб-ускуналар, замонавий технологиялар, ишлаб чи қ ариш ва ме ҳ натни ташкил қ илишнинг ил ғ ор усулларидан фойдаланиш ор қ али эришилади. Албатта, ю қ орида келтириб ўтилган омилларни амалга ошириш маълум бир ресурслар ва ва қ т сарфлашни талаб қ илади. Биро қ бу муаммоларнинг мо ҳ ияти ва а ҳ амиятини ўзгартирмайди. Амалиёт шуни кўрсатадики, замон билан ҳ амнафас ҳ олда ҳ аракат қ илувчи, барча фаолият турларида тежамкорликка риоя этувчи, ўз сало ҳ иятидан унумлиро қ фойдаланувчи, замонавий фан ва техника юту қ ларига таянувчи корхона ўзининг бугунги кундаги муваффа қ иятларидан таш қ ари, келажакда ҳ ам муваффа қ иятларга эришишини, жумладан, бозордаги ўз ўрни ва ра қ обатчилик му ҳ итида қ улай а ҳ волда бўлишини таъминлайди. Қ ис қ ача хулосалар Ишлаб чи қ ариш ва корхона фаолиятининг самарадорлиги «мода»га эргашиш ёки аввалги режали и қ тисодиётнинг акс- садоси эмас. Корхонанинг муваффа қ ияти ва и қ тисодий жи ҳ атдан бар қ арорлиги самарали хўжалик юритишга асосланади. Самарадорлик - хўжасизлик, исрофгарчилик ва бош қ а талофатларнинг антиподидир. Биро қ самарадорлик ўз-ўзидан автоматик равишда келмайди. Фан-техника тара ққ иёти, ишлаб чи қ ариш қ увватлари ва ресурслардан о қ илона фойдаланиш, тежамкорликка риоя қ илиш, ишлаб чи қ аришни интенсивлаштириш, бош қ арув тизимини такомиллаштириш ва

www.arxiv.uz о қ илона инвестицион сиёсат самарадорликни оширишнинг му ҳ им омили ва йўналиши бўлиб хизмат қ илади. Самарадорликнинг асоси харажатларни минималлаштириш ва фойдани максималлаштиришдадир. Корхона хўжалик юритишининг самарадорлигини тавсифловчи асосий кўрсаткичлар сифатида ме ҳ нат ма ҳ сулдорлиги, фонд қ айтими ва фонд си ғ ими, материал си ғ ими, ме ҳ нат си ғ ими, рентабеллик ва ҳ оказоларни кўрсатиш мумкин. Корхонанинг бар қ арорлиги ёки ночорлиги унинг самарали ёки самарасиз фаолият юритишини мос равишда акс эттиради. Бу жи ҳ атдан бугунги хўжалик юритиш амалиёти тўлов қ обилияти коэффициенти, хусусий ва қ арзга олинган айланма мабла ғ лар нисбати коэффициенти, молиявий муста қ иллик коэффициенти ва хусусий айланма воситалар билан таъминланганлик коэффициенти каби кўрсаткичлар тизимидан фойдаланади. Турли корхоналарда хўжалик юритиш самарадорлигига ўз имкониятлари ва юзага келувчи и қ тисодий имкониятлардан келиб чи ққ ан ҳ олда турли усуллар ёрдамида эришилади. Самарадорликка эришишнинг ҳ амма учун тў ғ ри келувчи ягона йўли мавжуд эмас. Корхонанинг вазифаси барча фаолият турларида самарадорликка эришиш йўлларини қ идиришдир.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Виноградова М.В., Панина З.И. – «Организация и планирование деятельности предприятий сферы сервиса». М.: Дашков и К к, 2005. 2. Власова Т.И., Крутин А.Б., Мхайленко В.А. – «Предпринимательская деятельность в сфере услуг». Санкт-Петербург, 2005. 3. Морозов М.А. Экономика и предпринимательство в социальнокультурном сервисе и туризме: Учебник для студ.вузов. – 2-е изд., испр. И доп. – М.: Изд. Центр «Академия», 2006. – 166 с. 4. Бреславцева Н.А. Бухгалтерский учет на предприятиех сферы услуг. – Ростов на Дону: Феникс, 2006. – 441 с. (Высшее образование). 5. Соболева Е.А., Соболев И.И. Финансово – экономический анализ деятельности турфирмы: Учебное пособие. – 2 – е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 112 с. 6. Грибов В.Д., Леонов А.Л. Экономика предприятия сервиса: Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2006. – 280 с. 7. Романович Ж.А., Калачев С.Л. Сервисная деятельность: Учебник – 2-е изд. – М.: Изд-ско-торговая корпорация «Дашков и К 0 », 2007. – 268 с. 8. Морозов М.А., Морозова Н.С. Информационные технологии в социально- культурном сервисе и туризме. Оргтехника: Учебник для студ.вузов – 3-е изд., стереотип. – М.: Издат. центр «Академия», 2005. – 240 с. 9. Аванесова Г.А. Сервисная деятельность: Историческая и современная практика, предпринимательство, менежмент: Учебное пособие для студентов вузов – Аспект Пресс, 2004. – 318 с. 10. Руденко А.М., Довгалева М.А. Психология социально-культурного сервиса и туризма: Учебное пособие для студентов вузов (Серия «Высшее образование»).-Ростов н/Д.: Феникс, 2005.-256 с.

www.arxiv.uz 11. Зайцева Н.А. Менежмент в социально – культурном сервисе и туризме: Учебное пособие для студентов вузов. – 2-изд. Испр. И доп. – М.: Издат. центр «Академия», 2005. 240 с.

O'xshashlar

Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий ва ижтимоий самарадорлиги

Иқтисодий фаолият ва унинг самарадорлиги

Меҳмонхона бизнесида сервис фаолиятининг моҳияти

Ишлаб чикаришнинг иктисодий ва ижтимоий самарадорлиги

Хўжалик фаолияти иқтисодий самарадорлиги ва унинг таҳлили