Савдогарчиликнинг маънавий аҳлоқий меъёрлари

Савдогарчиликнинг маънавий аҳлоқий меъёрлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

Савдогарчиликнинг маънавий аҳлоқий меъёрлари Режа: 1. Савдогарчиликка болаликдан ўрганиш. Қобуснома. 2. А.Навоий савдогарчилик ҳақида. Савдогарларнинг вазифалари. 3. Юсуф Хос Хожиб савдогарчилик ҳақида. 4. Ибн Халдун савдо ҳақида. 5. А.Темур салтанатида савдонинг аҳволи ҳақида. 6. Захириддин Бобур савдо иши ҳақида. “Мубайин” ва унинг мазмуни .

1. Савдогарчиликка болаликдан ўрганиш. Қобуснома. VII-аср бошида Самарқандда бўлган Хитой императорининг элчиси Вей Цзей ўз хотираларида Марказий Осиёда савдонинг аҳволи ҳақида бундай деб ёзган эди: «Болаларни беш ёшидан савдога ўргатадилар, ўқишни ўргангач савдо ишини ўрганишга юборадилар.» Хақиқатдан ҳам Марказий Осиё мамлакатларида ёш болаларни савдо карвонлари билан Узоқ мамлакатларга юборишлари ҳақида тарихий манбаларда маълумотлар бор. Марказий Осиёда савдо чуқур илдизларга эга. Эрамизда аввал 2-1 асрларда Марказий Осиёда мавжуд бўлган Бақтрия давлати аҳолисининг урф-одатлари таърифланган қадимий Хитой манбаларида: «Аҳоли савдо ишларида моҳир», деб ёзилган. Ўша қадим замонларда Марказий Осиё халқлари қўшни халқлар билан яқин савдо, сиёсий, маданий алоқалар ўрнатганлар. Савдо ишининг ривожланиши савдо илмини яратишни тақозо қилган, шунинг учун Марказий Осиё мутафаккирлари ўз асарларида савдогарчиликнинг тартиб-қоидалири ҳақида айрим фикрларни баён қилганлар. 1082-1083 йилларда ёзилган «Қобуснома»нинг муаллифи Кайковус Ибн Вашмгир шундай деб ёзган: «Савдогарчилик ва олиб-сотарчилик ҳнар эмас, аммо уларни яхши санъат деб ҳисобласа бўлади». Савдогар ва олиб-сотар ҳунарманд каби товар ишлаб чиқармайди, бинобарин, Кайковус ҳақ гапни айтган. Бироқ, у савдогар ва олиб-сотарни бир қаторга қўйиб хатога йўл қўйган. 2. А.Навоий савдогарчилик ҳақида. Савдогарларнинг вазифалари. Алишер Навоий фикрича, «Савдогар фойда қиламан деб ўзини қаттиқ машаққатга қўймаслиги, мол ва пул кўпайтираман деб жон сарак бўлмаслиги

керак. Унинг тортган қийинчиликлари тирикчилиги яхши ўтиши учун хизмат қилса ва топган фойдаси кўнгил фароғати учун сарфланса, яхши бўлади. Шаҳар олиб-сотари хиёнатчи, ўз фойдасини кўзлагани ҳолда қаҳатчилик тилайди, унинг мақсади - элга зиён етказиш, орзуси - арзон олиб қиммат сотишдир. Дўконида инсофдан бўлак ҳамма мато мавжуд.» 70 Кўриниб турибдики, савдогарнинг меҳнатини Навоий олижаноб иш деб ҳисоблаган, уни Ватанни ҳимоя қилувчи жангчига қиёс қилган, олибсотарни эса лаънатлаган. Олибсотарларнинг нопоклигини фош қилиб у шундай деган: «Шаҳар олиб сотари ҳиёнатчи, ўзига фойда ва мусулмонларга қахат истовчи. Халққа зиён унинг фойдаси, арзон олиб, қиммат сотмоқ унинг орзуси. Олишда шойини бўз дейди, сотишда бўзни мақтаб шойи тўғрисида кўп сўзлайди. Бўйрани кимхоб ўрнида сота оладиган бўлса тўхтатиб туриш йўқ.» 71 Савдогарларда у жамият учун фойдали унинг моддий эҳтиёжларини қондирувчи кишиларнигина эмас, балки тинчлик элчилари, илғор фикрларни тарқатувчиларни кўрган. Савдогарларни маънавий-аҳлоқий қиёфасини у шундай таърифлаган: «Саёҳатчи савдогар ўлкалар ва шаҳарлар ҳолидан хабардор бўлади, ажойиб нарсалар тўғрисида афсона айтади ва қизиқ воқеалар ҳақида суҳбат қилади. Тоғлар тоши ва дашт қуми устида туя юргазади, дарё тўлқинлари тўполонидан фойда ва зарар кўради. Халол ризқ топиш учун узоқ йўллар кезади, кўринишда тинчлик тилаб, ички паришонликка дуч келган бўлади. Бири юз бўлишидан бошида савдо тўла, бўзи шойи бўлишдан кўнглида истак кўп. Бундай кишининг мақсади буткул фойда бўлмаса ва бу фойдани ҳосил қилиши учун уриниши қаттиқ бўлмаса, савдо учун денгизга кема сурмаса, инжу учун наханг оғзига қадам қўймаса, мол ва ахчани улуғлигига сабаб қилмаса, гумашта ва ходимларини дабдабасиги боис билмаса, нафис

нарсаларни аяб чопон киймаса, лаззатли овқатни кўзи қиймай қуруқ нон емаса, уриниши турмушни енгиллатиш учун бўлса, фойдаси кўнгил хушлиги учун бўлса, сафардан мақсади азиз кишилар сухбатига етишмоқ бўлса, яхши қарашларидан қийналганлар ишига енгиллик келса, дини тўлов (закот) бўйнида қолмаса, фуқоро хақини ўз бўйнига олмаса; наинки молини азиз асраб, ўзини хор этса, ўз молини хукумат солиғи (тамға)дан яшириб, ўзига хорлик етишса, ёки меросхўрининг сочмоғи учун тўпласа, ёки бирор ҳодиса кузгаши учун жамғарса, бундай киши савдогар эмас, мардикордир, ўзининг хасис ва пасткашлигидан ҳамиша қийноқдадир.» 72 Навоийнинг фикрича, савдогар илғор фикрли кишидир. Жамият унга қуйидаги вазифаларни юклайди: 1.Бир мамлакатдан иккинчи мамлакатга товарларни келтириш борасида меҳнат қилиш ; 2.Товарларнинг тақчиллиги ва ортиқчалигини бартараф қилиш; 3.Иқтисодий мувозанатни таъминлаш ; 4.Илғор фикрларни тарқатиш. Савдогарларга Навоий юклаган тўртта вазифадан учтаси иқтисодий масалаларни ечишга қаратилган. Шу билан бирга у савдогарларга қуйидаги талабларни ҳам қўйган: «Савдогар фойдага эришиши лозим, саводхон бўлиши, яхши кийиниши ва ейиши лозим». Талаблар ичида ҳам фойдага эришиш соф иқтисодий ва энг муҳим масаладир. Савдогар ўз ватани ва қўшни мамлакатларнинг ижтимоий иқтисодий аҳволини билувчи, воқеа ва ҳодисаларнинг моҳиятини чуқур англовчи маърифатли бўлмоғи лозим. Жўйбор шайхлариниг вакили Шайх Тожиддин Хасан замонасининг илғор кишиларидан эди. Унинг шахсий кутубхонасида тарих, жуғрофия, фалакиёт бўйича юз жилддан ортиқ китоблар, достонлар, девонлар бўлган. Навоий бошқа мамлакатлар билан яқин иқтисодий алоқалар

ўрнатишга катта аҳамият берган. Шунинг учун у узоқ мамлакатларга фаросатли, ишбилармон кишилардан элчилар юборишни тавсия қилган. У бошқа мамлакатлар савдогарларидан бож олмасликни бу кўрсатмани бажармаганларни жазолашни маслаҳат берган. 3. Юсуф Хос Хожиб савдогарчилик ҳақида. Кишилик жамиятининг тараққиётида савдо фақат иқтисодий эмас, балки ижтимоий сиёсий, маданий, маърифий аҳамият касб этган. Қадим замонларидан бери у турли халқларни бир-бирлари билан боғлаб келган. Халқлар ўртасида иқтисодий ва маданий алоқаларни йўлга қўйиш тарихида савдо карвонларининг ўрни катта бўлган. Савдогарлар бошқа мамлакатларга тараққиётнинг турли соҳаларида эришилган ва кишиларни маънавий аҳлоқий тарбиялашда катта аҳамиятга эга бўлган қадриятларни тарқатганлар, уларнинг маданий даражасини кўтарганлар. Марказий Осиёнинг йирик шаҳарлари бўйлаб ўтган Буюк Ипак йўли Осиё, Европа халқлари ўртасида иқтисодий, илмий, маданий алоқа воситаси бўлиб келган. Савдогарлар ижодкорларнинг асарларини тарқатганлар, таржимонлик, элчилик қилганлар, китоб савдосини йўлга қўйганлар, мактублар хабарлар етказганлар. Халқнинг эзгу истаклари талабларини Юсуф Хос Хожиб ана шу Буюк Ипак йўлида жойлашган Қашкар ҳукмдори Буғро Қорахонга етказган. Халқнинг учинчи талабини у шундай ифодалаган: «Карвон йўлларини қароқчилар, талон - тарож қилувчилардан сақла, уларни осойишталигини таъминла». Юсуф Хос Хожиб савдогарларга шундай таъриф берган: 1.Савдогарларнинг машғулоти - олиш ва сотиш, яъни мамлакатлар ўртасида товар айирбошлашни йўлга қўйиш; 2.Машриқдан Мағрибгача мамлакатларни кезиб, сенга керак бўлган нарсани олиб келиш, яъни аҳолининг эҳтиёжини қондириш;

3.Ҳамиша фойдага интилиш. Шу ўринда бир шартни алоҳида таъкидлаш жоизки, Кайковус ибн Вашмгир фойда олишнинг қатъий шартини бошқаларга зарар етказмасликда ҳисоблаган. Савдогарчилик касбига қуйиладиган энг муҳим талаб - бу ҳалоллик ва тўғриликдир. Ибн Сино: «Агар ҳамма одамлар ҳалол меҳнат билан шуғулланса, ҳалол савдо қилса, унда ҳеч ким ҳеч нарса учун урушмайди, урушлар йўқолади, давлатлар ўртасидаги сиёсий жанжаллар тинч йўл билан ечилади, деб ҳисоблаган». 73 4.Ибн Халдун савдо ҳақида. Ибн Халдун ўзининг «Муқаддима» асарида савдо ишига кўп эътибор қаратган. У товар жамиятида кишиларнинг ўзаро ёрдами масалаларини чуқур ўрганган. Бундай жамиятда яшаш воситалари алмашувининг асосий воситаси олди - сотдидир. Шунинг учун Ибн Халдун ўз тадқиқотида табиий равишда товар алмашуви масалалари билан тўқнашган. «Инсоннинг қўли бутун дунёга ва ундаги ҳамма нарсаларга етади, чунки Оллоҳ инсонни ўзининг ердаги ноиби қилиб яратган. Инсонлар ниманидир олиш учун қўлларини чўзади, бу уларга хосдир; бир одамни қўлига кирган нарсани бошқа одам агар унинг эвазига тенг нарса бермаса, олиши ман қилинади.» 74 Савдонинг моҳиятини у кишининг олиш ва сотиш баҳолари ўртасидаги фарқи ҳисобига фойда олишга интилиш деб билган. У фойда олишнинг икки йўналишини кўрсатган. «Фойдага одам, товарларни ғамлаб ва уларнинг баҳосини кутиб ёки уларни олган мамлакатларга кўра талаб катта бўлган бошқа мамлакатга келтириб эришиши мумкин.» 75 Маълумки, нархлар ҳамиша ва ҳамма товарларга кўтарилмайди, баҳоларнинг ўзгариши товарга бўлган талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатга

боғлиқ. Баҳоларнинг ўзгариши ҳисобига фойдага эришиш учун савдогар бозор конъюктурасини унга таъсир этувчи ижтимоий - иқтисодий ҳодисаларни яхши билиши лозим. Акс ҳолда у зарар кўради ва ҳатто хонавайрон бўлади. Савдогар учун қулай савдо ҳақидаги ўз фикрларини Ибн Халдун бундай баён қилган: «Савдо товарларини сотиб олиш ва уларнинг нархи кўтарилгунча сақлашдан иборат. Бундай савдони фойдали дейдилар ва у туфайли савдо билан доимо шуғулланувчилар даромад ва яшаш воситаларига эришадилар. Агар товарларнинг ёки озиқ-овкатларнинг, кийимларнинг бир турига ёки умуман қимматбаҳо буюмларга баҳоларнинг пасайиши узоқ давом этса ва савдогар бу ўзгаришларни сезмаса, унда товарлар қанча узоқ сақланса, унинг фойдаси шунча кам бўлади. Товарларнинг бу тури савдоси қийин кечади, савдогар зўр-базур учма-уч қилади. Шундай қилиб, савдогарлар бундан буён бу товар билан савдо қилишдан воз кечадилар ва уларнинг бу товарларга сарфлаган пуллари куяди.» 76 Ибн Халдун товар ишлаб чикаришга асосланган жамиятда савдо ҳар қандай сиқувлардан, ҳаддан ташқари оғир солиқлардан айрим шахсларнинг олиб сотарчилигидан, ҳукмдорларнинг унинг ифтикор қилишларидан ҳоли бўлиш керак деган қатъий фикрда бўлган. «Ана у (султон) фойда олиш учун ҳайвонлар, ўсимликлар ва шунга ўхшашларни қўлга ола бошлайди, уларни сотиб даромад ва фойдани кўпайтиради деб ўйлаб, бу билан бозорга таъсир қила бошлайди. Аммо бу катта хатодир. У шунга олиб келадики, фуқороларга турли нуқтаи назардан зарар ва зиён етказилади. Биринчидан, деҳқонлар ва савдогарларнинг савдосини қисқариши туфайли. Бундай савдонинг асоси - бир-бирини қондиришдир. Сотувчи ва олувчи тўлиқ ёки деярли тўлиқ қониқишлари лозим: уларнинг бир-бирини сиқиштириши бу асосни бузади. Султон савдога киришганда, унинг мулки эса фуқароларнинг

мулкидан кўп бўлгани учун, уларнинг биронтаси султон билан рақобатлаша олмайди ва бу уларни эзади. Кейин султон куч ёки баландроқ баҳо билан унга қарши турган ҳамма нарсани бартараф қилади, чунки унга қаршилик қиладиган ва унинг товари баҳосини пасайтирадиган ҳеч ким қолмайди.» 77 Кўриниб турибдики, Ибн Халдун султоннинг савдо ишларига аралашувини аҳоли манфаатларига суиқасд деб ҳисоблаган. Чунки савдо ўзаро эҳтиёжларни қондириши лозим, султон эса уларни чеклаб қўяди. Шу билан бирга у султон имкониятларининг чекланганлигини аҳоли эса хилма-хил эҳтиёжларни қондиришга қодирлигини таъкидлаган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Ибн Халдуннинг фикрича, султон қашшоқлашиб қолгандагина, ҳунармандлар ва савдогарлардан олинадиган солиқлар уни қониқтирмаган ҳоллардагина савдо ишларига аралашади. Каттароқ фойданинг кетидан қувиб султон одамларининг хўжалик ишларига аралашади, бироқ бунда у ютқазади. Бунинг оқибатини Ибн Халдун фақат иқтисодий эмас, балки ижтимоий жиҳатдан баҳолаб, бундай ҳол ижтимоий турмушнинг ривожланишига тўсқинлик қилади деб таъкидлайди. Юқоридаги қоидалардан келиб чиқиб, Ибн Халдун ҳукмдорларга шундай талаблар қўяди: 1.Аҳолига мўътадил солиқлар солиш, савдони солиқлардан озод қилиш; 2.Савдо ва ишлаб чиқаришда давлат ифтикорлигига барҳам бериш, савдо ва ишлаб чиқаришнинг тўла эркинлигини таъминлаш. 5. А.Темур салтанатида савдонинг аҳволи ҳақида. Амур Темур ўзининг салтанатида савдо ва ҳунармандчиликнинг ривожланишига катта аҳамият берган. Бунга венгер сайёҳи Херман Вамбери шундай шоҳидлик беради: «Темур амри билан Дамашқнинг энг моҳир тўқувчилари, Халабнинг машҳур пахта йигирувчи корхоналари, Анкаранинг

мовут корхоналари, Туркия ва Гуржистоннинг заргарлари, хуллас саноатда қанча моҳир ишлар бор бўлса, ҳаммаси Самарқандга кўчдилар. Чунончи, Самарқандда барча дин ва миллат кишилар жам эдилар. Клавихо бу ерда яшовчи аҳолини санаб, 130.000 дегани хато бўлмаса керак. Ушбу аҳволга кўра, Самарқанднинг бутун Осиё савдосида мол омбори ўрнини олганини фахмлаш жуда осон деб ўйлайман. Хусусан, бунда ички савдо яхши тараққий этиб, катта аҳамиятга молик эди ва ниҳоятда улуғ миқдорга эришган эди. Бу ерга Ҳиндистондан жуда кўп атторлик ва бўёқ тижорати карвонлари келиб турарди. Хитой бу ерга ипак газламалар, чинни косалар, қадаҳлар, мушк, қимматбаҳо ақиқ тошлар юборар эди. Мамлакатнинг Шимол томонидан ноёб пўстинлар келар эди. Ушбу турли иқлимларнинг моллари Самарқанд бозорида той-той бойланиб, Осиёнинг энг катта шаҳарларига ва Буюк Ипак йўли орқали Ғарбий Европага жўнатилар эди. Савдогарлар бир йўл билан Хоразм, Астрабод, Нижний Новгород, Москва йўли билан Генза кўлига борар эди. Иккинчи Ҳирот - Казвин - Табриз - Тарабзун йўли билан генуяликларнинг, венецияликларнинг, пизаликларнинг савдо кемаларига тушиб, Европага етарди. Ниҳоятда қўрқинчли серуруш замонлар бўлишига қарамай Темур ҳокимиятининг сояси тушган ерларнинг барчасида савдо жуда жонли ва сира хавфсиз эди. Биз қайта-қайта зикр этган Испания элчилари бунга энг ишончли шоҳиддирлар. Бу элчилар ҳайъати Тарабзундан йўлга тушуб, баъзи душман вилоятлари орқали Самарқандга борган. Атрофида деярли соқчилар йўқ ҳолда, Ғарбнинг ноёб ашёси юкланган кажавали карвонни улар манзилига безарар етказишган. Бу воқеа Анкарадаги қатъий тўқнашувдан кейин ва Ғарбий Осиёда бошбошдоқлик ҳукм сурган даврда содир бўлган эди.» 78 Савдо карвонлари хавфсизлигини таъминлашга Темур жиддий эътибор қаратган. Айниқса, қўшни мамлакатлар билан савдо алоқаларини

ривожлантиришга алоҳида эътибор берган. Савдогарларни йўл азобларидан қуткариш, сафарни осонлаштириш учун карвон йўлларида карвонсаройлар қуриб, уларда хордиқ чиқариш учун барча қулайликлар яратган. Амир Темур хукмронлик қилган даврда Буюк Ипак йўлининг салтанат худудидан ўтган қисми энг гавжум, фойдали ва хавфсиз бўлган. Чунки бу йўлларда савдогар ва сайёҳларни уларни моли ўғирланса ёки йўқолса, шахсан жавобгар бўлган қўриқчилар қўриқлаб борган. Ўғри ва қароқчиларни бешавқат осишган. Темур салтанатида савдонинг аҳволи ҳақида Рюи Гонзалес де Клавихо хотиралари яна ҳам қизиқарлироқ: «Султония (Эрон) аҳолиси кўп, аммо туз каби катта бўлмаган шаҳар, бироқ бу ерда савдо кўп, чунки бу ерга ҳар йили айниқса июнь, июль ва август ойларида катта туялар карвонлари келади, улар жуда кўп товарлар олиб келади, уларнинг карвонлари бизнинг юк ортилган карвонларга ўхшайди. Бу шаҳар катта савдо олиб боради ва ҳукмдорларга катта даромад келтиради. Ҳар йили у ерга кичик Ҳиндистондан кўп савдогарлар келади, улар кўп зираворлар олиб келадилар, чунки бу ерга Сурияга олиб борилмайдиган чиннигул, нускат ёнғоғи, долчин, манна мускат гули ва кўплаб бошқа ноёб зираворлар келтириладики, уларни Искандарияда ҳам топиб бўлмайди. Бундан ташқари бу ерга денгизга, Бакуга яқин бўлган ер ҳар йили кўплаб ипак мато ишлаб чиқариладиган - Гилондан жуда кўп шойи келтирилади. Бу гилон ипаги Дамашққа, Сурия ерига, Туркияга, Зафуга ва бошқа кўп ерларга кетади. Бу ерга яна Шомахо ерида, (у ерда жуда кўп ипак мато тўкилади ва у ерга ипак учун хатто Генуя ва Венеция савдогарлари ҳам келади), тўкилган ипак келтирилади. Бундан ташқари бу ерга кичик Ҳиндистонга яқин жойлашган Шероз деб аталган ердан, Йесен ва Суриядан кўплаб ипак ва ип газламалар, тафта, сандал ва бошқа газмоллар келтирилади. Хуросондан эса кўплаб йиғирилган

ва йигирилмаган қоғоз, шунингдек, ҳар хил рангларга бўялган улардан кийим тикиладиган ип-матолар келтирилади. Бундан ташқари - бу Султония шаҳрига Урмуз шаҳридан кўплаб гавҳар ва бошқа қимматбаҳо тошлар келтирадилар. Катта тантаналар учун шох бутун Самарқанд шаҳри бўйлаб жар солишни буюрадики, шаҳарнинг ҳамма савдогарлари, саррофлари, газмол, гавҳар ва турли хил бошқа буюм сотувчилари; ошпазлар, қассоблар, нонвойлар, тикувчилар, косиблар ва шаҳарда бўлиши мумкин бўлган барча бошқа ҳунармандлар ўрда олдидаги майдонга келиб ўз чодирларини тиксинлар ва товарларини шаҳарда эмас шу ерда сотсинлар, бундан ташқари ҳар бир ҳунармандчиликда ўйинчилик қилиб халқни хурсанд қилиш учун ўрда бўйлаб юрсинлар. Самаркандда ҳар йили Хитой, Ҳиндистон, Татаристондан келтириладаган кўплаб турли товарлар сотилади. Шох шаҳар буйлаб икки бетида товарларни сотиш учун дўконлар ва чодирлар бўлган кўча ўтказишни буюрди. Бу кўча шаҳарнинг бир четида бошланиб, бутун шаҳарни кесиб ўтиб, бошқа четига чиқиши керак эди. Жуда кенг кўча ўтказдилар ва унинг икки бетида чодирлар тикдилар, ҳар бир чодир олдида оқ тошлар билан қопланган баланд ўриндиқлар қўйдилар. Кўчанинг айрим ерларида ҳовузлар қурдилар. Бу ерда ишлаган халқ шаҳар ҳисобидан ҳақ оларди ва керагича ишчи тўпланарди. Кундузи ишлаганлар тунда кетарди ва тунда ишлаш учун бошқалари келарди. Бировлар уйларини бузарди, бошқалар ер текисларди, учинчилари кўрарди ва уларнинг ҳаммаси кечаю-кундуз шундай шовқин солардики бу ерга шайтонлар йиғилгандек туюларди. Йигирма кун ҳам ўтмасдан шунча иш қилиндики, бу ажабтовурдир.» 79

Темурнинг эвараси, давлат арбоби «буюк мўғуллар» салтанатининг асосчиси шоир, мутафаккир Захиридин Бобурнинг (1483-1530) «Мубайин» асрида савдо иши хақида қизикарли фикрлар баён қилинган. Бу асар ҳунармандлар ва савдогарларга солиқ солиш масалаларига бағишланган. «Нақд пуллардан олинадиган солиқ ҳақида ҳикоя» ва «Савдо йиғимлари ҳақида ҳикоя» бобларида Бобур мавжуд аҳвол, мулкдорларга, савдогарларга солиқ солиш ҳажми ҳақида ҳикоя қилиб бу масалалар бўйича ўзининг фикрларини баён қиладики, уларнинг кўпчилиги танқидий фикрлардир. Урф-одатларга кўра мусулмон савдогарлари олтин ва кумуш тангаларнинг йигирмадан бирини солиққа тўлар эдилар. Бунда тангаларнинг сонига қараб солиқ ҳажми табақалаштирилган эди. Савдогарнинг мулки қанча кўп бўлса солиқ ҳажми шунча паст эди. Савдогарларнинг солиққа тортишни бундай тизими уларнинг ўз капиталини кўпайтиришга, савдони кенгайтиришга, аҳолини зарур товарлар билан таъминлашни яхшилашга ундашга қаратилган эди. Бобур хорижий савдогарларга ҳаддан ташқари кўп солиқ солиш одатини танқид қилади. Гап шундаки нодўстона мамлакатларнинг савдогарлари жуда оғир солиққа тортилар амалда талон-тарож қилинар эди. Буни ўша мамлакатларга борган, савдогарларга шундай муносабатда бўлишлари билан оқлашарди. Солиққа тортишнинг бундай ярамас одатларини танқид қилиб, Бобур ўзининг савдогарларга қулай шароит яратишига, мамлакатлар ўртасида савдо алоқаларини кенгайтиришга қаратилган тамойилларини илгари сурди. Шарқ мутафаккирларининг тижорат ва савдо ҳақидаги таълимотларини умумлаштириб қуйидаги хулоса ларга келиш мумкин: 1.Тадбиркорлик иқтисодиётнинг асоси, уни ҳаракатлантирувчи кучдир. 2.Савдо ишига ёшликдан ўрганиш лозим.

3.Савдонинг асосий вазифаси товарларни истеъмол жойига келтиришдир. Савдонинг вазифаси ҳақидаги бу таълимот К.Маркснинг товар истеъмол жойига келтирилмагунча истеъмолга тайёр эмас, деган қоидаси билан оҳангдошдир. Бу вазифани аҳолини зарур товарлар билан таъминловчи савдогарлар бажаради. Олиб-сотар халқнинг мухтожлигидан фойдаланиб бойлик орттирувчи зараркунандадир. 4.Савдогарнинг касб вазифаси товарларни мулчилик жойдан истеъмол жойга етказиб беришдир. Ана шу хусусияти билан савдогар товарларни олиб ўша ернинг ўзида юқори нархларда сотувчи олиб-сотарлардан ажралиб туради. Ҳалоллик, тўғрилик, ўз сўзига содиқлик савдогарнинг асосий сифатлари бўлиши лозим. 5.Савдо давлат томонидан ҳар қандай тўсиқлардан озод бўлиши лозим. Давлат савдони ифтикор қилмаслиги лозим, чунки у аҳолини эҳтиёжларини қондириш имкониятига эга эмас. 6.Давлатнинг асосий вазифаларидан бири ташқи савдони ривожлантиришга ҳаракат қилишдир.

Адабиётлар. 1. И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт пировард максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000. 2. Каримов И.А. "Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак". Т. 10-Т.: "Ўзбекистон", 2002.-432 б. 3.Каримов И.А.”Биз танлаган йўл-демократик тараққиёт вамаърифий дунё билан ҳамкорлик йўли”.Т.11-Т.: ”Ўзбекистон”,2003. 4.Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш ва ислоҳ этишдир. Т.: Ўзбекистон, 2005 й. 5. Н.К.Юлдашев. «Коммерческая наука x - xv веках» жизнь и экономика. 1992 г., № 8 стр 54-55 6. Н.К. Юлдашев. «Мыслители Средней Азии Востока о теории рынка» Жизнь и экономика. 1991 г., № 11 стр 67-68 7. Н.К.Юлдашев «Мулкдорлик ва тадбиркорлик илми» «Хаёт ва иктисод». 1991г., №10 стр. 53-54. 8. История экономических учений. - Т.: Фан, 1997. 9. Агафоноф С. Мудрый чиновник в рыночной экономике, Известия, 1997. 10. Йулдошев К., Муфтайдинов К. «Иқтисодий таълимотлар тарихи»(Шарқ иқтисодий тафаккури тимсолида).-Т.: ТДИУ, 2000. 11.Ислом Энциклопедия: А-Х: / 3.Хусниддинов тахрири остида.-Т.: Узбекистон Миллий Энциклопедияси, 2003.- 313 бет. 12.Н.Йулдошев. «Урта-Осиёда бозор назарияси ва тажрибаси».- Укув кулланма.-Т.:ТДИУ, 2002.-89 бет. 13. Исломов А., Эгамов Э.«Иктисодий таълимотлар тарихи».-Т.: ТМИ, 2001. 14. www.edu.ru

15. www.som.pu.ru

O'xshashlar

Бошқарув маданияти ва услуби

Махсулот сифатини яхшилашни иқтисодий ва маънавий рақбатлантириш

Менежернинг инсоншунослик бўйича маълумоти

Кичик бизнес тадбиркорларининг ахлокий коидалари

Бозор иқтисодиёти шароитида меҳнаткашларнинг ўз-ўзини бошқариш социал психологияси