Savdogarchilikning ma’naviy ahloqiy me’yorlari

Savdogarchilikning ma’naviy ahloqiy me’yorlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

Savdogarchilikning ma’naviy ahloqiy me’yorlari Reja: 1. Savdogarchilikka bolalikdan o‘rganish. Qobusnoma. 2. A.Navoiy savdogarchilik haqida. Savdogarlarning vazifalari. 3. Yusuf Xos Xojib savdogarchilik haqida. 4. Ibn Xaldun savdo haqida. 5. A.Temur saltanatida savdoning ahvoli haqida. 6. Zaxiriddin Bobur savdo ishi haqida. “Mubayin” va uning mazmuni.

1. Savdogarchilikka bolalikdan o‘rganish. Qobusnoma. VII-asr boshida Samarqandda bo‘lgan Xitoy imperatorining elchisi Vey Szey o‘z xotiralarida Markaziy Osiyoda savdoning ahvoli haqida bunday deb yozgan edi: «Bolalarni besh yoshidan savdoga o‘rgatadilar, o‘qishni o‘rgangach savdo ishini o‘rganishga yuboradilar.» Xaqiqatdan ham Markaziy Osiyo mamlakatlarida yosh bolalarni savdo karvonlari bilan Uzoq mamlakatlarga yuborishlari haqida tarixiy manbalarda ma’lumotlar bor. Markaziy Osiyoda savdo chuqur ildizlarga ega. Eramizda avval 2-1 asrlarda Markaziy Osiyoda mavjud bo‘lgan Baqtriya davlati aholisining urf-odatlari ta’riflangan qadimiy Xitoy manbalarida: «Aholi savdo ishlarida mohir», deb yozilgan. O‘sha qadim zamonlarda Markaziy Osiyo xalqlari qo‘shni xalqlar bilan yaqin savdo, siyosiy, madaniy aloqalar o‘rnatganlar. Savdo ishining rivojlanishi savdo ilmini yaratishni taqozo qilgan, shuning uchun Markaziy Osiyo mutafakkirlari o‘z asarlarida savdogarchilikning tartib-qoidaliri haqida ayrim fikrlarni bayon qilganlar. 1082-1083 yillarda yozilgan «Qobusnoma»ning muallifi Kaykovus Ibn Vashmgir shunday deb yozgan: «Savdogarchilik va olib-sotarchilik hnar emas, ammo ularni yaxshi san’at deb hisoblasa bo‘ladi». Savdogar va olib-sotar hunarmand kabi tovar ishlab chiqarmaydi, binobarin, Kaykovus haq gapni aytgan. Biroq, u savdogar va olib-sotarni bir qatorga qo‘yib xatoga yo‘l qo‘ygan. 2. A.Navoiy savdogarchilik haqida. Savdogarlarning vazifalari. Alisher Navoiy fikricha, «Savdogar foyda qilaman deb o‘zini qattiq mashaqqatga qo‘ymasligi, mol va pul ko‘paytiraman deb jon sarak bo‘lmasligi kerak. Uning

tortgan qiyinchiliklari tirikchiligi yaxshi o‘tishi uchun xizmat qilsa va topgan foydasi ko‘ngil farog‘ati uchun sarflansa, yaxshi bo‘ladi. Shahar olib-sotari xiyonatchi, o‘z foydasini ko‘zlagani holda qahatchilik tilaydi, uning maqsadi - elga ziyon yetkazish, orzusi - arzon olib qimmat sotishdir. Do‘konida insofdan bo‘lak hamma mato mavjud.»70 Ko‘rinib turibdiki, savdogarning mehnatini Navoiy olijanob ish deb hisoblagan, uni Vatanni himoya qiluvchi jangchiga qiyos qilgan, olibsotarni esa la’natlagan. Olibsotarlarning nopokligini fosh qilib u shunday degan: «Shahar olib sotari hiyonatchi, o‘ziga foyda va musulmonlarga qaxat istovchi. Xalqqa ziyon uning foydasi, arzon olib, qimmat sotmoq uning orzusi. Olishda shoyini bo‘z deydi, sotishda bo‘zni maqtab shoyi to‘g‘risida ko‘p so‘zlaydi. Bo‘yrani kimxob o‘rnida sota oladigan bo‘lsa to‘xtatib turish yo‘q.»71 Savdogarlarda u jamiyat uchun foydali uning moddiy ehtiyojlarini qondiruvchi kishilarnigina emas, balki tinchlik elchilari, ilg‘or fikrlarni tarqatuvchilarni ko‘rgan. Savdogarlarni ma’naviy-ahloqiy qiyofasini u shunday ta’riflagan: «Sayohatchi savdogar o‘lkalar va shaharlar holidan xabardor bo‘ladi, ajoyib narsalar to‘g‘risida afsona aytadi va qiziq voqealar haqida suhbat qiladi. Tog‘lar toshi va dasht qumi ustida tuya yurgazadi, daryo to‘lqinlari to‘polonidan foyda va zarar ko‘radi. Xalol rizq topish uchun uzoq yo‘llar kezadi, ko‘rinishda tinchlik tilab, ichki parishonlikka duch kelgan bo‘ladi. Biri yuz bo‘lishidan boshida savdo to‘la, bo‘zi shoyi bo‘lishdan ko‘nglida istak ko‘p. Bunday kishining maqsadi butkul foyda bo‘lmasa va bu foydani hosil qilishi uchun urinishi qattiq bo‘lmasa, savdo uchun dengizga kema surmasa, inju uchun naxang og‘ziga qadam qo‘ymasa, mol va axchani ulug‘ligiga sabab qilmasa, gumashta va xodimlarini dabdabasigi bois bilmasa, nafis narsalarni ayab chopon kiymasa, lazzatli ovqatni ko‘zi qiymay quruq non yemasa, urinishi turmushni yengillatish uchun bo‘lsa, foydasi ko‘ngil xushligi uchun bo‘lsa, safardan maqsadi

aziz kishilar suxbatiga yetishmoq bo‘lsa, yaxshi qarashlaridan qiynalganlar ishiga yengillik kelsa, dini to‘lov (zakot) bo‘ynida qolmasa, fuqoro xaqini o‘z bo‘yniga olmasa; nainki molini aziz asrab, o‘zini xor etsa, o‘z molini xukumat solig‘i (tamg‘a)dan yashirib, o‘ziga xorlik yetishsa, yoki merosxo‘rining sochmog‘i uchun to‘plasa, yoki biror hodisa kuzgashi uchun jamg‘arsa, bunday kishi savdogar emas, mardikordir, o‘zining xasis va pastkashligidan hamisha qiynoqdadir.»72 Navoiyning fikricha, savdogar ilg‘or fikrli kishidir. Jamiyat unga quyidagi vazifalarni yuklaydi: 1.Bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga tovarlarni keltirish borasida mehnat qilish ; 2.Tovarlarning taqchilligi va ortiqchaligini bartaraf qilish; 3.Iqtisodiy muvozanatni ta’minlash ; 4.Ilg‘or fikrlarni tarqatish. Savdogarlarga Navoiy yuklagan to‘rtta vazifadan uchtasi iqtisodiy masalalarni yechishga qaratilgan. Shu bilan birga u savdogarlarga quyidagi talablarni ham qo‘ygan: «Savdogar foydaga erishishi lozim, savodxon bo‘lishi, yaxshi kiyinishi va yeyishi lozim». Talablar ichida ham foydaga erishish sof iqtisodiy va eng muhim masaladir. Savdogar o‘z vatani va qo‘shni mamlakatlarning ijtimoiy iqtisodiy ahvolini biluvchi, voqea va hodisalarning mohiyatini chuqur anglovchi ma’rifatli bo‘lmog‘i lozim. Jo‘ybor shayxlarinig vakili Shayx Tojiddin Xasan zamonasining ilg‘or kishilaridan edi. Uning shaxsiy kutubxonasida tarix, jug‘rofiya, falakiyot bo‘yicha yuz jilddan ortiq kitoblar, dostonlar, devonlar bo‘lgan. Navoiy boshqa mamlakatlar bilan yaqin iqtisodiy aloqalar o‘rnatishga katta ahamiyat bergan. Shuning uchun u uzoq mamlakatlarga farosatli, ishbilarmon kishilardan elchilar yuborishni tavsiya qilgan. U boshqa mamlakatlar savdogarlaridan boj olmaslikni bu ko‘rsatmani bajarmaganlarni jazolashni maslahat bergan.

3. Yusuf Xos Xojib savdogarchilik haqida. Kishilik jamiyatining taraqqiyotida savdo faqat iqtisodiy emas, balki ijtimoiy siyosiy, madaniy, ma’rifiy ahamiyat kasb etgan. Qadim zamonlaridan beri u turli xalqlarni bir-birlari bilan bog‘lab kelgan. Xalqlar o‘rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalarni yo‘lga qo‘yish tarixida savdo karvonlarining o‘rni katta bo‘lgan. Savdogarlar boshqa mamlakatlarga taraqqiyotning turli sohalarida erishilgan va kishilarni ma’naviy ahloqiy tarbiyalashda katta ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlarni tarqatganlar, ularning madaniy darajasini ko‘targanlar. Markaziy Osiyoning yirik shaharlari bo‘ylab o‘tgan Buyuk Ipak yo‘li Osiyo, Yevropa xalqlari o‘rtasida iqtisodiy, ilmiy, madaniy aloqa vositasi bo‘lib kelgan. Savdogarlar ijodkorlarning asarlarini tarqatganlar, tarjimonlik, elchilik qilganlar, kitob savdosini yo‘lga qo‘yganlar, maktublar xabarlar yetkazganlar. Xalqning ezgu istaklari talablarini Yusuf Xos Xojib ana shu Buyuk Ipak yo‘lida joylashgan Qashkar hukmdori Bug‘ro Qoraxonga yetkazgan. Xalqning uchinchi talabini u shunday ifodalagan: «Karvon yo‘llarini qaroqchilar, talon - taroj qiluvchilardan saqla, ularni osoyishtaligini ta’minla». Yusuf Xos Xojib savdogarlarga shunday ta’rif bergan: 1.Savdogarlarning mashg‘uloti - olish va sotish, ya’ni mamlakatlar o‘rtasida tovar ayirboshlashni yo‘lga qo‘yish; 2.Mashriqdan Mag‘ribgacha mamlakatlarni kezib, senga kerak bo‘lgan narsani olib kelish, ya’ni aholining ehtiyojini qondirish; 3.Hamisha foydaga intilish. Shu o‘rinda bir shartni alohida ta’kidlash joizki, Kaykovus ibn Vashmgir foyda olishning qat’iy shartini boshqalarga zarar yetkazmaslikda hisoblagan. Savdogarchilik kasbiga quyiladigan eng muhim talab - bu halollik va to‘g‘rilikdir. Ibn Sino: «Agar hamma odamlar halol mehnat bilan shug‘ullansa, halol savdo

qilsa, unda hech kim hech narsa uchun urushmaydi, urushlar yo‘qoladi, davlatlar o‘rtasidagi siyosiy janjallar tinch yo‘l bilan yechiladi, deb hisoblagan». 73 4.Ibn Xaldun savdo haqida. Ibn Xaldun o‘zining «Muqaddima» asarida savdo ishiga ko‘p e’tibor qaratgan. U tovar jamiyatida kishilarning o‘zaro yordami masalalarini chuqur o‘rgangan. Bunday jamiyatda yashash vositalari almashuvining asosiy vositasi oldi - sotdidir. Shuning uchun Ibn Xaldun o‘z tadqiqotida tabiiy ravishda tovar almashuvi masalalari bilan to‘qnashgan. «Insonning qo‘li butun dunyoga va undagi hamma narsalarga yetadi, chunki Olloh insonni o‘zining yerdagi noibi qilib yaratgan. Insonlar nimanidir olish uchun qo‘llarini cho‘zadi, bu ularga xosdir; bir odamni qo‘liga kirgan narsani boshqa odam agar uning evaziga teng narsa bermasa, olishi man qilinadi.»74 Savdoning mohiyatini u kishining olish va sotish baholari o‘rtasidagi farqi hisobiga foyda olishga intilish deb bilgan. U foyda olishning ikki yo‘nalishini ko‘rsatgan. «Foydaga odam, tovarlarni g‘amlab va ularning bahosini kutib yoki ularni olgan mamlakatlarga ko‘ra talab katta bo‘lgan boshqa mamlakatga keltirib erishishi mumkin.»75 Ma’lumki, narxlar hamisha va hamma tovarlarga ko‘tarilmaydi, baholarning o‘zgarishi tovarga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi nisbatga bog‘liq. Baholarning o‘zgarishi hisobiga foydaga erishish uchun savdogar bozor konyukturasini unga ta’sir etuvchi ijtimoiy - iqtisodiy hodisalarni yaxshi bilishi lozim. Aks holda u zarar ko‘radi va hatto xonavayron bo‘ladi. Savdogar uchun qulay savdo haqidagi o‘z fikrlarini Ibn Xaldun bunday bayon qilgan: «Savdo tovarlarini sotib olish va ularning narxi ko‘tarilguncha saqlashdan iborat. Bunday savdoni foydali deydilar va u tufayli savdo bilan doimo shug‘ullanuvchilar daromad va yashash vositalariga erishadilar. Agar tovarlarning yoki oziq-ovkatlarning, kiyimlarning bir turiga yoki

umuman qimmatbaho buyumlarga baholarning pasayishi uzoq davom etsa va savdogar bu o‘zgarishlarni sezmasa, unda tovarlar qancha uzoq saqlansa, uning foydasi shuncha kam bo‘ladi. Tovarlarning bu turi savdosi qiyin kechadi, savdogar zo‘r-bazur uchma-uch qiladi. Shunday qilib, savdogarlar bundan buyon bu tovar bilan savdo qilishdan voz kechadilar va ularning bu tovarlarga sarflagan pullari kuyadi.»76 Ibn Xaldun tovar ishlab chikarishga asoslangan jamiyatda savdo har qanday siquvlardan, haddan tashqari og‘ir soliqlardan ayrim shaxslarning olib sotarchiligidan, hukmdorlarning uning iftikor qilishlaridan holi bo‘lish kerak degan qat’iy fikrda bo‘lgan. «Ana u (sulton) foyda olish uchun hayvonlar, o‘simliklar va shunga o‘xshashlarni qo‘lga ola boshlaydi, ularni sotib daromad va foydani ko‘paytiradi deb o‘ylab, bu bilan bozorga ta’sir qila boshlaydi. Ammo bu katta xatodir. U shunga olib keladiki, fuqorolarga turli nuqtai nazardan zarar va ziyon yetkaziladi. Birinchidan, dehqonlar va savdogarlarning savdosini qisqarishi tufayli. Bunday savdoning asosi - bir-birini qondirishdir. Sotuvchi va oluvchi to‘liq yoki deyarli to‘liq qoniqishlari lozim: ularning bir-birini siqishtirishi bu asosni buzadi. Sulton savdoga kirishganda, uning mulki esa fuqarolarning mulkidan ko‘p bo‘lgani uchun, ularning birontasi sulton bilan raqobatlasha olmaydi va bu ularni ezadi. Keyin sulton kuch yoki balandroq baho bilan unga qarshi turgan hamma narsani bartaraf qiladi, chunki unga qarshilik qiladigan va uning tovari bahosini pasaytiradigan hech kim qolmaydi.»77 Ko‘rinib turibdiki, Ibn Xaldun sultonning savdo ishlariga aralashuvini aholi manfaatlariga suiqasd deb hisoblagan. Chunki savdo o‘zaro ehtiyojlarni qondirishi lozim, sulton esa ularni cheklab qo‘yadi. Shu bilan birga u sulton imkoniyatlarining cheklanganligini aholi esa xilma-xil ehtiyojlarni qondirishga qodirligini ta’kidlagan.

Shuni alohida ta’kidlash joizki, Ibn Xaldunning fikricha, sulton qashshoqlashib qolgandagina, hunarmandlar va savdogarlardan olinadigan soliqlar uni qoniqtirmagan hollardagina savdo ishlariga aralashadi. Kattaroq foydaning ketidan quvib sulton odamlarining xo‘jalik ishlariga aralashadi, biroq bunda u yutqazadi. Buning oqibatini Ibn Xaldun faqat iqtisodiy emas, balki ijtimoiy jihatdan baholab, bunday hol ijtimoiy turmushning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi deb ta’kidlaydi. Yuqoridagi qoidalardan kelib chiqib, Ibn Xaldun hukmdorlarga shunday talablar qo‘yadi: 1.Aholiga mo‘tadil soliqlar solish, savdoni soliqlardan ozod qilish; 2.Savdo va ishlab chiqarishda davlat iftikorligiga barham berish, savdo va ishlab chiqarishning to‘la erkinligini ta’minlash. 5. A.Temur saltanatida savdoning ahvoli haqida. Amur Temur o‘zining saltanatida savdo va hunarmandchilikning rivojlanishiga katta ahamiyat bergan. Bunga venger sayyohi Xerman Vamberi shunday shohidlik beradi: «Temur amri bilan Damashqning eng mohir to‘quvchilari, Xalabning mashhur paxta yigiruvchi korxonalari, Ankaraning movut korxonalari, Turkiya va Gurjistonning zargarlari, xullas sanoatda qancha mohir ishlar bor bo‘lsa, hammasi Samarqandga ko‘chdilar. Chunonchi, Samarqandda barcha din va millat kishilar jam edilar. Klavixo bu yerda yashovchi aholini sanab, 130.000 degani xato bo‘lmasa kerak. Ushbu ahvolga ko‘ra, Samarqandning butun Osiyo savdosida mol ombori o‘rnini olganini faxmlash juda oson deb o‘ylayman. Xususan, bunda ichki savdo yaxshi taraqqiy etib, katta ahamiyatga molik edi va nihoyatda ulug‘ miqdorga erishgan edi. Bu yerga Hindistondan juda ko‘p attorlik va bo‘yoq tijorati karvonlari kelib turardi. Xitoy bu yerga ipak gazlamalar, chinni kosalar, qadahlar, mushk, qimmatbaho aqiq toshlar yuborar edi. Mamlakatning Shimol tomonidan noyob po‘stinlar kelar edi. Ushbu turli iqlimlarning mollari Samarqand bozorida

toy-toy boylanib, Osiyoning eng katta shaharlariga va Buyuk Ipak yo‘li orqali G‘arbiy Yevropaga jo‘natilar edi. Savdogarlar bir yo‘l bilan Xorazm, Astrabod, Nijniy Novgorod, Moskva yo‘li bilan Genza ko‘liga borar edi. Ikkinchi Hirot - Kazvin - Tabriz - Tarabzun yo‘li bilan genuyaliklarning, venetsiyaliklarning, pizaliklarning savdo kemalariga tushib, Yevropaga yetardi. Nihoyatda qo‘rqinchli serurush zamonlar bo‘lishiga qaramay Temur hokimiyatining soyasi tushgan yerlarning barchasida savdo juda jonli va sira xavfsiz edi. Biz qayta-qayta zikr etgan Ispaniya elchilari bunga eng ishonchli shohiddirlar. Bu elchilar hay’ati Tarabzundan yo‘lga tushub, ba’zi dushman viloyatlari orqali Samarqandga borgan. Atrofida deyarli soqchilar yo‘q holda, G‘arbning noyob ashyosi yuklangan kajavali karvonni ular manziliga bezarar yetkazishgan. Bu voqea Ankaradagi qat’iy to‘qnashuvdan keyin va G‘arbiy Osiyoda boshboshdoqlik hukm surgan davrda sodir bo‘lgan edi.» 78 Savdo karvonlari xavfsizligini ta’minlashga Temur jiddiy e’tibor qaratgan. Ayniqsa, qo‘shni mamlakatlar bilan savdo aloqalarini rivojlantirishga alohida e’tibor bergan. Savdogarlarni yo‘l azoblaridan qutkarish, safarni osonlashtirish uchun karvon yo‘llarida karvonsaroylar qurib, ularda xordiq chiqarish uchun barcha qulayliklar yaratgan. Amir Temur xukmronlik qilgan davrda Buyuk Ipak yo‘lining saltanat xududidan o‘tgan qismi eng gavjum, foydali va xavfsiz bo‘lgan. Chunki bu yo‘llarda savdogar va sayyohlarni ularni moli o‘g‘irlansa yoki yo‘qolsa, shaxsan javobgar bo‘lgan qo‘riqchilar qo‘riqlab borgan. O‘g‘ri va qaroqchilarni beshavqat osishgan. Temur saltanatida savdoning ahvoli haqida Ryui Gonzales de Klavixo xotiralari yana ham qiziqarliroq: «Sultoniya (Eron) aholisi ko‘p, ammo tuz kabi katta bo‘lmagan shahar, biroq bu yerda savdo ko‘p, chunki bu yerga har yili ayniqsa iyun, iyul va avgust oylarida katta tuyalar karvonlari keladi, ular juda ko‘p tovarlar olib keladi, ularning karvonlari bizning yuk ortilgan karvonlarga o‘xshaydi. Bu

shahar katta savdo olib boradi va hukmdorlarga katta daromad keltiradi. Har yili u yerga kichik Hindistondan ko‘p savdogarlar keladi, ular ko‘p ziravorlar olib keladilar, chunki bu yerga Suriyaga olib borilmaydigan chinnigul, nuskat yong‘og‘i, dolchin, manna muskat guli va ko‘plab boshqa noyob ziravorlar keltiriladiki, ularni Iskandariyada ham topib bo‘lmaydi. Bundan tashqari bu yerga dengizga, Bakuga yaqin bo‘lgan yer har yili ko‘plab ipak mato ishlab chiqariladigan - Gilondan juda ko‘p shoyi keltiriladi. Bu gilon ipagi Damashqqa, Suriya yeriga, Turkiyaga, Zafuga va boshqa ko‘p yerlarga ketadi. Bu yerga yana Shomaxo yerida, (u yerda juda ko‘p ipak mato to‘kiladi va u yerga ipak uchun xatto Genuya va Venetsiya savdogarlari ham keladi), to‘kilgan ipak keltiriladi. Bundan tashqari bu yerga kichik Hindistonga yaqin joylashgan SHeroz deb atalgan yerdan, Yyesen va Suriyadan ko‘plab ipak va ip gazlamalar, tafta, sandal va boshqa gazmollar keltiriladi. Xurosondan esa ko‘plab yig‘irilgan va yigirilmagan qog‘oz, shuningdek, har xil ranglarga bo‘yalgan ulardan kiyim tikiladigan ip- matolar keltiriladi. Bundan tashqari - bu Sultoniya shahriga Urmuz shahridan ko‘plab gavhar va boshqa qimmatbaho toshlar keltiradilar. Katta tantanalar uchun shox butun Samarqand shahri bo‘ylab jar solishni buyuradiki, shaharning hamma savdogarlari, sarroflari, gazmol, gavhar va turli xil boshqa buyum sotuvchilari; oshpazlar, qassoblar, nonvoylar, tikuvchilar, kosiblar va shaharda bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha boshqa hunarmandlar o‘rda oldidagi maydonga kelib o‘z chodirlarini tiksinlar va tovarlarini shaharda emas shu yerda sotsinlar, bundan tashqari har bir hunarmandchilikda o‘yinchilik qilib xalqni xursand qilish uchun o‘rda bo‘ylab yursinlar. Samarkandda har yili Xitoy, Hindiston, Tataristondan keltiriladagan ko‘plab turli tovarlar sotiladi. Shox shahar buylab ikki betida tovarlarni sotish uchun do‘konlar va chodirlar bo‘lgan ko‘cha o‘tkazishni buyurdi. Bu ko‘cha

shaharning bir chetida boshlanib, butun shaharni kesib o‘tib, boshqa chetiga chiqishi kerak edi. Juda keng ko‘cha o‘tkazdilar va uning ikki betida chodirlar tikdilar, har bir chodir oldida oq toshlar bilan qoplangan baland o‘rindiqlar qo‘ydilar. Ko‘chaning ayrim yerlarida hovuzlar qurdilar. Bu yerda ishlagan xalq shahar hisobidan haq olardi va keragicha ishchi to‘planardi. Kunduzi ishlaganlar tunda ketardi va tunda ishlash uchun boshqalari kelardi. Birovlar uylarini buzardi, boshqalar yer tekislardi, uchinchilari ko‘rardi va ularning hammasi kechayu-kunduz shunday shovqin solardiki bu yerga shaytonlar yig‘ilgandek tuyulardi. Yigirma kun ham o‘tmasdan shuncha ish qilindiki, bu ajabtovurdir.»79 Temurning evarasi, davlat arbobi «buyuk mo‘g‘ullar» saltanatining asoschisi shoir, mutafakkir Zaxiridin Boburning (1483-1530) «Mubayin» asrida savdo ishi xaqida qizikarli fikrlar bayon qilingan. Bu asar hunarmandlar va savdogarlarga soliq solish masalalariga bag‘ishlangan. «Naqd pullardan olinadigan soliq haqida hikoya» va «Savdo yig‘imlari haqida hikoya» boblarida Bobur mavjud ahvol, mulkdorlarga, savdogarlarga soliq solish hajmi haqida hikoya qilib bu masalalar bo‘yicha o‘zining fikrlarini bayon qiladiki, ularning ko‘pchiligi tanqidiy fikrlardir. Urf-odatlarga ko‘ra musulmon savdogarlari oltin va kumush tangalarning yigirmadan birini soliqqa to‘lar edilar. Bunda tangalarning soniga qarab soliq hajmi tabaqalashtirilgan edi. Savdogarning mulki qancha ko‘p bo‘lsa soliq hajmi shuncha past edi. Savdogarlarning soliqqa tortishni bunday tizimi ularning o‘z kapitalini ko‘paytirishga, savdoni kengaytirishga, aholini zarur tovarlar bilan ta’minlashni yaxshilashga undashga qaratilgan edi. Bobur xorijiy savdogarlarga haddan tashqari ko‘p soliq solish odatini tanqid qiladi. Gap shundaki nodo‘stona mamlakatlarning savdogarlari juda og‘ir soliqqa tortilar amalda talon-taroj qilinar edi. Buni o‘sha mamlakatlarga borgan, savdogarlarga shunday munosabatda bo‘lishlari bilan oqlashardi. Soliqqa tortishning bunday

yaramas odatlarini tanqid qilib, Bobur o‘zining savdogarlarga qulay sharoit yaratishiga, mamlakatlar o‘rtasida savdo aloqalarini kengaytirishga qaratilgan tamoyillarini ilgari surdi. Sharq mutafakkirlarining tijorat va savdo haqidagi ta’limotlarini umumlashtirib quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1.Tadbirkorlik iqtisodiyotning asosi, uni harakatlantiruvchi kuchdir. 2.Savdo ishiga yoshlikdan o‘rganish lozim. 3.Savdoning asosiy vazifasi tovarlarni iste’mol joyiga keltirishdir. Savdoning vazifasi haqidagi bu ta’limot K.Marksning tovar iste’mol joyiga keltirilmaguncha iste’molga tayyor emas, degan qoidasi bilan ohangdoshdir. Bu vazifani aholini zarur tovarlar bilan ta’minlovchi savdogarlar bajaradi. Olib-sotar xalqning muxtojligidan foydalanib boylik orttiruvchi zararkunandadir. 4.Savdogarning kasb vazifasi tovarlarni mulchilik joydan iste’mol joyga yetkazib berishdir. Ana shu xususiyati bilan savdogar tovarlarni olib o‘sha yerning o‘zida yuqori narxlarda sotuvchi olib-sotarlardan ajralib turadi. Halollik, to‘g‘rilik, o‘z so‘ziga sodiqlik savdogarning asosiy sifatlari bo‘lishi lozim. 5.Savdo davlat tomonidan har qanday to‘siqlardan ozod bo‘lishi lozim. Davlat savdoni iftikor qilmasligi lozim, chunki u aholini ehtiyojlarini qondirish imkoniyatiga ega emas. 6.Davlatning asosiy vazifalaridan biri tashqi savdoni rivojlantirishga harakat qilishdir.

Adabiyotlar. 1. И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт пировард максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000. 2. Каримов И.А. "Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак". Т. 10-Т.: "Ўзбекистон", 2002.-432 б. 3.Каримов И.А.”Биз танлаган йўл-демократик тараққиёт вамаърифий дунё билан ҳамкорлик йўли”.Т.11-Т.: ”Ўзбекистон”,2003. 4.Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш ва ислоҳ этишдир. Т.: Ўзбекистон, 2005 й. 5. Н.К.Юлдашев. «Коммерческая наука x - xv веках» жизнь и экономика. 1992 г., № 8 стр 54-55 6. Н.К. Юлдашев. «Мыслители Средней Азии Востока о теории рынка» Жизнь и экономика. 1991 г., № 11 стр 67-68 7. Н.К.Юлдашев «Мулкдорлик ва тадбиркорлик илми» «Хаёт ва иктисод». 1991г., №10 стр. 53-54. 8. История экономических учений. - Т.: Фан, 1997. 9. Агафоноф С. Мудрый чиновник в рыночной экономике, Известия, 1997. 10. Йулдошев К., Муфтайдинов К. «Иқтисодий таълимотлар тарихи»(Шарқ иқтисодий тафаккури тимсолида).-Т.: ТДИУ, 2000. 11.Ислом Энциклопедия: А-Х: / 3.Хусниддинов тахрири остида.-Т.: Узбекистон Миллий Энциклопедияси, 2003.- 313 бет. 12.Н.Йулдошев. «Урта-Осиёда бозор назарияси ва тажрибаси».- Укув кулланма.-Т.:ТДИУ, 2002.-89 бет. 13. Исломов А., Эгамов Э.«Иктисодий таълимотлар тарихи».-Т.: ТМИ, 2001. 14. www.edu.ru

15. www.som.pu.ru

O'xshashlar

Tadbirkorlar axloqiy qoidalari

Auditorlik kasbiga malakaviy va axloqiy talablar

Aholining turmush darajasi va farovonligi

Aholining turmush darajasi va daromadlari

Menejmentning asosiy tamoyillari, funksiyalari va usullari