Савдода иш ҳақи - Iqtisodiyot - Referatlar

Савдода иш ҳақи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

402.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1 Иш ҳақи тушунчаси, моҳияти ва аҳамияти. 2 Иш ҳақини ташкил қилиш қоидалари. 3 Иш ҳақининг шакллари, тизими ва ҳисоблаш усуллари. 4 Иш ҳақи фондини таҳлили (омиллар). 5 Иш ҳақи фондини режалаштириш.

www.arxiv.uz Иш ҳақи тушунчаси, моҳияти ва аҳамияти Иш ҳақи иқтисодиётда ташқи кўринишдан бажарилган ишни иш берувчи томонидан , меҳнат харажатлари натижасига қараб , пул сифатида тўланадиган , ишчини рағбатлантиришнинг пулдаги ифодасидир . Лекин, бундай тариф юзаки ва уни ички табиатининг моҳиятини ёритмайди. Социалистик жамият даврида иш ҳақига давлат томонидан ишчиларни моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун меҳнатни сон ва сифатига қараб тақсимланадиган миллий даромаднинг бир қисми сифатида қаралган. Бундай тариф ўша даврнинг ижтимоий-иқтисодий муносабатлари тавсифига ва маъмурий бошқарув тизимига мос келган. Бозор иқтисодиёти ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг мазмунини тубдан ўзгартиришга олиб келди ва бозор иқтисодиётига мос иқтисодий дастакларни вужудга келтирди. Лекин хозирги иқтисодий ва оммавий адабиётларда иқтисодий категорияларга, жумладан иш ҳақига нисбатан ягона фикр йўқ. Уларнинг мазмунига ҳар ҳил таърифлар берилиши, турли хил ёритилишга олиб келмоқда. Шу сабабли биз иш ҳақига берилган айрим таърифларни келтиришни лозим топдик. О.Е. Лучинин «Статистика в рыночной экономике» (Ростов-на-дону. «Феникс», 2006) иш ҳақига қуйдагича таъриф беради: «Иш ҳақи – ижтимоий зарурий меҳнатнинг сон ва сифатига боғлиқ ҳолда ишчининг меҳнат даромадидир» (382 б). Г.Х. Гендер, Н.И. Ведерниковалар «Оплата труда в упреждениях бюджетной сферы» (Санкт – Петербург, «Питер», 2003) иш ҳақининг моҳиятини ёритишда «… бозор иқтисодиётида иш хақи меҳнат ресурси баҳоси (ишчи кучи)» деб таърифлайди. Ўзбекистон Макроиқтисодиёт ва Статистика Вазирлигининг 1998 йил 26 октябр №33 қарори билан тасдиқланган «Инструкция по статистике численности и заработной плате работающих по найму» да (Тошкент, 1999) иш ҳақи қуйидагича таърифланган: ««Иш ҳақи» тушунчаси пул ва натурал шаклдаги барча турдаги маошларни (ва ҳар хил мукофотлар, устамалар, қўшимчалар, ижтимоий имтиёзлар)ни… қамрайди». 2

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодексида иш ҳақи атамаси ишлатилмаган, унда «Меҳнат ҳақи» иш ҳақи мазмунида ишлатилган. Кодекснинг 153-моддасида «Меҳнат ҳақининг миқдори иш берувчи билан ходим ўртасидаги келишувига биноан белгиланади деб таъкидланади. Меҳнат ҳақи шакли ва тизимлари, мукофотлар, қўшимча тўловлар, устамалар, рағбатлантириш тарздаги тўловлар, жамоа шартномаларида, шунингдек иш берувчи томонидан касаба уюшмаси қўмитаси томонидан қабул қилинадиган бошқа локал ҳужжатларда белгиланади. Меҳнат ҳақи, қоида тариқасида пул шаклида тўланади. Меҳнат ҳақини натура шаклида тўлаш тақиқланади. Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати томонидан белгиланган ҳолда бундан мустасно» - деб ёзилган. Иш ҳақига таълуқли чет эл адабиётларда берилган бошқа таърифларнинг айримларини келтирамиз. Уларда: Иш ҳақи – бу меҳнат баҳоси; бу ишчи кучи баҳоси; бу меҳнат хизматлари баҳоси; бу иқтисодий рентанинг шакли; бу ишчи кучини ижараси учун тўлов каби таърифлар келтирилган. Бундай таърифларни юзлаб келтириш мумкин. Юқоридагилардан келиб чиқиб, иш ҳақи ниҳоятда мураккаб иқтисодий категория эканлигига шубҳа туғилмайди. Ушбу масала юзасидан биз ўз мулоҳазаларимизни билдириб ўтамиз. Иш ҳақи назарий жиҳатдан тарихий, ижтимоий-иқтисодий категориядир. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар хил моддий неъматлар қаторида ишчи кучи олди-сотди предмети сифатида меҳнат бозори объектига айланади. Ишчи кучи олди-сотди предмети сифатида истеъмол қийматга ва қийматга эга бўлиши керак. Ушбу тушунчалар бошқа моддий неъматлар истеъмол қиймати ва қиймати тушунчаларига нисбатан фарқ қилиб, жуда мураккаб ва иқтисодий-статистик нуқтаи назардан ҳисобга олиниши алақанча мураккабдир. 3

www.arxiv.uz Кўп ҳолларда ишчи кучи ва меҳнат товар деб ишлатилади. Аслида товарнинг ижтимоий-иқтисодий моҳиятидан келиб чиқилса, ишчи кучи ва унинг меҳнати бошқа товарлардан шаклан ва мазмунан фарқ қилади. Товар деб ўзи учун эмас, сотиш учун ишлаб чиқилган маҳсулотни тушунамиз. Олди-сотти натижасида товарнинг эгаси, ундан фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳуқуқи ўзгаради. Товар айрибошлаш жараёнидан чиқиб, истеъмол жараёнига ўтади ва истеъмол предметига айланади. У истеъмолчиларнинг эҳтиёжини қондирувчи моддий неъмат сифатида хизмат қилади. Ишчи кучи биринчидан, шаклан моддий неъмат эмас, у ишлаб чиқариш қуввати сифатида фаолият кўрсатувчи жонли омилдир; иккинчидан, у олди-сотди жараёнида ўзи сотилмайди, унга эгалик қилиш ҳуқуқи ўзгармайди, бозорда меҳнат ресурси, меҳнат жараёнида ишлатиладиган унинг касбий маҳорати, қуввати, яъни унинг меҳнат қобилияти сотилади; учинчидан, моддий неъматларнинг олди-сотди жараёнида тўла қиймати (бу ерда тўла қиймат деганда, унинг ҳақиқий қиймати эмас, ижтимоий- зарурий қиймати, яъни унинг барча омиллар таъсири натижасида шаклланган қийматининг пулдаги ифодаси, яъни баҳоси эътиборга олинган), айрибошланади, сотилади. Ишчи кучи атамасига келсак, унга меҳнатининг тўла қиймати тўланмайди, аксинча қийматини бир қисми тўланади. Чунки, унинг меҳнати натижасида қўшимча қиймат яратилади. Ишчи кучи меҳнатининг зарурий қисмига иш ҳақи тўланади, қўшимча қиймат яратувчи қисмининг қиймати иш берувчи, яъни мулк эгаси (давлат, жамоа, корхона, иш берувчилар) ҳамда жамият тараққиёти учун зарур бўлган қисмида қолади; тўртинчидан, моддий неъматларнинг олди-сотди жараёни бирор бир лаҳзада содир бўлади, ишчи кучи меҳнатини олди-сотди жараёни узоқ даврда содир бўлади. 4

www.arxiv.uz Ушбулар нуқтаи назаридан келиб чиқиб, ишчи кучи, меҳнат алоҳида, ўз хусусиятига эга бўлган, олди-сотди жараёнининг предмети сифатида қаралиши лозим. Бу борада иш билан меҳнатни фарқлаш зарур. Ишни ишчи кучи, яъни унинг меҳнати, меҳнат қилиш қобилияти бажаради. Иш берувчи ишчининг бажарган иши учун ҳақ тўлайди. Шунинг учун ҳам расмий ҳужжатларда иш ҳақи атамаси ишлатилади. Умуман олганда бозорда ишчининг жисмоний ва интеллектуал меҳнат қилиш қобиляти сифатида, унинг тўла қиймати тўланмайди, аксинча уни қийматинг бир қисми - баҳоси меҳнат қилиш жараёнида тўланиб борилади. Меҳнат (6.4 мавзуга қаралсин) бу ишчиларнинг ўз эҳтиёжларини қондириш мақсадида амалга ошириладиган онгли фаолиятидир. Шундай қилиб, ишчи кучи ёки унинг меҳнатини умуман товар сифатида тарифлаш илмий-назарий нуқтаи назардан тўғри бўлмайди. Ишчи кучининг онгли фаолияти, унинг жисмоний ва интеллектуал меҳнат қилиш қобилияти бозорда сотилади ва ана шу қобилият товар бўлиб ҳисобланади. Иш ҳақига эса юқорида келтирилган товар қийматининг бир қисмининг (зарурий меҳнат) пулдаги ифодаси нуқтаи назардан қараш лозим. Иш ҳақи ишчи меҳнати мотивациясини ва рағбатлантиришнинг шакли сифатида намоён бўлади. Иш ҳақи, меҳнат ҳақи категориялари адабиётларда кўп ишлатилади, айримлар уларни синоним қаторида ишлатади 1 , айримлар уларни фарқлайди. Бунга тегишли фикрларни биз юқорида ҳам келтирдик. Масалан, Ю.Ф. Елизаров «Экономика организации» дарсликида (М., «Экзамен», 2005) «… иш ҳақидан, меҳнатга тўлов (меҳнат ҳақи) кенгроқ тушунча бўлиб, у иш ҳақидан ташқари ҳар хил тўловлар ва имтиёзларни ўз ичига олади» - деб таъкидлайди (115 бет). Муаллифнинг ушбу фикрларига қисман қўшилган ҳолда қуйидаги назарий фикрларни эътироф этиш зарур деб ҳисоблаймиз. 1 Раицкий К.А. «Экономика предприятия». М., ИВЦ «Маркетинг», 1999.; Экономика предприятия (фирма), Коллектив авторов, М., ИНФА-М., 2004.; Ворст Й., Ревентлоу П., Экономика фирмы, М., Высшая школа, 1994. 5

www.arxiv.uz Ҳақиқатдан олганда ҳар ҳил қўшимча тўловлар иш ҳақининг элементи ҳисобланади. Иш ҳақини бир неча хил элементларга бўлиш мумкин. Улар асосан (базали) иш ҳақи, устамалар, қўшимча тўловлар ва иш ҳақининг ўзгарувчан қисмидир (ҳар хил рағбатлантирувчи тўловлар). Асосан иш ҳақи ишчининг функционал вазифаларини ҳар қандай шароитда ўз вақтида ва сифатли бажариши учун тўланадиган, белгилаб қўйилган, доимий тўланадиган пул тўловидир (айрим ҳолларда натурал ҳолда бўлиши ҳам мумкин). Устамалар ва қўшимча тўловлар ишчи меҳнатининг алоҳида шарт шароити ва мазмуни учун тўланади. Масалан, меҳнат стажи, қўшимча функцияларни бажарганлиги, кечқурун, дам олиш ва байрам кунларида ишлаганлиги учун, ишламаган вақтлари учун тўлов, худудий коэффициентлар, оғир шароитлардаги ишлар учун қўшимчалар ва ҳакозолар. Иш ҳақининг ўзгарувчан қисми режадан юқори даражада бажарилган иш натижалари учун тўланади. Унга ҳар хил мукофатлар киради. Масалан, товар айланиши режасини ортиғича бажаргани учун, бирон давр (квартал, йил) натижалари учун тўланадиган мукофотлар, бонус тўловлар ва ҳокозолар учун. Расмий статистикада «Ишчи кучини сақлаш учун кетган харажатлар» кўрсаткичи ишлатилади. Ушбу кўрсаткични бизнинг фикримизча меҳнат ҳақининг зарурий қисмининг қийматига тенглаштириш мумкин. Меҳнат ҳақига иш ҳақидан ташқари маданий-оқартув, соғломлаштириш, кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, ижтимоий суғурталар, махсус тўловлар ва бошқа харажат кабилар киради. Меҳнат ҳақининг ижтимоий пакети таркибига қуйидагиларни киритиш мумкин:  ҳар хил ижтимоий тўловлар;  номоддий (пулсиз) имтиёзлар (ҳар хил имтиёзлар, иш вақтини мослаштириш, қўшимча меҳнат таътилини бериш, эрта нафақага чиқариш ва ҳ.к.); 6

www.arxiv.uz  фирма, корхонанинг акцияларни ўз ишчиларига сотиш;  меҳнат шароити ва мазмунини яхшилаш;  ишда яхши ижтимоий, психологик муҳитни яратиш;  ишчиларни хизмат поғоналаридан кўтарилиб борилишини таъминлаш; Шундай қилиб, «иш ҳақи» миқдори «меҳнат ҳақи» миқдоридан («Ишчи кучини сақлаш учун харажатлар») таркиби билан фақланади Мотивация деганда ишчининг фаолият учун ички дунёвий қизиқишини тушуниш керак. Мотивация инсон эҳтиёжини ўз меҳнати фаолияти орқали қондиришга интилишидир. Меҳнат фаолияти орқали инсон ўзининг нафақат моддий эҳтиёжларини, ҳамда ижтимоий эҳтиёжини ҳам қондиришга интилади (масалан, ўзини ҳимоя қилиш, дўстона муносабатлар, бошқалар ҳурматига сазовар бўлиш, шон-шарафга эга бўлиш, нуфуз кабилар). Иш ҳақи категориясини назарий ва амалий нуқтаи назардан номинал иш ҳақи ва реал иш ҳақига ажратиш зарур. Чунки иш ҳақининг реал миқдорига инфляция, баҳо каби омиллар салбий таъсир кўрсатади. Улар натижасида номинал иш ҳақи - иш ҳақи пул хисобида ўзгармай турса, реал иш ҳақи - олинган пулга сотиб олинадиган товарлар ва хизматлар миқдори камайиб боради. Шунинг учун ҳам жахон амалиётида иш ҳақини индексация қилиш қўлланилади. Бозор иқтисодиёти шароитида меҳнат ҳақи ёки иш ҳақини талқин қилганда, бизнинг фикримизча қуйидаги назарий масалаларни эътиборга олиш зарур. Иш ҳақи юридик шахс мақомига эга бўлган хўжалик субъектлари фаолияти билан боғлик бўлиб, у ёлланма ишчиларга тўланади. Якка тартибдаги ёки оилавий тадбиркорларда фаолият (иш) юритувчилар учун меҳнат натижаси қандай тўланади? Меҳнат натижаси иш ҳақи сифатида намоён бўладими ёки бошқачами, деган саволлар туғилади. Ушбу масала бўйича биз ўз фикр мулоҳазамизни билдирмоқчимиз. Ушбу масалага назарий нуқтаи назардан ёндашсак бундай хўжалик субъектлари учун иш ҳақи катигорияси мазмунан мос келмайди. 7

www.arxiv.uz Улар учун меҳнат фаолияти натижасидан олинган даромад категориясини ишлатиш мақсадга мувофиқдир. Масалан, якка тартибда ишлаётган тадбиркорнинг даромади, оиланинг иш фаолиятидан олган даромади. Ушбу даромадни назарий ва амалий жиҳатдан ёритишда уларни икки қисмга бўлиб қараш керак. Яъни, даромаднинг бир қисми шахсий истеъмол учун ишлатилади. Уни шахсий истеъмол фонди деб юритиш ва уларнинг иш ҳақига тенглаштириш мумкин. Даромаднинг иккинчи қисми фаолиятни кенгайтириш ёки такомиллаштириш учун мўлжалланган бўлиб, уни жамғариш фонди деб аташ мумкин. Худди шундай шахсий томорқаларда қишлоқ хўжалиги махсулотларини ишлаб чиқаришда махсулотга тўлов сифатида уларни натурал махсулотлари хизмат қилади. Бунда махсулотнинг бир қисми бозорга чиқарилиб қиймат шакли (пул)да намоён бўлиши, иккинчи қисми уруғлик фондини ташкил қилади. Ёки махсулот оилади натурал шаклда ишлатилиб, бир қисми истеъмол фондини иккинчи қисми уруғлик фондини ташкил қилади. Булар ҳам меҳнат ҳақи (тўлови) билан иш ҳақини ўртасидаги фарқларни англатувчи белгилардан ҳисобланади. Иш ҳақининг моҳияти ва аҳамияти унинг иқтисодий жараёнда бажараётган функцияларидан келиб чиқади. Иш ҳақи биринчидан, меҳнатни моддий рағбатлантириш функциясини бажаради . Бу функцияни иқтисодий деб хам айтиш мумкин. Бу функция иқтисодий деб юритилса иш ҳақини рағбатлантириш функциясига кенгроқ қараш зарур бўлади. Масалан: иш ҳақини нг табақаланиши ҳамда аҳолининг даромади, харид қобилияти, минимал эҳтиёж саватчасини нг шаклланиши масалаларини киритиш мумкин. Ушбу функцияни бажариш орқали иш ҳақи меҳнат мотивациясини кўтарилишини таъминлайдиган омил сифатида хизмат қилади; 8

www.arxiv.uz Иккинчидан, ишчи кучини такрор ишлаб чиқариш функциясини бажаради. Иш ҳақи ҳақиқатда ишчи кучини (умуман инсониятни) такрор ишлаб чиқариш учун моддий омил яратувчи восита сифатида хизмат қилади; Учинчидан, ижтимоий функцияни бажаради. Иш ҳақи аҳолининг нафақат моддий, балки ижтимоий эҳтиёжларини қондириш учун ҳам хизмат қилади. У орқали ижтимоий ҳақиқатни таъминлаш мумкин, аҳолининг юқори хаёт даражаси, ишчилар ва улар оиласи хаётини сифати таъминланишига эришилади; Тўртинчидан, ҳисоб китоб функциясини бажаради. Иш ҳақи орқали ишчининг меҳнат қилиш қобилияти, қуввати ҳисоб-китоб қилинади, баҳоланади. Жамиятда фаолият кўрсатаётган ҳар хил тармоқ, соҳадаги ишчиларнинг меҳнат қобилиятини, уларнинг мураккаблиги ёки соддалигини солиштириш имконияти ту ғ илади. Ишлаб чиқариш (иш, хизмат) жараёнида жонли меҳнатни нг хиссасини аниқлаш имконини яратади. (масалан, товар (иш, хизмат) ба ҳ осида, таннархида, савдода муомала харажатларида ва ҳ.к.); Бешинчи функциясига тақсимотни киритиш зарур. Бу функция орқали иш ҳақи жамиятда яратилган биринчидан, миллий даромадни аҳоли ўртасида, уларнинг меҳнатининг сон ва сифат жихатларидан келиб чиқиб пул ва натурал шаклда тақсимланишини; иккинчидан, товар ва хизматларни реал иш ҳақи сифатида аҳоли ўртасида тақсимланиши таъминланади; Олтинчидан, иш ҳақи жамиятни бошқаришда давлат томонидан тартибга солиш воситаси сифатида ишлатилади. Иш ҳақи товарлар ва хизматларни таркибининг асосий элементларидан бири. Қийматнинг классик формуласига эътибор берилса c + v + m иш ҳақи товар ва хизматлар қийматининг иккинчи элементи « v » сифатида намоён бўлади. Ушбулардан келиб чиқиб давлат «Минимал иш ҳақи»ни белгилаш орқали, баҳони, талаб ва таклифни тартибга солади, хамда инфяциянинг таъсирини чегаралайди; Еттинчидан, иш ҳақи сиёсий функцияни ҳам бажаради, масалан иш ҳақини камайтириш аҳоли томонидан норозичиликка, иш ташлашларга олиб 9

www.arxiv.uz келади, бу эса сиёсий муҳитни бузиб юборади. Шу сабабли иш ҳақининг даражасини, унинг ҳолатини нафақат иқтисодчилар, балки жамият холатини ўрганувчи сиёсатчилар, давлат арбоблари, социологлар, психологлар ва бошқа мутахасислар ҳам чуқур ўрганиши зарур. Иш ҳақини ташкил қилиш қоидалари. Иш ҳақининг шаклланиши, ҳисоб китоби, белгиланиши жараёнида бутун жаҳон амалиётида қабул қилинган, ишлатилаётган қоидалар мавжуд. Ушбу қоидаларга иш берувчи томонидан риоя қилиниши, давлат, жамият, касаба уюшма ташкилотлари ҳамда ҳар бир ишчи томонидан назорат қилиниши ва талаб қилиниши мукин. Ушбу қоидаларга қуйидагиларни киритиш мумкин:  меҳнатни сифат ва сон жиҳатларини ҳисобга олиш, уни ишлаб чиқариш (хизмат) натижаларига қараб рағбатлантириш;  иш ҳақини дифференциация қилиш. Ушбу қоида иш ҳақини ишчининг малакаси, меҳнатининг мураккаблиги ва соддалигига, ақлий ва жисмоний меҳнатга, меҳнат шароитига, меҳнатни нормаллаштириш каби ҳамда бошқа омилларни ҳисобга олган ҳолда белгиланишини талаб қилади:  иш ҳақи ҳар қандай хўжалик субъекти ҳодимларининг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш керак;  моддий рағбатлантириш шакллари, миқдори рақобатбардошликни таъминлаши керак;  иш ҳақи давлат томонидан белгиланган минимал иш ҳақи миқдоридан кам бўлмаслиги керак;  реал иш ҳақининг мунтазам ошириб боришни таъминлаш зарур. Номинал иш ҳақи ўсиш даражаси инфляция даражасига нисбатан юқори бўлишини таъминлаш;  меҳнат унумдорлигининг ўсиш даражаси ўртача иш ҳақининг ўсиш даражасига нисбатан юқори бўлишини таъминлаш. Иш ҳақини ташкил қилиш қоидаларини кўриб чиқишда биринчи омил сифатида давлатнинг ролини эътиборга олиш мақсадга мувофиқ. Давлат иш ҳақи тизимини қонуний нормалар орқали бошқаради, у иш ҳақини 10

www.arxiv.uz бошланғич, базис даражасини белгилайди. Унга минимал иш ҳақи миқдори, минимал яшаш даражаси каби кўрсаткичларни киритиш мумкин. Булардан ташқари давлат иш куни давомийлигини, меҳнат таътили даврини ва уларга тўлов миқдорини белгилайди. Давлат ишчи ва иш берувчилар ўртасидаги низоларни суд орқали ҳал қилувчи арбитор бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида меҳнатнинг ҳуқуқий қонуний ҳужжати сифатида Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси ҳисобланади (Ушбу қонун Ўзбекистон Республикасида 21 декабр 1995 йили тасдиқланган ва 1996 йил 1 апрелдан амалга тушган). Ушбу меҳнат кодексининг 16 моддасида меҳнаткашларнинг меҳнат ҳуқуқлари, жумладан меҳнат мотивацияси ва воситалари белгилаб қўйилган. Улар қаторига қуйидагилар киради:  меҳнат ҳақини қонун билан белгилаб қўйилган минимал миқдордан кам бўлмаган даражада олиш;  тасдиқланган меҳнат таътили ва уни ҳақини олиш, дам олиш ва байрам кунлари дам олиш;  меҳнат шарт-шароити, унинг хавфсизлиги ва гигиенаси таъминланишига эга бўлиш;  меҳнат фаолияти билан боғлиқ зарарларнинг қопланиши;  қонун билан белгиланган ижтимоий имтиёзлардан фойдаланиш ва ҳ.к. Иш берувчи ва ишловчининг ўртасидаги ижтимоий-меҳнат муносабатлари ва иш ҳақи масалалари хўжалик субъектларининг ичида тузилган меҳнат шартномаси билан тартибга солинади. Ушбу шартномада меҳнат шароити, иш ҳақи, уй жой ва медицина таъминоти, кафиллар ва имтиёзлар кабилар ўз аксини топади. Шартномалар муддатсиз, бирон муддатга (беш йилга) ёки бирон ишни бажариш даврига тузилади. Иш ҳақининг шакллари, тизими ва ҳисоблаш усуллари. Жахон амалиётида иш ҳақини ҳисоб китоб қилиш учун тан олинган иш ҳақи шакли ва тизими яратилган. Иш ҳақи қуйидаги икки шаклдан иборат: 11

www.arxiv.uz  вақтбай иш ҳақи;  ишбай иш ҳақи: Иш ҳақи икки ҳил тизимда, яъни тарифли ва тарифсиз тизимда амал қилади. Вақтбай иш ҳақи оддий вақтбай (соат, кун, хафта, ой) ва вақтбай – мукофотли тизимларга бўлинади. Ишбай иш ҳақи эса оддий (бевосита) ишбай, ишбай-мукофатли, билвосита-ишбой, аккорд тизимларига бўлинади. Юқоридагилар ҳаммаси таърифли тизимга киради. Булардан ташқари тарифсиз тизим ҳам қўлланилади. Иш ҳақи шакллари ва тизимларини қуйидаги (11.1.1) чизмада ифода этамиз. 12

www.arxiv.uz 11.1.1 чизма Иш ҳақи шакллари ва тизимлари 13

www.arxiv.uzИ ш ќ а љ и ш а к л л а р и в а ти зи м л а р и Иш ќ а љ и шакл лари И ш х а љ и ти зи м л а р и Ва љ тб ай Т а р и ф л и Ишба й Тари фсиз Ва љ тбай мукофатли Бевосита ишбай АккордПрогрессив- ишбай Ишбай мукофотли Билвосита-ишбай О ғ заки келишилган Ва љ тб ай шакли Ишба й шаклиОддий -ва қ тбай 14

www.arxiv.uz Иш ҳақини ташкиллаштириш хўжалик субъектларида қуйидаги элементлар (кўрсаткичлар)ни ишлаб чиқиш (шакллантириш, ҳисоблаш, тасдиқлаш) билан амалга оширилади: Биринчидан, меҳнатни нормаллаштириш; Иккинчидан, тариф тизимини аниқлаш; Учинчидан, иш ҳақини муқобил шакли ва тизимини танлаш; Тўртинчидан, иш ҳақи фондини шакллантириш; Бешинчидан, моддий рағбатлантириш турларини белгилаш. Меҳнатни нормаллаштириш меҳнат сифатини ва умумий натижага индувидуал шахсларнинг ҳиссасини аниқлаш воситаси сифатида хизмат қилади. Меҳнатнинг самарадорлигини ошириш ҳамда иш ҳақини оқилона белгилаш, уни ташкил қилиш учун илмий асосланган меҳнат нормаси ва нормотивларини ишлаб чиқиш катта аҳамиятга эга. Норма ва нормотивлар орқали меҳнат ва иш ҳақи кўрсаткичларини чуқур тадқиқот қилиш, прогнозлаш ва режалаштириш осонлашди. Бозор иқтисодиёти шароитида норма ва нормотивлар меҳнатни одилона, адолатли ва ва ҳаққона баҳолашни таъминлайди. Бу эса ўз вақтида корхона, ташкилот ва бошқаларда жамоанинг жипслашишига, меҳнат унумдорлигини ва самарадорлигини оширишга олиб келади. Савдода меҳнатни нормалаштириш орқали сотиб олувчиларга хизмат кўрсатиш (масалан, бир сотувчи бирон даврда нечта сотиб олувчига хизмат қилиши) мумкинлиги нормасини, сотувчилар, раҳбарлар, мутахассислар ва ёрдамчи ходимларнинг рационал сонини ва бошқа кўрсаткичларни аниқлаш мумкин. Тариф тизими – норматив мажмуаси бўлиб, улар асосида иш ҳақини дифферинциациялаш таъминланади. Иш ҳақини дифферинциациялаш меҳнатнинг мураккаблиги, шарт – шароити, табиий – иқлимий шароити, меҳнатнинг интенсивлиги унинг тавсифини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Иш ҳақини ташкил қилишнинг асосини тариф тизими ташкил қилади. Биз юқорида келтирганимиздек Ўзбекистон Республикасида ҳам иш ҳақи тизими тарифли ва тарифсиз иш ҳақи тизимидан ташкил топади. Тариф тизими қуйидаги нормотив ҳужжатлардан таркиб топади: Тари фсиз О ғ заки келишилган Шартномавий Комиссион Силжувчи окладлар 15

www.arxiv.uz I – Иш ва ишчилар касб ҳунарини тарифий- малакавий маълумотномаси ҳамда хизматчилар лавозимини малакавий маълумотномаси. Ушбу маълумотнома нормотив ҳужжат ҳисобланиб, ишчи ва ишчига, лавозимга қўйиладиган талабларнинг малакавий таснифини белгилайди. Унда ишчига ёки ишни бажариш учун зарур бўлган билим, кўникмалар ва ҳар хил касб, малакага таълуқли ишлар туркуми тарифланади. Тарифий – малакавий маълумотнома ишчилар малакаси даражасини ва тариф разрядини белгилайди; Тарифий-малакавий маълумотнома бажариладиган ишларнинг тўла тавсифини ва уни бажарадиганлар учун қўйидаги малакавий талабларни ўз ичига олади. Улар ишни баҳолашда ягона мезондан фойдаланишни ва ишнинг мураккаблигидан келиб чиқиб ишчиларга таълуқли разряд белгилашни таъминлайди. Ҳозирги даврда Ўзбекистонда 1985 йил тасдиқланган Ягона тариф – малака маълумотномаси (ЯТММ) ишлатилмоқда. Унда ишнинг тавсифи ва ишга қўйиладиган талаблар келтирилган. Маълумотномада ҳар бир касб – ҳунарга бериладиган малакавий разряд кўрсатилади. ЯТММ – га ўхшаш «Хизматчилар лавозими малакавий маълумотномаси» (ХЛММ) мавжуд. Унда ҳар бир лавозимда бажарилиши лозим бўлган бурчлар ва мутахассиларга, хизматчиларга қўйиладиган малакавий талаблар келтирилади. II - Тариф ставкаси, иш вақти ўлчов бирлигига тўланадиган иш ҳақи миқдорининг пулдаги ифодаси. Ишчиларга иш ҳақи тўлашда иш вақти ўлчов бирлигида(соат, кун, ой) ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш, хизмат) учун тўланадиган иш ҳақи миқдори белгиланади. Тариф ставкасини у ёки бу турини (соат, кун, ой) ишлатиш корхонада фойдаланилаётган меҳнат нормалари туридан боғлиқ бўлади. Хозирги кунда соатбай тариф ставкасини ишлатиш кўпроқ тарқалган. Умумлаштириб айтганда ишчилар учун тариф ставкаси иш вақти ўлчов бирлигида бажариладиган оддий меҳнатни («О» - разряд) учун тўланадиган иш ҳақининг абсолют(пул ифодасида) миқдорини белгилайди. «О» - разряд тариф ставкаси давлат томонидан белгиланган минимал иш ҳақи миқдоридан кам бўлмаслиги керак. Раҳбарлар, мутахассислар, хизматчилар, 16

www.arxiv.uz ёрдамчи химатчилар ва айрим нормаллаштириш мумкин бўлмаган ишларни бажарувчилар учун тариф ставкаси лавозим оклади орқали белгиланади. Тариф ставкага нисбатан рағбатлантириш тизими шаклланади. Мукофотлар, қўшимчалар, устамалар, худудий коэффицентлар тариф ставкасига нисбатан фоиз хисобида белгиланади. Бажариладиган иш хизмат разрядига қараб аниқланган, тариф ставкаларининг бир бирига нисбати тариф сеткасида хар бир разряд учун кўрсатиладиган тариф коэффицентларида ўз аксини топади. «0» разряд коэффицент бирга тенг. «0» разряддан бошлаб тариф сеткасида белгиланган максимал разрядгача тариф коэффиценти ортиб боради. (Тариф сеткасига қаралсин 11.3.1 чизма). III – Тариф сеткаси, иш ҳақини дифференцациялашган миқдорни белгилайди. Унда меҳнат (иш, хизматлар)нинг хусусиятларидан келиб чиқиб ишчилар учун белгиланадиган разрядга қараб, тариф коэффицентлари орқали ойлик тариф ставкалари аниқланади. Тариф сеткасида иш ҳақи шкаласи ишлатилади, унда тариф разряди ва тариф коэффицентлари, тариф ставкаси ўз ифодасини топади. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон Республикаси бюджетдан молиялаштириладиган корхона, ташкилот ва муассасалар ишчи – химатчилар учун иш ҳақини белгилашда Ягона тариф сеткаси (ЯТС) асосида ҳисоб китоб қилинади. Ягона тариф сеткасида тариф разряди ва тариф коэфициентлари келтирилади. Тариф разряди ишчининг малака даражаси, ишнинг мураккаблиги, реал (аниқ)ликлиги ва бажариладиган вазифанинг жавобгарлигини аниқлайди. Тариф коэффициенти тариф ставкасини тариф разрядининг ортиб боришига нисбатан юқориланиш даражасини белгилайди, яъни «0» разрядга нисбатан юқори малакали иш, хизмат неча маротаба кўпроқ иш ҳақи олишини кўрсатади. Тариф разряди ва тариф коэффициенти орқали тариф ставка миқдори қуйидагича аниқланади: T ci = T o • K i ; бу ерда : T ci – тариф ставкаси, i – разряддаги ишчи ёки ходим учун, сўмда; T o – «0» разряддаги ишчи ёки хизматчи учун белгиланган тариф ставкаси, сўмда; K i – i - разряддаги ишчи ёки ходим учун белгиланган тариф коэффициенти. 17

www.arxiv.uz ЯТС Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Иш ҳақи тўлашнинг ягона тариф ставкасини такомиллаштириш тўғрисида»ги 20 июнь 2000 йилги 280 – сонли қарори билан тасдиқланган. У 22 тариф разрядини ўз ичига олган бўлиб, тариф коэффициентлари орқали ҳар хил турдаги иш ва лавозим окладларини белгилаш учун хизмат қилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 12 октябрдаги ПФ – 3808 – сон фармонига мувофиқ бюджет муассасалари ва ташкилотлари ходимларининг лавозим ставка(оклад)лари миқдори қуйидагича белгиланган ( 1 - жадвал). Давлат ва давлат акциядор корхоналари ЯТС низомига риоя қилишлари шарт. Бюджет тизимига қарамаган хўжалик субъектлари ўзлари иш ҳақи шаклини, тизимини, моддий рағбатлантириш миқдорини, қўшимча тўловлар кабиларни мустақил белгилайдилар. Давлат тариф ставкаси окладларини улар асос сифатида ишлатишлари мумкин. Лекин, уларда ўрнатилган минимал иш ҳақи давлат томонидан белгиланган даражадан кам бўлмаслиги керак. Уларнинг миқдорига меҳнат бозоридаги рақобат ва корхоналарнинг молиявий имкониятлари таъсир қилади. IV . Худудий коэффициентлар. Ушбу коэффициентлар ҳар хил табиий-иқлимий шароитларда ишловчиларнинг ҳаёт даражасини дифиренциацияланишини таъминлайди ва иш ҳақига қўшимча тўлов миқдорини коэффициент ўлчов бирлигида кўрсатади. V . Устамалар ва ҳар хил қўшимча тўловлар. Булар тариф ставкасида ҳисобга олинмаган омилларни ҳисобга олиб, иш ҳақининг якка тартибланишини таъминлайди. Масалан, бажариладиган иш ёки лавозимнинг муҳимлиги; меҳнат стажининг доимийлиги; тил билиши; меҳнатга муносабати; қўшимча 1 - жадвал Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 12 октябрдаги ПФ – 3808- сон Фармонига мувофиқ бюджет муассасалари ва ташкилотлари ходимларининг лавозим ставка(оклад)лари миқдори. Тариф разрядлар Тариф коэффициентлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Ўзбекистон Республикаси 18

www.arxiv.uz и Махкамасининг 2006 йил 26 октябрдаги 218- сонли қарори асосида тасдиқланган тариф коэффициентларига биноан 2006 йил 1 ноябрдан ҳисобланган тариф ставкалари миқдори(сўм). Президентининг 12 октиябрдаги ПФ-38-8 сонли фамонига асосан компенциация тўловлари ҳисобга олинган тариф ставкалари 2006 йил 1 ноябридан (сўм) 1. 2 3 4 0 1.000 12420 Х 1. 2.377 29522 Х 2. 2.616 32491 Х 3. 2.878 35745 42708 4. 3.165 39309 46252 5. 3.467 43060 50020 6. 3.483 46985 53947 7. 4.112 51071 58037 8. 4.454 55319 62274 9. 4.797 59579 66540 10. 5.147 63926 71230 11. 5.503 68347 76046 12. 5.870 72905 80597 13. 6.242 77526 85218 14. 6.617 82183 89879 15. 7.000 86940 94649 16. 7.388 91759 99470 17. 7.781 96640 104362 18. 8.180 101596 109306 19

www.arxiv.uz 19. 8.585 106626 114344 20. 8.995 111718 119440 21. 9.441 116885 124615 22. 9.830 122089 129816 Изоҳ: Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати қарори билан айрим ҳодимларнинг иш ҳақи ставка (оклад)ларига ўрнатилган қўшимча тўлов ёки устамалар миқдори жадвалининг компенсация ҳисобга олинмаган ҳолдаги ставкасидан (3- устундан) келиб чиққан ҳолда ҳисобланади. Вазифага ёки ишда йўқ ишчини лавозимини бажариш; кечқурун, дам олиш, байрам кунларида ишлаш кабилар учун тўловлар. Уларнинг хусусиятларига қарасак, устама компенсация ролини ўйнайди, қўшимчалар эса рағбатлантириш хусусиятига эга. Тариф тизими, юқорида келтирилгандек иш ҳақини ҳар хил шаклларида фойдаланишни тақозо қилади. иш ҳақи шаклларига батафсил тўхталиб ўтамиз. Вақтбай иш ҳақи. Вақтбай иш ҳақи икки хил тизимдан иборат:  оддий - вақтбай;  вақтбай - мукофотли. Оддий- вақтбай иш ҳақи шакли ишлатилганда иш ҳақи тариф ставкаси ёки лавозим оклади асосида ҳисобланади. Лавозим окладлари лавозим (штат) жадвалларида кўрсатилади. Лавозим оклади – тўла ишлаган ой учун белгиланган иш ҳақи миқдори. Ишчиларга иш ҳақи ҳисоблашда оддий- вақтбай шакли, соатбай ёки кунбай турлари ишлатилади. Бунда иш ҳақи миқдори соатбай (ёки кунбай) иш ҳақи ставкасини ҳақиқий ишлаган соатлар ёки кунлар сонига кўпайтириш йўли билан аниқланади. Унинг учун қуйидаги формулани ишлатиш мумкин. И x = C tc ∙ t i ёки И x = K tc ∙ К o бу ерда И x – ишчининг ойлик иш ҳақи суммаси, сўмда; 20

www.arxiv.uz C tc – ишчига белгиланган бир соатли тариф ставкаси, сўмда; t i – ишчиларнинг бир ойда ишлаган вақти, соат; К o - бир ойда ишчининг ишлаган кунлари сони, кун; K tc – ишчига белгиланган бир кунлик тариф ставкаси (7 ёки 8 соат иш кунига белгиланган), сўмда. Юқорида келтирилган шакл (оддий-вақтбай) асосан ёрдамчи ва хизмат қилувчи ходимлар учун қўлланилади. Лавозим окладлари бошқарув, маъмурий хўжалик ходимлари, мутахиссислар ва меҳнат жараёни нормаллаштирилиб бўлмайдиган ёки асосли ҳисобга олишни иложи йўқ иш турларни бажарадиганлар учун қўланилади. Хизматчиларга иш ҳақи тўлаш ўзининг мазмуни жиҳатидан вақтбай- мукофотлига яқин бўлиб, у асосида иш ҳақининг асосийси – лавозим оклади (одатда бир ойлик) ва ундан ташқари қўшимчалар ва мукофотлар тўланади. Лавозим оклади ишбай жадвали асосида хизматчининг касбий малакаси, иш ҳажми, тавсифи ва бошқа омилларга қараб белгиланади. Вақтбай-мукофотли иш ҳақи шакли ишлатилганда тариф ставка ёки лавозим оклади орқали аниқланган иш ҳақидан ташқари ишчи ва хизматчиларга ҳар хил мукофотлар тўланади. Унинг учун корхона, хўжалик субъектлари махсус низом ишлаб чиқади. Моддий рағбатлантириш миқдори низомда ишчи ва хизматчилар бажарган ишлар ва вазифаларни сон ва сифат кўрсаткичларига қараб фоизда ёки абсолют сўмда кўрсатилиши мумкин. Рағбатлантириш кўрсаткичлари ва миқдори жамоа шартномаси ёки меҳнат шартномасида кўрсатилиши ёки раҳбар буйруғи билан амалга оширилиши мумкин. Моддий рағбатлантириш ҳар ойда, кварталда, йил натижаси бўйича ва айрим иш ёки вазифани бажарилиши натижаси бўйича амалга оширилади. Мукофот суммаси (М с ) қуйидагича аниқланиши мумкин: И х ( p + k ∙ n )c M =-------------------------; бу ерда: 100 21

www.arxiv.uz p – режалаштирилган 100,0% бажарганлиги учун рағбатлантириш миқдори, %; k – режани ортиғи билан бажарганлигининг ҳар бир фоизи учун моддий рағбатлантириш миқдори, %; n – режанинг ортиғи билан бажарилган даражаси, %. Вақтбай иш ҳақи шакли қуйидаги ҳолларда кўпроқ самара беради:  ишчининг вазифаси техник-технологик жараёнларни кузатиш ва назорат қилиш билан боғлиқ бўлса. Савдода ва оммавий овқатланиш соҳасида улар қаторига савдо залидаги назоратчилар, маъмурлар киритилиши мумкин;  фаолият жараёнида ишнинг сафати ва хизматни бажариш муддати муҳим аҳамиятга эга бўлса. Савдода ва оммавий овқатланиш соҳасида менежерлар, технологлар,мастер-товарлар, юқоридаги жараёнлар учун жавобгар шахслар киради;  сон жиҳатдан натижани ҳисобга олиш қийин ёки имконияти бўлмаса. Булар қаторига раҳбарлар, мутахассислар, ва ёрдамчи ходимларни киритиш мумкин. Ишбай иш ҳақи Ишбай иш ҳақи меҳнат натижасини сон ва сифат жиҳатдан ҳисоб-китоб қилиш имконияти бўлган ишчи ва хизматчилар учун қўлланилади. Бунда асосан бажарилган иш ёки хизмат ўлчов бирлигига нисбатан расценка ишлатилади. Масалан, 1000 сўмлик товар айланишига, 100 порция ишлаб чиқарилган овқатлар сонига, хизмат кўрсатилган хўрандалар сонига ва ҳоказолар учун. Ишбай иш ҳақи шакли иш ёки хизмат натижасини ошириб бориш асосий мақсад бўлганда ёки меҳнат натижаси ишчига ёки бригадага боғлиқ бўлганда ёки меҳнат натижасини аниқ ҳисоблаш имконияти бўлганда ишлатилса кўпроқ самара беради. Ишбай иш ҳақи тизимида ишлатиладиган усуллар 11.1.1 чизмада келтирилган. Ишбай иш ҳақи шакли савдода ва оммавий овқатланиш соҳасида асосан сотувчилар, кассирлар, официантлар, ошпазлар ва буфетчилар учун ишлатилади. 22

www.arxiv.uz Ишни ташкил қилиш шароитига қараб ишбай иш ҳақи якка тартибда ва жамоавий (бригада) турларига бўлинади. Бевосита ишбай иш ҳақи ҳақиқий бажарилган иш, хизмат миқдорини белгиланган расценкага кўпайтириш йўли билан аниқланади ва бу холда мукофотлар ишлатилмайди. Масалан: а) якка тартибда расценка белгиланган бўлса И х. = ∑ р i . ∙ q i . бу ерда: p i – i - иш ёки хизмат ўлчов бирлигига белгиланган расценка, сўм; q i – ишчи томонидан бажарилган i -иш ёки хизматнинг миқдори, сон бирлигида бир ойга. б) жамоа (бригада) учун расценка белгиланган ҳолда жамоа (бригада) бажарган иш ёки хизмат миқдори белгиланган расценкага боғлиқ бўлади. Ҳар бир ишчининг иш ҳақи уларнинг разрядлари ва бир ойда ишлаган иш вақтига пропорционал тақсимланади. Бунда бригадани иш ҳақи (И x .б. ) қуйидагига тенг бўлади: И х.б. = ∑ р i .б. ∙ q i .б. бу ерда: p i .б. – бажарилган иш ёки хизмат ўлчов бирлигига белгиланган бригада расценкаси, сўм; q i .б. – бир ойда бригада бажарган иш ёки хизматнинг сон миқдори, сўм, дона ва ҳоказо. Ишчининг иш ҳақи қуйидагича ҳисобланади: Т с. i . ∙ t i И х. i . = И х.б. ∙ ------------------; бу ерда: п ∑ (Т с. i . ∙ t i ) t =1 И x . i – i - ишчининг бир ойлик иш ҳақи миқдори, сўм; T c . i – i - ишчининг разряди бўйича белгиланган соатбай тариф ставкаси; t i – ишчининг бир ойда ишлаган вақти, соат; n – бригададаги ишчилар сони. Иш ҳақининг ишбай-мукофотли шакли ишлатилганда белгиланган расценка бўйича асосий иш ҳақи юқоридагича хисобланади. 23

www.arxiv.uz Ишбай-мукофотли иш ҳақи усули ишлатилганда мукофот суммаси вақтбай- мукофотли иш ҳақи усулида ишлатилган формула орқали ҳисобланади. Прогрессив ишбай иш ҳақи шакли ишлатилганда (бу шакл асосан ишлаб чиқариш тармоқларида кўпроқ қўлланилади) режа даражасида бажарилган иш учун иш ҳақи белгиланган расценкага қараб хисобланади, режадан ортиқ бажарилган иш учун эса оширилган расценкага нисбатан ҳисобланади. Билвосита ишбай иш ҳақи шакли асосан қўшимча ишларни бажарувчи ишлар учун ишлатилади. Аккорд иш ҳақи шакли бажариладиган ишнинг умумий хажмига белгиланади ва унда иш тез (белгиланган муддатга нисбатан) бажарилгани учун мукофот бериши режалаштирилади. Бу шакл қурилиш корхоналари ва автотранспортларда ишлатилади. Хўжалик субъектлари учун мотивация муҳитини яратиш муҳим масалалардир. Шундай мотив ва рағбатлантириш усулларини яратиш керакки, рахбардан тортиб, то оддий ишчигача ишларни бажариш улар учун ҳам қизиқарли, ҳам фойдали бўлсин. Бизнинг фикримизча мулкдор учун ҳам, ёлланма ишчи ҳам хўжалик субъектининг асосий мақсадини, («Х» даражадаги фойда ёки даромад олиш бир томондан, « Y » даражадаги талаб ёки эҳтиёжни қондириш иккинчи томондан) бажариш умумий нуқта бўлиб ҳисобланиши керак. Шуни таъкидлаш жоизки, ҳаракатдаги кафолатланган тариф ставкалари ва лавозим окладлари ишчи ва ходимларнинг маошини хўжалик субъекти мақсади билан боғлиқлигини тўла ифода қилмайди. Бозор иқтисодиёти шароитида юқоридаги муаммони ҳал қилиш учун иш ҳақининг прогрессив шаклларидан, моделларидан фойдаланишга ҳаракатлар амалга оширилмоқда. Бунга ушбу масалада хўжалик субъектларининг мустақиллигини ошириш имконият яратмоқда. Бундай шаклга (моделга) тарифсиз тизимни киритиш мумкин. Бунда кафолатли тариф ставкалар лавозим окладлари, айрим устамалар ва қўшимчалар ишлатилмайди. Ушбу тизимда иш ҳақи фонди ёки жамоа томонидан ишлаган маошининг хажми улар ўртасида ишчи ходимнинг малакаси ва мехнатининг сифатига қараб тақсимланади. Бунда иш ҳақини индивидуллаштиришга эришилади. Ушбу шакл (модел) чет элларда (АҚШ., 24

www.arxiv.uz Япония, Франция) қисман тажриба шаклда Россия ва Ўзбекистон корхоналарида ишлатилмоқда. Таърифсиз тизим асосида маошларни меҳнатнинг сифатига (малакаси, маҳорати, лавозими) қараб унинг умумий фонддаги ҳиссаси ва миқдори аниқланади. Бунинг учун қуйидаги иш ҳақини ҳисоб-китоб формуласи ишлатилади. фх П i i i xi И K K И . 1    Бу ерда: И x . i . – i – ишчининг иш ҳақи; К i – i – ишчининг иш ҳақи неча маротаба минимал иш ҳақидан юқорилигини кўрсатувчи коэффицент; п – ишчиларнинг умумий сони. Тарифсиз иш ҳақи тизими ишлатилганда алоҳида ишчининг иш ҳақини ҳисоблашда юқоридагидан ташқари алоҳида ишчининг меҳнатига иштирок этиш коэффицентини аниқлаш орқали ҳам, ишчининг иш ҳақи фондидаги ҳиссасини ва иш ҳақининг миқдори ҳисоб китоб қилинади. Хозирги вақтда савдо ва омавий овқатланиш соҳасида иш ҳақининг тарифсиз тизимидан ҳам кенг фойдаланилмоқда. Бунда силжувчи окладлар, шартномавий (меҳнат шартномаси, жамоавий шартномаларда кўрсатилиши мумкин) ва комиссион усули қўлланилади. Иш ҳақининг тарифсиз тизимида иш ҳақи фондини тақсимлаш қоидаси ишлатилади. Яъни бригада ёки жамоа учун ажратилган иш ҳақи фонди ишчи ёки хизматчилар ўртасида уларнинг фаолият натижасига қўшган ҳиссасини (ишнинг мураккаблиги, ишчининг малакаси, жавобгарлиги даражаси, ишлаган вақти кабилар) ҳисобга олган ҳолда тақсимланади. Бунда ҳир хил коэффицентлар, баллар тизими (рейтинг) кабилар ишлатилиши мумкин. Иш ҳақининг тарифсиз тизимининг мақсади иш ёки хизматни (корхона, хўжалик субъекти, ташкилот) пировардидаги натижани моддий рағбатлантиришга қаратилади. Ушбу натижага қараб иш ҳақи фонди режалаштирилади. Иш ҳақи миқдори унинг учун ажратилган маблағ ҳажмига қараб аниқланади. 25

www.arxiv.uz Албатта ишчига қонуний ҳужжатларда белгиланган минимал иш ҳақи миқдорини тўлаш кафолатланиши зарур. Иш ҳақини силжувчи окладлар тизими иш ёки хизмат хажми режаси бажарилганда бошқа кўрсаткичлар (масалан: товар айланмаси таркиби, муомала (давр) харажатлари даражаси ва таркиби, даромад, фойда миқдори, рентабеллик даражаси, меҳнат унумдорлиги ва бошқалар) ўзгарса белгиланган (келишилган) иш ҳақи миқдори ўзгартирилиб борилади. Ўзгартирилиш миқдори кўрсаткичларни у ёки бу томонлама ўзгарилиши миқдорига қараб коэффицентларда ёки фоизларда белгиланиши мумкин. Комиссион иш ҳақи тизими сотувчиларга, савдо агентлари, диллерлар, реклама агентлари, товарлар билан таъминловчилар, овқатланиш зали маъмурлари, ташқи иқтисодий алоқалар билан шуғулланувчилар, айрим мутахасислар, хизматчилар кабиларга қўлланилиши мумкин. Комиссион иш ҳақи тизимининг кўп хиллари қўлланилади. Конкрет усули корхона, савдо, оммавий овқатланиш шаҳобчаларининг мақсадига, муомаладаги товарларнинг хусусиятига, бозорнинг муҳитига ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Тарифсиз иш ҳақининг комиссион усули қўлланилганда иш ёки хизмат натижаси миқдорига комиссион фоиз (якка тартибдаги ёки жамоа, бригада) белгиланади ва у қуйидагича аниқланади: 100 .. .бфК ТА б Их   ёки 100 . . iф iх К ТА И   Бу ерда: ТА – бажарилган иш, хизмат миқдори ёки бошқа белгиланган кўрсаткич, бу ерда товар айланиши суммаси келтирилган; К ф – «ТА» миқдорига белгиланган комиссион тўлов фоизи, % да - тегишлича «б» бригада, « i » алоҳида ишчи учун. Корхона ёки хўжалик субъекти товар айланиш хажмини оширишга интилса, одатда товар айланиш хажмига нисбатан комиссион фоизи белгилананди. Масалан, савдо шаҳобчаси сотувчисига магазин директори томонидан товарлар айланиши хажмига нисбатан 10,0% комиссион тўлови белгиланган. Ой давомида 26

www.arxiv.uz товар айланиши хажми 900000 сўмни ташкил қилган бўлса, сотувчини иш ҳақи 90000 сўмни (900000*10/100) ташкил қилади. Сотувчиларга иш ҳақи комиссион усул билан аниқланганда товар ассортиментларига қараб ошиб борувчи (прогрессив) комиссион фоизлар ишлатилиши мумкин. Масалан, товар айланишини ҳар бир фоиз ўсишига қанча фоизга комиссион тўлов ўсиши мумкинлиги белгиланади. Мисол учун, озиқ-овқатлар билан савдо қилувчи сотувчига минимал товар айланиши миқдори (режада) 600000 сўм, комиссион фоиз – 10,0%, ҳар бир фоиз товар айланишига комиссион тўлов суммаси 0,5% ўсиши белгиланган ва ҳақиқий товар айланиши 700000 сўмни ташкил қилади. Бу ҳолда озиқ-овқатлар билан савдо қилувчи сотувчининг иш ҳақи қуйидагича аниқланади: 1. Товар айланиши режасининг бажарилиши (ТА ф ) ТА ф = 700000*100/600000 = 116,7% 2. Режадаги комиссион тўлов суммаси (К их.р ) К их.р = 600000*10/100 = 60000 сўм 3. Комиссион тақдирлаш фоиз хисобида (КРФ) КРФ = (116,7 – 100,0) * 0,5 = 8,35% 4. Сотувчининг ойлик иш ҳақи (И xi ) И х. i = 60000 + 60000*8.35/100 = 60000 + 5010 = 65010 c ўм Комиссион – ошиб борувчи (прогрессив) усул ишлатилганда иш ҳақини қуйидагича аниқлаш формаласини тавсия қиламиз. 100 . . КТФ К К i Иx ихр рих    Бу ерда: И x . i – i – сотувчининг ойлик иш ҳақи; К их.р – режадаги комиссион тўлов суммаси; КТФ – комиссион рағбатлантириш миқдори, % ҳисобида. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида иш ҳақининг контаракт (шартномавий) тизими кенг тарқала бошланди. Умуман контракт (шартномавий) иш ҳақи тизими бутун жахонда кенг тарқалган. Шуни эътиборга олиш керакки, бу тизим ишлатилганда аслида тариф сеткаси, тариф разрядлари, тариф коэффицентлари, 27

www.arxiv.uz тариф ставкалари ва моддий рағбатлантириш тизимларини ҳамда бошқа омилларни чуқур таҳлил қалиш асосида иш ҳақини контракт (шартномада) кўрсатилган миқдорда аниқланади. Бу албатда контракт (шартнома) миқдори иш берувчи ёки мулкдорнинг иш ҳақи учун ажрата оладиган маблағи хажми, уни имконияти чегарасида белгиланади. Мехнат (жамоавий) контракт (шартнома) да иш ҳақи миқдори (вақтбай ёки ишбай шакли кўрсатилиши мумкин) моддий рағбатлантириш ва жавобгарлик шарти, меҳнат шарт-шароити, ишчининг ҳуқуқи ва бурчи, контракт (шартнома) муддати келишилади. Иш ҳақининг тарифсиз тизими ишлатилишда:  аниқ савдо ходимига қўйилган вазифа ва мақсадни;  мақсадга эришиш даражасини белгиловчи кўрсаткичлар;  мақсадга эришиш даражаси ва моддий рағбатлантириш миқдорини сон нисбатини аниқлаб олиш лозим бўлади. 4. Иш ҳақи фондининг таҳлили. Бозор иқтисодиёти шароитида хўжалик субъектлари (корхона, ташкилот, муассаса, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик)ни иш ҳақи тўлаш соҳасидаги сиёсатига бир қанча омиллар таъсир қилади. Улар қаторига қуйидагиларни киритиш лозим: o бажариладиган иш ҳажми (савдода асосан товар айланиши, оммавий овқатланишда махсулот ишлаб чиқариш, товар айланиши, хизмат кўрсатилган ходимлар сони); o хўжалик субъектларини молиявий ҳолати; o минимал иш ҳақи миқдори; o тариф ставкаларини ва тариф сеткасининг (разрядлар, тариф коэффиценти) ўзгариши; o устамалар ва қўшимча тўловлар миқдорининг ўзгариши; o корхоналар, хўжалик субъектларининг меҳнатини рағбатлантириш сиёсати; o ишчи ходимларни сони, уларнинг малакаси ва касбий маҳратининг ўзгариши; 28

www.arxiv.uz o меҳнат бозори коньюнктураси; o рақобат даражаси ва бошқалар. Иш ҳақини тадқиқот қилишда унинг абсолют ва нисбий кўрсаткичлари, унга бевосита ва билвосита алоқадор кўрсаткичлар ишлатилади. Ушбу кўрсаткичларга тўхталиб ўтамиз. Иш ҳақининг абсолют кўрсаткичи сифатида иш ҳақи фондининг суммаси, унга бевосита таъсир қилувчи тариф ставкалари, лавозим окладлари, хўжалик субъектларининг иш ҳажми (савдо ва оммавий овқатланишда уларнинг товар айланиши хажми) муомала харажатлари, даромад ва фойда суммаси кабиларни киритиш мумкин. Иш ҳақининг нисбий кўрсаткичларга қуйидагиларни киритиш мумкин: o иш ҳақининг даражаси. Ушбу кўрсаткич бирон бир даврга (ой, квартал, йил) иш ҳақи фонди суммасини 100,0га кўпайтириб тегишли соҳани, корхонанинг товар айланиши ҳажмига бўлиш орқали аниқланади; o ишчи ва ходимларнинг ўртача ойлик иш ҳақи миқдори. Бу кўрсаткич тегишли соҳада, корхонада, бирон давр давомида ишчи ва ходимларга тўланган, иш ҳақига киритиладиган барча пул ва натурал шаклдаги тўловлар ва ижтимоий нафақалар суммасини даврдаги ўртача рўйхатдаги ходимлар сонига бўлиш орқали аниқланади; o иш ҳақининг даромадлилигини, яъни бир сўм иш ҳақига қанча даромад тўғри келишлиги. Бу кўрсаткич бирон бир даврда ходимлар фаолиятига тегишли бўлган даромадлар суммасини уларнинг иш ҳақи суммасига бўлиш билан ҳисобланади; o иш ҳақи рентабеллиги. Уни аниқлаш учун бирон бир даврда ходимлар фаолиятига тегишли бўлган фойда суммасини 100,0 га кўпайтириб, иш ҳақи суммасига бўлинади. Ушбу кўрсаткич иш ҳақи бирлиги неча фоиз фойда келтираётганлигини билдиради; o иш ҳақининг муомала харажатларидаги хиссаси. Ушбу кўрсаткич бирон бир даврга иш ҳақи суммасини муомала харажатлари суммасига бўлиш ва 100,0 га кўпайтириш орқали аниқланади. 29

www.arxiv.uz o устамалар ва қўшимчаларнинг иш ҳақидаги хиссаси, фоизда ёки коэффицентларда; o иш ҳақининг бирон бир даврга (3,5,10 йил) ўртача ўсиш суръати. Ушбу кўрсаткични оддий ўртача геометрик формуласи орқали аниқлаш мумкин, яъни сух сух сух И И И И П П сух . . ... . . . . 2 1 ..      Бу ерда: су х И . .  иш ҳақини бирон бир даврга ўртача ўсиш суръати су х И П . . ...3,2,1 = иш ҳақини тегишли йилда ўтган йилга нисбатан ўсиш суръати. Ушбу кўрсаткич конкрет олинган йилдаги иш ҳақини ундан олдинги (ўтган) йил кўрсаткичига бўлиш ва 100,0га кўпайтириш орқали фоизда ёки индекс ўлчовида аниқланади, яъни су х И . . 1 = 0 1 х х И И * 100,0 ёки 0 1 х х И И Иш ҳақини ўртача ўсиш суръати ва тегишли индекслар алоҳида ходимларнинг ўртача иш ҳақи кўрсаткичи бўйича ҳам аниқланади. Таҳлил жараёнида статистик кўрсаткичлар ҳам аниқланиши мумкин. o реал иш ҳақини индекси ( J р.и.х ). Бу кўрсаткич қуйидагича аниқланади: бу ерда: J И х.ў.с – иш ҳақини бирор бир даврга индекси; J p – истеъмол товарлари индекси тегишли даврга. Иш ҳақи фонди таркиби ва ҳажмини аниқлашда статистик хисоботда иш ҳақига нималар киритилса, шулардан келиб чиқиш зарур. Ўзбекистон Республикаси «Минмакроиқтисодстат» давлат департаментининг 1998 йил 26 октябр №33 сонли қарори билан тасдиқланган «Ёлланма ишчилар сони ва иш ҳақини статистикаси тўғрисида»ги йўриқ хатида иш ҳақи тушунчасига барча қиймат (пулда) ва натурал шаклда, молиялаштириш манбаларидан қатъий назар, тўланадиган маошлар ҳамда мукофотлар, қўшимчалар, устамалар, ижтимоий- имтиёзлар, ишчиларга пул шаклида тўланган, қонунда белгиланган, ишламаган вақтлари (таълим, дам олиш ва байрам кунлари) учун тўловлар киритилади. Иш ҳақи статистик хисоботларда: 30

www.arxiv.uz а) пул шаклида-барча пул шаклида тўланган (хисоб-китоб қилинган), тўлов ҳужжатларига мос маошлар «брутто», яъни солиқлар ва барча турдаги тўловларни ҳисобга олган ҳолда; б) натурал шаклда эса барча натурал тўловларни бозор баҳосида хисобга олган ҳолда кўрсатилади. Пул шаклидаги иш ҳақига: I – Расценкалар, тариф ставкалари, лавозим окладлари (хўжалик субъектларида ишлатиладиган иш ҳақи шакли ва тизимидан келиб чиққан ҳолда) маошлар ва барча рағбатлантириш учун берилган пуллар суммаси киради. II – Низомга асосан рағбатлантирувчи тўловлар, яъни: а) бир маротаба тўланадиган мукофот, йил натижаси бўйича берилган тақдирлов; б) рағбатлантирувчи тавсифга эга, бирламчи ҳужжатларда кўрсатилган мукофотлар; в) устозлар (мураббийлар), касбий маҳорат учун тариф ставкаси ёки лавозим окладига устамалар; г) моддий ёрдам сифатида хар йилги таътилга қўшимчалар; д) кўп йиллар хизматлари учун бериладиган тўловлар (ижтимоий фондларга тўловларни ҳисобга олган ҳолда) киради. III – Булардан ташқари иш режими ва шароитига қараб ўзини қопловчи (компенсация) тавсифига эга бўлган, хамда ишламаган кунлар учун тўловлар ҳам иш ҳақи таркибига киритилади. Натурал шаклдаги иш ҳақига ишчиларга берилган барча товар, махсулот ва бошқа қийматга эга бўлган нарсалар ва улар учун бажарилган иш ёки хизматга тўловлар киритилади (коммунал хизмати учун тўлов, бепул овқатланиш, квартира тўлови, транспорт тўлови, ўзида қоладиган махсус кийимлар қиймати, даволаниш, дам олиш йўлланмалари қиймати, суғурта ва ҳ.к.) Ишчи кучини сақлаш учун кетган харажатларга (уй-жойни жорий таъминлаш, берилган мебеллар қиймати) капитал қурилишларидан ташқари; барча ижтимоий суғурталар (ижтимоий, нафақа, медицина, бандлик ва бошқа бюджетдан ташқари фондлар); махсус тўловлар (мехнат билан таъминлашга, штатларнинг қисқариши, 31

www.arxiv.uz нафақага чиқишда бир марталик қўшимчалар, болаларга 2 ёшгача қараш учун, касбий касаллик ва бошқа иш жараёнида соғлиқни йўқотиш билан боғлиқ зиёнлар учун тўловлар); кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш; маданий оқартув ишлар ва бошқалар киритилади. Булар иш ҳақи таркибига киритилмайди. Иш ҳақи ва ишчи кучини сақлаш учун ташкилот, корхона ва бошқа хўжалик субъектларининг харажатлари ишчи кучига кетган харажатлар қиймати деб ҳисобланади. Юқорида келтирилган иш ҳақи фонди таркиби бўйича иш ҳақи фонди ташкилот, корхона ва бошқа хўжалик субъектларининг иш ҳақи фонди ҳисоб- китоб қилинади ва режалаштирилади. Иш ҳақи фондини таҳлил қилишда кенг иқтисодий ахборотлардан фойдаланиш зарур бўлади. Уларнинг манбалари бухгалтерия баланси, молиявий ва статистик хисоботлар, тезкор маъмумотлар ва бошқалар. Ушбу манбалардан товар айланиши, ходимлар сони, муомала харажатлари, иш ҳақи фонди, даромадлар ва фойда каби кўрсаткичлар олинади ва фойдаланилади. Улар қаторига Давлат статистик ҳисоботларидан «Товарлар сотиш ва қолдиқлар тўғрисида» (3-савдо шакл); «Чакана товар айланмаси тўғрисида» (1- савдо шакл); «Савдо ташкилоти харажатлари тўғрисида» (5-С (савдо) шакли); «Мехнат хисоби» (1-Т шакл); «Мехнат, ходимлар сони ва таркиби тўғрисидаги хисобот» (1-Т шакл); «Ишчи кучини сақлаш харажатлари қиймати тўғрисида» (1-Т шаклга илова); «Ходимлар сони ва таркиби тўғрисида хисобот» (1-Т(кадрлар) шакли); «Бухгалтерия баланси» (1-сонли шакл); «Молиявий натижалар тўғрисидаги хисобот» (2-сонли шакл) ва бошқалар. Иш ҳақи фондини таҳлил қилиш қуйидаги жараёнлар (босқичлар)дан иборат бўлади:  маълумотларни тўплаш (режалар, ҳақиқатда ва кутилаётган);  маълумотларга ишлов бериш, яъни тартибга солиш, солиштирма юзага келтириш, жадвалларга жойлаштириш;  иш ҳақи фондига тегишли кўрсаткичларни ҳисоблаш (мехнат унумдорлиги, 1 ходимга тўғри келадиган иш ҳақи; иш ҳақи фондини товар айланишига нисбати - 32

www.arxiv.uz %; иш ҳақи фондини муомала харажатларига нисбати - %; даромадлар ёки фойдани иш ҳақи фондига нисбати - % ва бошқалар);  таҳлил қилиш жараёни;  хулоса ва таклифларни ишлаб чиқиш. Иш ҳақи фондини таҳлил қилишда ўртача иш ҳақини аниқлаш катта аҳамият тутади. Чунки ушбу кўрсаткич бошқа ўртача кўрсаткичлар билан солиштирилиши (масалан: мехнат унумдорлиги) улар ҳолатига баҳо бериш, прогноз қилиш учун асос бўлиб ҳисобланади. Ишчиларнинг ўртача иш ҳақи корхона бўйича умуман иш ҳақи фондидан тўланган (пул ва натурал шаклда) суммани ўртача иш ҳақи ва бошқа ўртача кўрсаткичларни аниқлаш учун ишлатиладиган ходимлар сонига бўлиш орқали аниқланади. Таҳлил жараёнида иш ҳақига тегишли бўлган кўрсаткичлар бўйича режанинг бажарилиши, уларни бир неча йилларга динамикаси ўрганилади ва иш ҳақи фондига таъсир қилувчи омилларнинг таъсир қилиш даражаси (миқдори) аниқланади. Таҳлилни «Ишчи кучини сақлаш учун тўловлар ва харажатлар қиймати» кўрсаткичи таркибини ўрганишдан бошлашни тавсия қиламиз. Унинг учун қуйидаги жадвалдан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади ( 2 - жадвал). 2 – жадвал Ишчи кучини сақлаш учун тўловлар ва харажатлар қийматининг таҳлили № Кўрсаткичлар Ўлчов бирлиги Ўтган йил Хисобот йили Ўзгариш сурати; % ва Фарқи ( +, - ) 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Товар айланиши 2 м.с. 2. Иш ҳақи фонди: 2.1. сўмда м.с. 2.2. Товар айланишига нисбати % 3. Иш ҳақи: 3.1. Пул шаклидаги иш ҳақи 2 Қ айси со ҳ а та ҳ лил қ илинса њ ша со ҳ анинг товар айланиши олинади (чакана товар айланиши, улгуржи товар айланиши, оммавий ов қ атланиш товар айланиши). 33

www.arxiv.uz 3.1.1. Сўмда м.с. 3.1.2. % да иш ҳақига нисбатан (3.1.1. ∙ 100/2) % 3.2. Натурал шаклдаги иш ҳақи: 3.2.1. Сўмда м.с. 3.2.2. % да иш ҳақига нисбатан (3.2.1.∙ 100/2) % 4. Иш ҳақи ёзишда инобатга олинмайдиган тўлов ва харажатлар 3 м.с. 5. Ишчи кучини сақлаш учун кетган тўлов ва харажатлар (3 + 4) м.с. 6. Ишчи кучини сақлаш учун кетган тўлов ва харажатлар таркиби: 6.1. Иш ҳақи фонди (2 ∙ 100/5) % 6.2. Иш ҳақи ёзишда инобатга олинмайдиган тўловлар ва харажатлар (4 ∙ 100/5) % 7. Рўйхатдаги ходимларнинг йиллик ўртача сони киши (ўртача миқдорларни ҳисоблаш учун қабул қилинадиганлар сони) киши 8. 1 ходимга тўғри келадиган: 8.1. Ишчи кучини сақлаш учун кетган тўлов ва харажатлар қиймати Сўм 3 Унинг таркибига қ уйидагилар киради:  ходимларнинг уй жойи учун корхонанинг харажатлари;  иш ҳ а қ и фондига барча ижтимоий су ғ урта турлари б њ йича т њ ловлар (ижтимоий су ғ урта, нафа қ а таъминоти, медицина су ғ уртаси, бандлик ва бош қ а бюджетдан таш қ ари фондларга);  корхона хисобидан (фондлардан таш қ ари) махсус т њ ловлар (ижтимоий нафа қ алар);  кадрларни тайёрлаш ва қ айта тайёрлаш учун харажатлар;  маданий-о қ артув ишлар, со ғ ли қ ни са қ лаш ва бош қ а тадбирлар учун харажатлар;  ишчи кучини таъминлаш учун ишлатиладиган баш қ а т њ ловлар ва харажатлар;  мехнат қ иймати таркибига кирадиган соли қ лар. 34

www.arxiv.uz (5 : 7) 8.2. Иш ҳақи (2 : 7) жумладан: Сўм 8.2.1. Пул шаклида (3.1 : 7) Сўм 8.2.2. Натурал шаклда (3.2. : 7) Сўм 8.3. Иш ҳақини ёзишда инобатга олинмайдиган тўловлар ва харажатлар қиймати (4 : 7) Сўм Иш ҳақи фондини таҳлил қилишда корхона, ҳўжалик субъектлари, ташкилотлар, корпорациялар, бирлашмалар иш ҳақи фонди режасининг (ой, квартал, йил) бажарилишини узлуксиз ўрганиб бориши зарур, ўз имкониятларидан келиб чиқиб келгуси ой ёки квартал режаларига ўзгартиришлар (корректировка) киритиш ёки иш ҳақи сиёсатини такомиллаштириш чора тадбирларини амалга ошириб бориши лозим. Бундай таҳлил албатта иш ҳақи фондига биз юқорида келтириб ўтган омилларнинг таъсир даражасини ўрганишда статистиканинг «Занжирли боғланиш» ва индекс усуллардан кенг фойдаланиш мумкин. Масалан: Иш ҳақи фондига ишбай иш ҳақи шаклини қўлланилганда савдо шаҳобчасининг чакана товар айланиши (ЧТА) ҳажми, сотувчининг меҳнат унумдорлиги (у М ), уларнинг сони (Х) ва ўртача иш ҳақи ( х Й ) миқдори таъсир қилади. Умуман олганда иш ҳақи фонди ( ф И ) тенг бўлади (1) х Й * Х; бу ерда у М ЧТА Х  тенглигини ҳисобга олсак (2) у х ф М ЧТА Й И   келиб чиқади. Ушбу учта омилнинг иш ҳақи миқдорига таъсир даражаси «Занжирли боғланиш» усули орқали қуйидагича хисоб китоб қилинади. Ҳар хил вариантларда иш ҳақи фонди хисобланади ва тегишли омилнинг таъсир даражаси аниқланади. Бу ҳисоб-китобларни қуйидаги шартли маълумотлар асосида ҳисоб-китоб қилиш мисолини кўриб чиқамиз. 3-жадвал. 35

www.arxiv.uz Ишчилар сони, меҳнат унумдорлиги ва иш ҳақи фонди. № Кўрсатгичлар Ўлчов бирлиги Ҳисобот йили Ўсиш сурати (%) Фарқи (+;-)Режа «0» Ҳақиқатда «1» 1 Чакана товар айланиши Млн сум 45950 46841 101,3 +891 2 Ўртача рўйхатдаги ходимлар сони Киши 1486 1335 89,8 -151 3 Меҳнат унумдорлиги Минг сўм 30922 34862 112,7 +3940 4 Иш ҳақи фонди (барча ходимларнинг) Млн сўм 1342 1269 94,6 -73 5 Ходимларнинг ўртача иш ҳақи (йиллик) Минг сўм 903 951 105,3 +48 4- жадвал Иш ҳақига таъсир қилган омиллар таъсирининг хисоб- китоби № Кўрсатгичла р Ҳисоблаш формуласи Ҳисоб-китоблар 1 Чакана товар айланиши0 0 0 0 0 1 У х У х М И ЧТА М И ЧТА      с млн . 17 1342 1359 1342 30922 903 46841      2 Меҳнат унумдорлиги 0 0 1 1 0 1 У х У х М И ЧТА М И ЧТА      с млн . 154 1359 1205 1359 34862 903 46841      3 Ходимларнин г ўртача иш ҳақи 1 0 1 1 1 1 У х У х М И ЧТА М И ЧТА      с млн . 64 1205 1269    4-жадвалда келтирилган маълумот бўйича иш ҳақи фонди режага нисбатан 73 млн. сўмга камайган. 36

www.arxiv.uz Таҳлил натижаси бўйича ушбу камайиш чакана товар айланишининг 891 мл.с ортиши натижасида 17 млн.сўмга кўпайган, меҳнат унимдорлигининг 3940 минг сўмга ортиши натижасида 154 млн. сўмга камайган, ўртача иш ҳақини 48 минг сўмга ўсиши натижасида 64,0 млн. сўмга ортган. Шундай қилиб учала омил натижасида иш ҳақи фонди + 17 – 154 + 64 = +73 млн.сўмга ортган. Агарда таҳлил вазифасида иш ҳақи фондига ходимлар сонининг таъсирини аниқлаш масаласи қўйилган бўлса иш ҳақи фондини юқорида келтирилган биринчи формуласидан фойдаланиш мумкин. (Х Йх ). Бу ҳолда ходимлар сонининг таъсири қуйидагича аниқланади. 0 0 1 0 Х Й Х Й х х    - бизни мисолда с мл . 137 1342 1205 1342 1335 903      Ходимлар сонини 151 кишига камайиши иш ҳақи фондини -137 млн.сўмга камайтиришга олиб келган. Ушбу хол чакана товар айланиши ва меҳнат унумдорлигининг ўзгариши таъсири остида вужудга келган. Ўртача иш ҳақини ўзгариши натижасида юқоридаги 11.4.2. жадвал маълумотидан иш ҳақи фонди +64 млн.сўмга ортган. Умуман бу икки омил натижаси ҳам + 73 млн.сўмни ташкил қилади. Иш ҳақини таҳлил қилишда унинг суммасини, даражаси ва муомала (давр) харажатлари таркибининг ўзгаришини ўрганиш зарур. Бундай таҳлил учун қуйидаги жадвалдан (11.4.2) фойдаланиш мумкин. Иш ҳақини ўзгариш суръатларини меҳнат унумдорлигининг ўзгариш суръатлари билан бир неча йилларга таққослама таҳлил қилиш амалий ва назарий аҳамиятга эга. Чунки жамиятда жамғаришни таъминлаш учун меҳнат унумдорлиги иш ҳақига нисбатан тезроқ суратларда ўсиб бориши зарур. Бундай жараённи алоҳида хўжалик субъектидан тортиб, соҳа, тармоқ ва жамият миқёсида таъминлашга эришиш лозим. 5 - жадвал Иш ҳақи суммаси, даражасининг ва муомала харажатларидаги хиссасининг ўзгариш суръати 37

www.arxiv.uz № КўрсатгичларЎ лчов бирлиги Ўтган йиллар Ҳисобот йили Режага нисбатан ўзгариш сурати, (%), фарқи (+;-) Хисобот йили ўтган йилларга нисбатан, %, фарқи (+,-) 1 2 3 4 реж а Ҳ ақи-қатда 1 2 3 4 1 Товар айланиши м.с 2 Муомала ҳаражатлари: 2.1. сўмда 2.2. даражаси ) 1 100 1 2(   м.с % 3 Иш ҳақи фонди. 3.1. сўмда. 3.2. даражаси. ) 1 100 1 3(   3.3. Муомала (давр) ҳаражатлардаги ҳиссаси. ) 1 2 100 1 2(    м.с % % 38

www.arxiv.uz Ушбу таҳлилни амалга ошириш учун қуйидаги жадвалдан (11.4.3.) фойдаланиш мумкин. 6- жадвал. Иш ҳақи ва меҳнат унимдорлигини ўзгариш суръатлари. № Кўрсатгичлар Ўлчов бирлиги Йиллар (х) Х 1 Х 2 Х 3 Х 4 Х 5 Х 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Товар айланиши: 1.1. суммаси. 1.2. ўзгариш сурати 1.2.1. базис йилга нисбатан. 1.2.2. ўтган йилга нисбатан. м.с % % 2 Иш ҳақи фонди 2.1. суммаси 2.2. ўзгариш сурати: 2.1.2. базис йилга нисбатан. 2.2.2. ўтган йилга нисбатан. м.с % % 3 Ўртача иш ҳақи ва бошқа ўртача миқдорларни ҳисобллаш учун қабул қилинадиган ходимлар сони. Киши 4 Ўртача иш ҳақи: 4.1. суммаси 4.2. ўзгариш суратлари: 4.2.1. базис йилига нисбатан. 4.2.2. ўтган йилга нисбатан. сўм % % 5 Меҳнат унимдорлиги 5.1. суммаси. 39

www.arxiv.uz 5.2. ўзгариш сурати 5.2.1. базис йилига нисбатан. 5.2.2. ўтган йилга нисбатан. м.с % % Иш ҳақи фондини режалаштириш Иш ҳақини режалаштириш масаласи Ўзбекистон Республикаси корхоналари , хўжалик субъектларида қўлланилаётган одатдаги иш ҳақи тизимидан келиб чиққан холда кўриб чикамиз . Бозор иқтисодиёти шароитида хўжалик субъектлари иш ҳақини мустақил ташкил қилиш ҳуқуқига эга бўлиб, унинг шакл ва моделларини ўзлари танлаши мумкин. Лекин бу деганимиз улар абсолют эркин, ўз хохиши билан иш ҳақини ташкил қилишнинг барча жиҳатларини ҳал қилади деган гап эмас. Иш ҳақининг минимал миқдори, тариф сеткаси устамалар ва айрим қўшимчалар давлат томонидан қонуний ҳужжатларда белгилаб қўйилади. Ҳар қандай шароитда иш ҳақи миқдори иш ҳақи нормасига, яъни ишчи кучи қийматининг зарурий қисми (ишчига мулкдор ёки давлат томонидан тўландаган), меҳнат бозорида унга талаб ва таклифдан келиб чиқадиган қийматига тенг бўлиши керак. Норма – бу қонуний тусга эга бўлган, тан олинган тартиб, тасдиқланган меъёр ва ўртача кўрсатгичдир. Иш ҳақи нормасининг хусусияти, шундаки, унда жамият, жамоа ва шахснинг иқтисодий манфаатлари келиштирилган ҳолда иқтисодий фаолиятни мақсадли топшириқлари, шарт-шароитлари, восита ва усуллари кўрсатгичлар орқали нормалаштирилади. Ушбу нормалар албатта қонуний ҳужжатларда ўз аксини топиши ва уни бузилганлиги учун ҳуқуқий жавобгарлиги санкцияларда белгилаб қўйилиши шарт. Ўзбекистон Республикаси меҳнат кодексининг 155 моддасида «Муайян давр учун белгиланган меҳнат нормасини ва меҳнат вазифаларни тўлиқ бажарган ходимнинг айрим меҳнат ҳақи миқдоридан оз бўлиши мумкин эмас» - деб таъкидлаган. 40

www.arxiv.uz Минимал иш ҳақи миқдори (МИХМ) Ўзбекистон Республикасида Президент фармони билан тасдиқланади ва уни бажариш барча давлат ва нодавлат ташкилотлар, хўжалик субъектлари учун мажбурий ҳисобланади. МИХМ таркибига устамалар, қўшимчалар, моддий рағбатлантириш, норма ва иш вақтидан четга чиққан ҳолда бажарилган ишлар учун оширилган миқдорда тўланган ҳақлар, бошқа компенсацион тўловлар, шунингдек район коэффициентлари кирмайди. Чет амалиёти ва умуман назарий нуқтаи назардан минимал иш ҳақи миқдори меҳнатга лаёқатли шахснинг минимал яшаш даражаси ёки аҳолининг минимал истеъмол саватчаси миқдоридан кам бўлмаслиги керак. МИХМ давлат томонидан иш ҳақини индексация қилиш шакли сифатида ҳам ишлатилади. Хўжалик субъектларида, жумладан савдо соҳаси ва оммавий овқатланиш корхоналари ва шаҳобчаларида иш ҳақи фондини режалаштиришда нормотив, техник-итисодий ҳисоб китоблар, статистик- тажрибавий, индекс, коэффициентлар каби усуллардан фойдаланилади. Бунда албатта ишлатилаётган таърф тизими ва иш ҳақи шакллари асос бўлиб ҳисобланади. Иш ҳақи фондини режалаштиришда савдо соҳаси корхоналари ва шаҳобчаларида чакана товар айланишининг умумий ҳажми ва товарлар ассортиментлари бўйича режаси, режалаштирилган ишчи ходимлар сони (ишчи ходимлар малакаси, бажариладиган ишлар турлари бўйича гуруҳлари), савдо шаҳобчалари типлари, таъриф ставкаси, лавозим окладлари, таъриф разряди ва коэффициентлари, корхонанинг молиявий имкониятлари кабилар ишлатилади. Иш ҳақини фондиини таҳлил қилганда ва режалаштиришда иш ҳақини асосий ва қўшимча қисмларга бўлинишини ҳисобга олиш лозим. Иш ҳақининг асосий қисми маошнинг таъриф ставкалар (лавозим окладлари, расценкалар) ва мукофотлардан ташкил топади. Унинг қўшимча қисмига ҳар хил устамалар ва қўшимча ҳақлар киритилади. Иш ҳақини режалаштиришда қўлланилаётган иш ҳақи шаклига ва тизимига қараб ишчи ва ходимлар алоҳида гуруҳларга табақалаштирилиши лозим. Иш ҳақи ҳар бир гуруҳ учун алоҳида ҳисобланади. 41

www.arxiv.uz Таъриф ставкалари (лавозим окладлари) олувчи ходимларни иш ҳақи фонди қуйидагича ҳисобланади.     п i iс iст стфх Т D Х И 1 ,. ... .... .... стфх И - таъриф ставкаси оладиган ходимлар асосий иш ҳақи фонди; ...iст Х - бир хил таъриф ставкаси оладиган ходимлар сони; D - режалаштирилган давр учун ойлар сони; iс Т . - ходимнинг ойлик таъриф ставкаси; п - ушбу гуруҳдаги ходимлар сони. Ушбу ҳолда иш ҳақи фондини ишчи ходимларнинг касаллиги туфайли ишга чиқмаган кунлари учун иш ҳақи миқдори камайтиришни назарда тутиш зарур. Унинг миқдори ўтган йиллар таҳлилини (камида 3 йил) натижасига қараб .... стфх И - га нисбатан фоизда ва кейин суммаси аниқланади. Бунинг учун қуйидаги формуладан фойдаланишни тавсия қиламиз. ;... .. .. стфх й кк кх И D D И   ..кх И - ишчиларни касаллик кунлари учун иш ҳақи миқдори, сўмда; ..кк D - ишчиларни касал бўлган кунлари; й D - йиллик иш кунлари; Товар айланиш суммасига (1000,0 сўм) нисбатан расценка ишлатилаётган савдо шаҳобчаларида сотувчиларнинг иш ҳақи фонди қуйидагича аниқланиши мумкин:    n i ip i ртфх T ЧТА И 1 . ... ; 1000 бу ерда; i ЧТА - i товар гурух (ассортименти, тури) учун режалаштирилган чакана товар айланиш ҳажми; ip T . - i товар гурух (ассортимент тури) учун белгиланган 1000 сўмига расценка. Моддий рағбатлантириш суммаси р М ҳаракатдаги рағбаилантириш низоми ёки жамоавий шартномада белгиланган кўрсаткичлар ва ишчи ходимларни лавозимларга қараб, таъриф ставкалари (лавозим окладлари)га нисбатан аниқланади. 42

www.arxiv.uz Устамалар (У ) ва қўшимча тўловлар ( т К ) уларни қўшимча жамоавий шартномада корхонани уставида ёки махсус низом (агар мавжуд бўлса) белгиланган миқдор асосида ҳисобланади. Йиллик меҳнат таътили ( тм Й . ) миқдорини қуйидагича аниқлашни тавсия қиламиз.    n i iх й iт тм И D D Й 1 . . . ); ( бу ерда: iт D . - i ишчининг йиллик таътил куни; й D - йиллик ишчи кунлар; iх И . - i ишчининг режалаштирилган йилага асосий иш ҳақи суммаси. Корхона, ташкилот ёки бошқа хўжалик субъектларининг умумий иш ҳақи фонди ( ух И . ) қуйидагича аниқланиши мумкин:              n i n i n i тм iт i ip стфх кх стфх ух Й К У М И И И И 1 1 1 . . . .... . .... . ) ( ) ( Иш ҳақи фондини статистик-тажрибавий усулни қўллаш орқали ҳам аниқлаш мумкин. Бунда иш ҳақи фондини ўтган 3 ёки 5 йил даврга таҳлил қилиб, уни ўзгариш тенденцияларини аниқлаб, режалаштирилган йилга иш ҳақига таъсир қилувчи омилларнинг ўзгариш тенденцияларини (индекслар ёки эластиклик коэффициентлари орқали) ҳисобга олиб аниқлаш мумкин. Иш ҳақи фондини ўзгариш миқдорини меҳнат унумдорлиги тенденцияси билан солиштириб, улар ўртасидаги пропорционалликни таъминлаш зарар бўлади. 43

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги Қонун. 1990 йил 31 октябр Ўзбекистон Олий Советининг Вед о мостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги Қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5- сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида Қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси Қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн Қонуни . Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил, 8- сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл Қонуни . Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. «Хусусий корхоналар тўғрисида» Қонуни. 2003 й. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаш ахборотномаси 2004 йил 3-сон. 9. Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабр Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 1-сон. 10. Махсулот белгилари ва хизмат кўрсатиш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил, 7 май Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 6-сон. 11. www.ziyonet.uz 44

www.arxiv.uz 45

O'xshashlar

Меҳнат, иш ҳақи ва хизматчилар билан боғлиқ муомалалар аудити

Дам олиш ва байрам кунлари ишлаганда иш ҳақи тўлаш

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида иш ҳақи ва меҳнат унумдорлиги

Савдода меҳнат ресурслари

Халқаро савдода жаҳон нархлари