Savdo korxonalarini daromadparini boshqarish - Iqtisodiyot - Referatlar

Savdo korxonalarini daromadparini boshqarish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Savdo korxonalarini daromadparini boshqarish Reja: 1. Савдо корхоналари даромадларини турлари ва манбаалари. 2. Корхонани нарх сиёсатини шакллантириш. 3. Даромадларни режалаштириш. 4. Даромадларни ҳажми бўйича режа бажарилишини таҳлили.

1.Savdo korxonalari daromadlarini turlari va manbaalari. Savdo korxonalari va tashkilotlarining samaradorligi reja intizomiga rioya qilish darajasiga, har bir korxona va tashkilotlarning bo‘limlarida tovarlarni sotish rejasining bajarilish darajasiga, shuningdek, sanoat korxonalarida ishlab chiqarilgan hamda chetdan keltiriladigan yoki import tovarlarning to‘g‘ri taqsimoti va undan foydalanish darajasiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning asosiy mezoni iqtisodiyotni boshqarish usullarini takomillashtirish. Bu sohadagi eng muhim yo‘nalish iqtisodiy rag‘batlantirish va xo‘jalik hisobi, baho, daromad, moliya va bankdan olingan qarzlardan yanada oqilona foydalanishdir. Xo‘jalik hisobi savdo korxonalari va tashkilotlarining xo‘jaligini rejali yuritishning eng muhim usullaridan biri hisoblaiadi. Bu usulning mohiyati shundaki, bunda har bir korxona va tashkilot harajatlarini va o‘z faoliyati natijalarini pul shaklida o‘lchaydi, o‘z harajatlarini tovarlarni sotish natijasida olingan o‘z daromadlari hisobiga qoplaydi va xo‘jalikning daromadliligini ta’minlaydi. Korxona va tashkilotlarning o‘z daromadlari hisobidan harajatlarni qoplash va foyda olish xo‘jalik hisobining muhim talabidir. Savdo chegirmalari chakana savdo tashkilotlari va korxonalarining harajatlarini qoplash va ular oladigan daromadining asosiy manbaidir. Shunday qilib, savdo korxonasining daromadlari miqdori uning xo‘jalik faoliyati natijasi hisoblanadi. Savdo korxonasi daromadlari quyidagi uch muhim masalani ochishga asoslanadi. 1.Daromadlarning asosiy qismi korxonaning ho‘jalik faoliyatini olib borishi bilan bog‘liq barcha kundalik (muomala) harajatlarini qoplash manbai hisoblanadi. Bu masalaning yechilishi savdo korxonasi kundalik xo‘jalik faoliyatining o‘z-

o‘zini qoplashiga imkon yaratadi. 2.Daromadlarning bir qismi davlat va mahalliy budjetlar, budjetdan tashqari fondlarni shakllantiruvchi turli soliq to‘lovlari to‘lanishining manbai bo‘lib hizmat qiladi. Bu masalaning yechimi korxonaning davlat oldidagi moliyaviy majburiyatlarini bajarilishini ta’min etadi. 3.Daromadlarning ma’lum bir qismi esa foydaning shakllanish manbai hisoblanadi. Bu foyda hisobidan esa ishlab chiqarish, xodimlarni qo‘shimcha moddiy rag‘batlantirish, ijtimoiy so‘rovlar, mulk egalariga to‘lov, rezerv va boshqa fondlar shakllanadi. Masalaning yechimi savdo korxonasining istiqboldagi rivojini moliyalashtirilishini asoslaydi. Savdo korxonasi o‘z daromadlarini turli manbalardan va xo‘jalik operatsiyalarining turli xillaridan shakllantiradi. Savdo korxonasining barcha xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha barcha manbalardan olingan daromadlari majmui uning yalpi daromadini tashkil etadi. Savdo korxonalarining yalpi daromadlari to‘rtta asosiy turga bo‘linadi. 1. Tovarlarni sotish va pullik savdo xizmatlarini ko‘rsatishdan keladigan daromaddir. Bu savdo korxonasi faoliyatining tarmoqqa ixtisoslashuvi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, daromadlarning asosiy turi bo‘lib hisoblanadi. Ularning tarkibiga ham chakana, ham ulgurji tovar sotish daromadlari kiradi. Ushbu daromadlarning shakllanish manbai savdo ustamasi bo‘lib hisoblanadi. Savdo ustamasi daromadlari tovarni sotish va sotib olish narxlari orasidagi farq bilan mos tushadi. Pullik savdo xizmatlarini ko‘rsatishdan keladigan daromadlarni shakllantirish manbai bo‘lib ko‘rsatiladigan xizmatlar narxi hisoblanadi. Bunda faqatgina xodimlarning xaridorlarga ko‘rsatadigan va statistikada chakana tovar aylanmasi tarkibiga qo‘shiladigan pullik xizmatlargina nazarda tutilgan. Savdo korxonasidagi sotish va pulli savdo xizmatdan tushadigan

daromadlar yig‘indisi savdo faoliyatining yalpi daromad tushumini ifodalaydi. 2. Nosavdo faoliyati mahsulotlarini sotishdan keladigan daromadlar savdo korxonalarida bunday tovarlarni sotish, qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish, alohida balansga ega bo‘lgan xizmat va ishlarni bajarish hisobiga shakllanadi. (masalan: hamkor korxonaga savdo korxonasi avtotransporti bilan transport xizmatlarini ko‘rsatish). 3. Mulk sotishdan keladigan daromadlar. Bu asosiy fondlarning alohida turlarini, nomaterial aktivlarni, qimmatli qogozlarni, valyuta boyliklarini va savdo korxonalarining material va moliyaviy aktivlarining boshqa shakllarini sotishdan tushadigan daromad hisobidan shakllanadi. 4. Sotish operatsiyalari daromadlaridan boshqa daromadlar. Tovar sotish, pulli xizmat ko‘rsatish va savdo korxonasiniig boshqa savdo operatsiyalari bilan bsvosita bog‘liq bo‘lmagan daromadlar tushumi hisobidan shakllanadi. Ularning tarkibiga berilgan savdo korxonasining mahalliy yoki xorijiy sheriklar ishtirokidagi boshqa qo‘shma korxonalar faoliyatidagi payli qatnashishi daromadlari (qo‘shma korxonalarda uning payi uchun foyda ko‘rinishida bo‘ladi); korxonaga tegishli obligatsiyalar daromadlari; chiqarilgan aksiya va boshqa qimmatli qog‘ozlar daromadlari (qimmatli qog‘ozlardan olingan foiz summalari va dividentlar ko‘rinishida); korxonaning banklardagi depozit qo‘yilmalaridan oladigan daromadlari; olingan jarimalar va qoplamalar; nosavdo operatsiyalarining boshqa daromad shakllari kiradi. Savdo korxonalarining yalpi daromadining asosini savdo faoliyati daromadlari tashkil etadi. Shu boisdan ham korxonada daromadlarni boshqarish jarayonida ularga asosiy ahamiyat beriladi. Tovarlarni sotish daromadlari ularni boshqarish jarayonida quyidagi asosiy ko‘rsatkichlarda ifodalanadi: 1.Tovar sotish daromadlari summasi. U ma’lum davrda tovarlar

sotilishidan olingan savdo ustamalarining umumiy miqdorini ifodalaydi. 2.Tovar sotish daromadlari darajasi. Bu quyidagi formula bilan aniqlanadi. bunda, Dd - tovar sotish daromadlari darajasi, (%da) Ds - ma’lum davrda tovar sotish daromadlarining umumiy summasi S - shu davrdagi umumiy tovar aylanishi hajmi 3.Savdo ustamasining o‘rtacha darajasi. U quyidagi formula bilan aniqlanadi: bunda, Dsu - savdo ustamasining o‘rtacha darajasi (%larda) Ds va Slar yuqorida aytib o‘tilganidek. Tovar sotishdan keladigan daromadlar summasi uch asosiy omilga bog‘liq ravishda shakllanadi: a) Yetkazib beruvchilardan olinadigan tovar narxi. Iste’mol bozoridagi tovar taklifi doirasida bu narxlar odatda ma’lum kenglikda o‘zgarib turadi. Savdo korxonasi uchun eng ma’qul narxlar tanlovi, yetkazib berishning boshqa shartlarini ham hisobga olgan holda, turli yetkazib beruvchilardan tovarlarni sotib olish bo‘yicha savdolar samaradorligini asoslash jarayonida amalga oshiriladi; b) Xaridorlarga tovar sotish darajasi. Savdo korxonalarida bu darajani alohida tovarlar bo‘yicha ularga bo‘lgan alohida talab holati, ularni sotish bo‘yicha savdo harajatlari darajalarini, ularga bo‘lgan soliqni, foydaning maqsadli summasini ta’minlash zaruriyatlarini hisobga olgan holda o‘rnatiladi. Bu omillar turli tumanligi va ularni kompleks hisobga olish murakkabligi uchun savdo korxonalarida shunga mos ravishda "narx siyosatini" shakllantirish zaruriyatini tug‘diradi;

v) Tovar sotish hajmi. Bu ko‘rsatkichning butun savdo korxonasi bo‘yicha va alohida tovarlar bo‘yicha shakllantirish shartlari oldinroq ko‘rib chiqilgan edi. Bu aniqlovchi omillarni hisobga olgan holda savdo korxonasida daromadlarni boshqarish jarayoni tashkil etiladi. Daromadlarni boshqarishning asosiy maqsadi savdo korxonasining xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq barcha joriy harajatlar qoplapishini ta’minlash va uning foyda summasini oshirishdir. Savdo korxonasida daromadlarni boshqarish jarayonida bosqichma bosqich quyidagi asosiy tadbirlar amalga oshiriladi. (13-chizma) 13-chizma.Savdo korxonasida daromadlarni boshqarish tizimining tarkibi. Quyida savdo korxonasidagi bu tadbirlarning har birini to‘liqroq va batafsilroq yoritamiz. 2. Korxonani narx siyosatini shakllantirish. Narxning shakllanishi murakkab va muhim jarayon bo‘lib, narxlar orqali tijoratni pirovard natijasi amalga oshiriladi, korxonaning ishlab chiqarish, sotish tarkibining barcha bo‘g‘inlari uning marketing xizmatini va ishining samaradorligani aniqlaydi. Pirovard natijada narxlar ishbilarmonga, firmaga rejalashtirgan daromadini ta’minlaydi. Narx - bu mehnat mahsulining qiymatini pul shakli bo‘lib, mahsulot muomalasi sharoitida almashtirish sohasidagi o‘zgarishlar, mahsulot-pul munosabatlarini belgilash vositasi. Bu esa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya resurslarini yig‘ilishiga imkon yaratadi. Xizmat ko‘rsatish sohasiga va mahsulot muomalasi shakliga qarab narxlar

quyidagi turlarga bo‘linadi. Ulgurji narx - bu ko‘tara-savdo bazalari har xil chakana savdo muassasalariga tovarlarni sotadigan narxdir. U o‘z navbatida korxona ulgurji narxi va ulgurji sotuvchi tashkilotlarning savdo qo‘shimchalaridan iborat. Chiqarish iarxi - bu mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarni o‘z xaridorlariga aholidan tashqarida hisob-kitob qiladigan narxdir. Bu narx har ikkala tomonning kelishuvi bilan yoki narx belgilovchilar tomonidan belgilanadi. Mahsulot ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) har hil saviyadagi narxlarni bir turdagi mahsulot bo‘yicha kelishish huquqiga ega, bunga mahsulot yetkazib berish, pul to‘lash, bozor nomenklaturasi, mavsumiy talab kabilar ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘tara ustamalarning iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, ular ko‘tara savdo tashkilotlarining (sarf harajatlarini qoplash) mahsulotni iste’molchilarga yetkazib berish, ma’lum o‘lchamdagi daromad bunyod etish, qo‘shilgan qiymat solig‘i va boshqa budjetga tushmaydigan foydalar bo‘yicha sarf harajatlarini qoplashdan iboratdir. Shartnomaviy narx - bu shartnoma asosida sotuvchi va sotib oluvchi, mahsulot ishlab chiqaruvchi va iste’mol qiluvchi yoki vositachi o‘rtasidagi o‘rnatilgan narxdir. Chakana narx - chakana savdodagi tovarning sotilish narxi bo‘lib, cheklangan yoki erkin bo‘lishi mumkin. Cheklangan chakana narx, narx belgilovchi idoralar orqali o‘rnatiladi. Erkin narx har xil savdo korxonalari, xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan cheklanadi, chiqarish narxi asosida va savdo hamda chiqaruvchi bo‘g‘in qo‘shimchasini qo‘shish bilan belgalanadi. Savdo ustamasi - bu sotish qo‘shimchasi bo‘lib savdo korxonalari va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan halqqa mahsulot sotishda o‘rnatiladi. Uning vazifasi mahsulotlarni chakanalab sotish bilan bog‘liq harajatlarni va bu operatsiyalarni daromad keltirishini ta’minlashdan iborat.

Bozor ko‘lamini va uning hududiy chegarasini hisobga olib narxlar mahalliy, milliy (ichki) va umumjahon (tashqi) bo‘lishi mumkin. Ists’mol bozorlarida har xil turdagi narxlar ishlatiladi: ya’ni ishlab chiqarish vositalari narxi - keng iste’mol mahsulotlarining narxi-mahsulot narxi deb ataluvchi, mehnat, ya’ni ishning narxi -tariflar deb ataluvchi narxlar. Maxsus turdagi narxlar - bular cheklangan narxlar deb ataladi. Ular yangi mahsulot turining hamda guruhlab (seriyalab) va ko‘plab ishlab chiqariluvchi mahsulot muomalasi uchun ishlatiladi. Yangi mahsulot uchun bosqichli narxlar tasdiqlanishi mumkin, ya’ni ular ishlab chiqaruvchi tomonidan oldindan belgilangan muhlatlarda va avvaldan aniqlangan shkala bo‘yicha kamayuvchi narx, guruhlab (seriyalab) va ko‘plab ishlab chiqariladigan mahsulot uchun qoida bo‘yicha preyskurant narxlari, ya’ni maxsus preyskurant to‘plamlariga kiruvchi narx belgilanadi. Erkin narxlar - bu davlat idoralari tomonidai cheklanmaydigan narxlardir. Belgilapgan (rasmiy, mustahkam) narxlar - bular hokimiyat tomonidan o‘rnatilgan va ma’lum yo‘l qo‘yilgan vaqt davomida amalda bo‘luvchi o‘zgarmas narxlardir. Talab narxi - bu iste’molchi mehnat mahsulini sotib olishga rozi bo‘lgan narxdir. Taklif narxlari - bular shunday narxki, ular bilan ishlab chiqaruvchilar yoki mulk egalari o‘z mahsulotini sotishga rozidirlar. Muvozanat narxlari - talab va taklif narxlari kesishuvchi narxdir. Narxlarning ko‘p xilliligi mahsulot muomalasini barcha iste’molchiga mo‘ljallangan tomonlarini aks ettiradi. Kichik korxona va tashkilotlarda o‘zlari bozor narxidan farqlanuvchi narxlarni qo‘llashda cheklanganligi sabab asosiy e’tibor mahsulot turi va harakatiga qaratilmog‘i kerak, chunki uni ma’lum bozor joyida sotilishini rag‘bat-lantirish kerak.

Quyidagi kabi holatlarda narxni shakllantirishda e’tiborliroq bo‘lish talab etiladi: - yangi mehnat mahsulotiga, yangi sotish yo‘li bilan tarqatiluvchi eski mahsulotga yoki yangi bozorlarga, narxni qiymat shkalasi bilan kalkulyatsiya qilinishiga (maxsulotlarni kichik ko‘tara partiyalar bilan sotilishida); - firmani avvalgi o‘rnatilgan narxlarni qayta ko‘rib chiqishida, narxni kalkulyatsiya qilinishida yo‘l qo‘yilgan xatoni to‘g‘rilashda va narx belgilash siyosatining o‘zgarishida; - firmada narx o‘zgarishiga raqobatchilarning ta’sirlanishini sezish masalasini ko‘rishda; - bir-biriga yaqin, turdosh mahsulotlarga o‘rinbosar tovarlarga narx qo‘yishda o‘rnatilgan narxlar ham preyskurantli bo‘lishi mumkin. Narxlarning maxsus turi tovar birjalari faoliyatida ham kuzatilib, birjalar kotirovkalari deb yuritiladi. O‘ziga xos narxlar turi kapital bozorida ham ishlatiladi. Ssuda kapitalining mahsulot sifatidagi qiymati foizda hisoblansa, qalbaki kapital - qimmatbaho qog‘ozlar kursida hisoblanadi. Mehnat birjasida ishchi kuchi narxi faoliyat ko‘rsatadi, uning nomi ish haqidir. Ta’sir ko‘rsatadigan vaqtga qarab narxlar rejali, haqiqiy (amaldagi), solishtirma, ya’ni ma’lum vaqtda belgilangan narxlarga bo‘linadi. Ta’sir ko‘rsatish muhlatiga qarab narxlar: doimiy, vaqtinchalik, mavsumiy va bir martalik turkumlarga bo‘linadilar. Narxlar uzil-kesil shakllanish joyiga qarab (ishlab chiqarish joyida yoki ists’mol qilinish joyida) quyidagi turlarga bo‘linadi: - franko-stansiya (pristan’) jo‘natuvchi; - franko-stansiya (pristan) qabul qilib oluvchi. "Franko" so‘zi mahsulotni ishlab chiqaruvchidan to iste’molchigacha

yetkazib berish uchun ketgan trapsport harajatlari miqdorini narx tarkibiga kiritilishini bildiradi. Yuqorida nomlari keltirilgan narxlardan tashqari mahsulot - yo‘l munosabatlari tizimida keng ishlatiluvchi auksion, ma’lumot beruvchi, erkin, tartibga solinuvchi, belgilangan, hamda talab, taklif va muvozanat narxlari mavjud. Auksion narxlar auksion savdosidagi narxlardir. Ma’lumot beruvchi narxlar - bu narxlar maxsus ma’lumotnomalarda, shartnomalar tuzish maqsadida beriluvchi narxlardir. Qariyb barcha turdagi korxonalar qisqa va uzoq muddatli kreditlarni amalga oshirish uchun bozor vaziyati o‘zgarishiga ko‘ra mahsulot narxini o‘zgartirib turadi. Tadbirkorlarning puxta o‘ylab olib boradigan narx-navo siyosatiga bevosita bog‘liq bo‘lgan vazifalarga quyidagilarni kiritish mumkin: • Hali o‘zlashtirilmagan bozorga chiqish; • Yangi mahsulot kiritish; • Bozor segmentlari bo‘yicha biridan keyin biriga tarqatish; • Harajatlarni tezda qaytarib olish Umuman olganda narxlarning belgilanishi quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin: Ma’muriy usul - kichik biznesda keng tarqalgan usul bo‘lib, ists’molchi didini, raqobatni ia bozorda hukm suruvchi talabni hisobga olib narx o‘rnatiladi. Narx belgilashning ma’muriy usulida o‘zini va ko‘nikilgan narx strategiyasini kiritish o‘z-o‘zini oqlaydi. Raqobatga mo‘ljalangan ma’muriy narx belgilash usuli - bu sof foydaning maqsadli narxdir. "Qalbaki qo‘ziqorin" usuli - kichik firmalarning mashhur kompaniyalarning ajoyib mahsulotlarini qalbakilashtirib, bozorga pastroq narxlar bilan chiqarishi strategiyasi bo‘lib, ularni ilmiy izlanish va tajriba konstruktorlik

ishlarini bajarmasliklari hisobiga qo‘shimcha harajatlar qilmasliklari bilan oqlash mumkin. "Hameleon" usuli - bu xo‘jalik yuritishni kichik shaklini amalga oshiruvchi subyektlarni narx siyosati, ilg‘orlikni mo‘ljallagan holda, yirik kompaniyalarniig ustuvorlik strategayasi orqali amalga oshiriladi. Bu kabi narx belgilash misolini yirik korxona narx saviyasining franchayzingi asosida ko‘rish mumkin. Talabni mo‘ljallash - narx saviyasini talab o‘zgarishdan kelib chiqqan holda aniqlash usuli. Ushbu usul soddalashtirilgan holda quyidagicha ishlatiladi: talab oshganida narxlar yuqoriroq saviyada o‘rnatiladi, talab pasayganda pastroq saviyada har ikkala holda bir dona mahsulotga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish harajatlari bir hil bo‘lib qoladi, ammo daromad me’yori o‘zgaradi. Talabning o‘zgarish egri chizig‘iii va zaruriy harajatlarni bila turib mahsulotning bozor narxini nazariy hisoblash mumkin. Shu bilan birga narxni kalkulyatsiya qilishning nazariy hisoblari narxdan tashqi o‘zgarmas harajatlar ta’sirini hisobga olmaydi, masalan, sotish yo‘nalishi omillari, reklamalar, uzoq davr raqobati va boshqalar. Bu kabi izlanishlarni daromad ko‘payishi bo‘yicha faqat qisqa davr ichida olib borish zarur, buning uchun firmaga bozorda talab harakati to‘g‘risidagi to‘la axborot va mahsulot ishlab chiqarishdagi o‘zgarmas va o‘zgaruvchan harajatlar ayon bo‘lmog‘i kerak. Shu bilan birga narxni nazariy kalkulyatsiyasi hisoblarini boshlanish davri juda foydalidir. U haqiqiy vaziyat haqida ma’lum tushunchaga ega va maqsadlar, talablar, harajatlar va daromadlar oralig‘idagi munosabatlarni yaxshi bo‘lishiga ko‘maklashadi. Nazariy hisoblar evaziga olingan narx kalkulyatsiyasining maqbullashtirilgan modeli haqiqiy xo‘jalik vaziyatini hisobga olib quyidagi uchta yo‘nalish bo‘yicha aniqlanadi.

1. Harajatlarni mo‘ljallash: * "harajatlar = daromadlar" qoidasi bo‘yicha narx belgilash; * maqsadli daromad me’yorini ta’minlovchi narx vazifasi; * zarar ko‘rmaslik usuli bo‘yicha narx belgilash (ishlab chiqarishni jiddiy hajmidagi harajatlar) 2. Talab mo‘ljali bilan: * narxni kamaytirish; * mahsulot tahlili; * mahsulot turlari. 3. Raqobat mo‘ljali bilan: * iste’molchi narx; * harajat mo‘ljali bilap narx hisobi usuli. Biznesda narxni maqsad saviyasida o‘rnatish va uni ushlab turish raqobat shakliga va bozor turiga ko‘proq bog‘likdir. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar yakka hokimlik bozorida daromadni iloji boricha qisqa davr ichida ko‘paytirishlari mumkin. Bunda narx savdodan keladigan mablag‘ni qilingan harajatlarga yaqin kelishini ta’minlaydi. Bu talab mahsulotni bozor talabiga teng miqdorda ishlab chiqarilganda amalga oshadi. 3. Daromadlarni rejalashtirish. Savdo korxonasi daromadlarini boshqarish tizimida ularni rejalashtirish markaziy o‘rin tutadi. Savdo korxonalari va tashkilotlar shunday ishlashi kerakki, yalpi daromad miqdorini oshirish bilan bir vaqtda sarflanadigan harajatlarni kamaytirib, uning evaziga korxonaning daromadlilik darajasi ta’minlanishi zarur. Yalpi daromadni

tahlil etish vazifalari quyidagilardan iborat: • Yalpi daromad hajmi bo‘yicha rsja bajarilishini aniqlash; • Amalda joriy qilingan savdo chegirmalarining to‘g‘ri qo‘llanilganligini tekshirish; • Yalpi daromad rejasi bajarilishiga ta’sir etuvchi omillarni aniklash; • Korxonaning daromadlilik darajasi va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; • Korxonadagi mavjud foydalanmasdan yotgan ichki imkoniyatlarni aniqlab bsrish. Chakana savdo korxonalarida va tashkilotlarida yalpi daromad mutlaq miqdorda, hamda o‘rtacha yalpi daromad darajasi, yalpi daromad summasining tovar aylanishiga nisbati aniqlanadi. Umuman olganda, yalpi daromad summasining o‘zgarishiga ko‘plab omillar qatorida asosan ikki omil ta’sir ko‘rsatadi: a) Tovar aylanishining hajmi.Ushbu omil ta’sirini aniqlash uchun tovar aylanishi hajmi bo‘yicha mutlaq farqni rejadagi o‘rtacha daromad darajasiga ko‘paytirib, yuzga bo‘linadi. b) O‘rtacha yalpi daromad darajasining o‘zgarishi. Bu omil ta’sirini aniqlash uchun o‘rtacha yalpi daromad darajasi bo‘yicha mutlaq farqni hisobotdagi tovar aylanishi hajmiga ko‘paytirib, yuzga bo‘linadi. Tahlil jarayonida yuqorida ko‘rsatilgan omillarning bir-biriga bog‘liqligi va yalpi daromad hajmining o‘zgarishiga qanday ta’sir qilganligi o‘rganiladi. Bulardan tashqari yalpi daromad hajmi o‘zgarishiga faqatgina yuqoridagi omillar emas, yana hisobot davridagi tovar aylanishi salmog‘ining rejadan tovar aylanishi salmog‘iga to‘g‘ri kelishi, savdo chegirmasining ayrim tovarlar bo‘yicha ko‘payishi yoki kamayishi va ayrim hollarda tovar yetkazib beruvchi tashkilotlar tomonidan qo‘shimcha savdo chegirmasining o‘z vaqtida berilmaganligi va yo‘l

harajatlari, davlat budjeti tomonidan qoplanmaganligi ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tahlilning asosiy vazifalaridan biri tahlil qilish davrida yalpi daromad hajmi bo‘yicha rejaning bajarilishini, yalpi daromad hajmining o‘zgarishiga tovar salmog‘i o‘zgarishi ta’sirini, sotilgan tovarlarning assortiment va sifatining o‘zgarishini, hamda o‘rtacha yalpi daromad darajasining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlashdir. Tahlil jarayonida o‘rtacha yalpi daromad darajasi nima sabablar ta’sirida o‘zgarganligini aniqlashimiz zarur. Chunki o‘rtacha yalpi daromad darajasining ilmiy asoslanganligi savdo korxonalari ishining iqtisodiy jihatdan asoslangan miqdorining belgilanishi va o‘zgarishi asosan quyidagilarga bog‘liq: • Savdo korxonalarining joylashgan o‘rni; • Tovar aylanishi hajmi ulushining o‘zgarishi; • Ayrim tovar turuhlari bo‘yicha savdo chegarmalarining o‘zgarishi; • Mayda ulgurji tovar aylanishi hajmining o‘zgarishi va hokazo. Savdo chegirmalarini ayrim tovarlar va tovar guruhlari bo‘yicha tabaqalashtirish ayrim tovarlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan muomala harajatlarining bir xil emasligi bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, chegirmalarning eng yuqori miqdori eng ko‘p mehnat sarflanib tayyorlanadigan, saklash uchun maxsus sharoitlar va qo‘shimcha ishlov berishni talab qiladigan, nisbatan sust aylanadigan va muomala harajatlari darajasini oshirib yuboradigan tovarlarga belgilanadi. Korxona yalpi daromadining savdo chegirmasi hisobiga ko‘payishi yoki kamayishi tashqi omil hisoblanib, shu korxonaning xo‘jalik faoliyatiga bog‘liq bo‘lmaydi. Bundan tashqari, yalpi daromad hajmining o‘zgarishiga tashkilotlar tomonidan yetkazilib bsriladigan tovarlarning uzluksiz harakati ta’sir ko‘rsatadi. Ulgurji savdo korxonalari tomonidan tovarlarning savdo korxonalariga ombordan yoki tranzit shaklida keltirilishi o‘z navbatida yalpi daromadning o‘zgarishiga olib keladi.

Savdo korxonalariga tovarlar tranzit usulda keltirilishi yalpi daromadning ko‘payishiga, aksincha ombordan keltirilgan tovarlar salmog‘ining kamayishiga olib ksladi. Savdo korxonalarining xo‘jalik faoliyatini yanada chuqurroq o‘rganish va bilish uchun yalpi daromad miqdorini faqat umumiy hajmi bo‘yicha tahlil qilib qolmasdan, yalpi daromad rsjasining bajarilishi ham kvartallar bo‘yicha, ham tovar guruhlari bo‘yicha tahlil qilinadi. Tahlilning keyingi bosqichlarida choraklar bo‘yicha yalpi daromad rejasining bajarilishi tahlil qilinishi zarur, chunki yalpi daromad rejasiniig bir me’yorda bajarilishi savdo korxonasi moliyaviy natijalarining yaxshilanishiga, moliyaviy holatining mustahkamlanishiga va barqarorligiga olib keladi. Savdo korxonalarida daromadlarni rejalashtirishning asosiy boshlang‘ich shartlari quyidagilar: tovarlarni sotish va sotib olishning ishlab chiqilgan rejasi; korxonaning rejalashtirilgan davrda samarali rivojlanishi ta’minlovchi foydaning maqsadli summasi; korxonaning ishlab chiqilgan narx siyosati. Korxona daromadlarini rejalashtirish jarayoni quyidagi uch bosqichda amalga oshiriladi(14-chizma). 1. Hisobot davrida korxona daromadlari tahlili. Bu tahlilni amalga oshirish jarayonida quyidagilar o‘rganiladi: a) Reja oldi davrida korxona yalpi daromadi umumiy summasi harakati. Bu ko‘rsatkich tahlili jarayonida uning harakat sur’atlari hisoblanadi. Ular esa korxona tovar aylanishi va foyda summasi rivojlanishi sur’atlari bilan solishtiriladi; b) Yalpi daromad tarkibi va uning o‘zgarish tezligi. Tahlilning bu bo‘limini amalga oshirishda quyidagilar ko‘rib chiqiladi: savdo faoliyati, nosavdo faoliyati, boshqa mulkni sotishdan keladigan, savdo

operatsiyalaridan, boshqa operatsiyalardan keladigan daromadlar summasining korxona yalpi daromadi umumiy hajmidagi ulushi darajasi, hisobot davrida yalpi daromad tarkibida qanday o‘zgarishlar yuz berganligi, ularning qonuniy yoki tasodifiy harakterda ekanligi; v) Korxona tomonidan daromad hisobidan to‘lanadigan soliq to‘lovlari summasi va darajasi. Tahlilning bu bo‘limi tarkibida bu to‘lovlarning daromadlar tarkibidagi umumiy summasi va ulushining o‘zgarishi, bu to‘lovlar tarkibi (qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz yig‘imi, bojxona yig‘imlari va bojlari) va soliq darajalari, sotiladigan tovarlar assortimenti, tovar sotib olinishi manbaalaridagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq ushbu to‘lovlardagi o‘zgarishlar harakteri kabilar ko‘rib chiqiladi. Bu soliq to‘lovlarining umumiy summasini hisobga olgan holda savdo korxonalari sof daromadi summasi (taaluqli soliklar, yig‘imlar va to‘lovlar to‘langandan keyin savdo korxonalari ixtiyorida qoladigan daromad) hisoblanadi va uning o‘sishi aniqlanadi, uning sur’atlari ham korxona tovar aylanishi va foydasi sur’atlari bilan solishtiriladi; g) Korxonaning tovar aylanishiga nisbatan daromadlari darajasi va unipg hisobot davridagi o‘zgarishi. Bu tahlil davomida quyidagi ko‘rsatkichlar hisoblanadi va ko‘rib chiqiladi: tovar aylanishiga nisbatan yalpi daromad darajasi, tovar aylanishiga nisbatan sof daromad darajasi, tovar aylanishiga nisbatan savdo faoliyati daromadlari darajasi (yalpi va sof). Ko‘rib chiqiladigan ko‘rsatkichlar savdo korxonasini rivojlantirish jarayonida daromadlar va faoliyat hajmi o‘zaro qanday munosabatda bo‘lishini ko‘rsatadi. Tovar aylanishiga nisbatan savdo faoliyati daromadlari darajasi o‘zgarishi savdo ustamasining o‘rtacha darajasi o‘zgarishi bilan solishtiriladi. d) Hisobot davrida korxona daromadlari summasi, tarkibi va darajasi o‘zgarishiga ta’sir qilgan asosiy omillar. Bu omillar tarkibida asosiy

e’tibor tovar savdosi hajmi o‘zgarishlariga, tovar aylanishi tarkibiga, tovar sotib olinishi manbalaridagi o‘zgarishlarga, tovar narxi tarkibiga kiruvchi soliq to‘lovlari darajalari o‘zgarishlariga qaratilishi kerak. Tahlil natijalari korxona daromadlari rivojlanishidagi asosiy sur’atlarni aniqlashga va ularni reja hisoblarini amalga oshirish jarayonida hisobga olish imkonini beradi. Tayanch iboralar: Yalpi daromad, harajatlar, foydani shakllantirish, pulli xizmatlar, tovar aylanish, aksiya, qimmatli qog‘ozlar, dividentlar, daromadlar darajasi, tovar aylanish hajmi, savdo ustamasi, narx siyosati, sotish narxi, ulgurji narx, erkin narxlar, talab narxi, taklif narxi, muvozanat narxlar, «qalbaki qo‘ziqorin» usuli, qaymog‘ini olish, psixologik narx, tovarning hayotiylik sikli.

O'xshashlar

Savdo korxonalarini daromadlarini boshqarish

Savdo korxonalarini daromadlarini boshqarish

Savdo korxonalarida foydani boshqarish.

Savdo korxonalari muomala harajatlarini boshqarish.

Savdo korxonalarining texnik jarayonlarini boshqarish.