Ривожланаётган мамлакатларда қишлоқ хўжалигининг ўрни ва ривожланиш хусусиятлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Ривожланаётган мамлакатларда қишлоқ хўжалигининг ўрни ва ривожланиш хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

346.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Ҳозирги замон қишлоқ хўжалиги тизими 2. Америка Қўшма Штатларида қишлоқ хўжалиги 3. Европадаги мамлакатларда қишлоқ хўжалиги 4. Буюк Британия қишлоқ хўжалиги

www.arxiv.uz Ҳозирги замон қишлоқ хўжалиги тизими Ривожланган мамлакатларга АҚШ, Буюк Британия, Япония, Германия, Франиция, Италия каби мамлакатлар киради. Жаҳон худудининг 8 фоизини банд этган бу мамлакатларда ер юзи аҳолисининг 14 фоизи яшайди. Юқорида айтиб ўтилган мамлакатлар биринчи гурухни ташкил этади. 2-гурух мамлакатларга: Швеция, Швейцария, Греция, Туркия, Канада, Австрия, Янги Зеландия, Жанубий Африка каби мамлакатлар киради. Ривожланган мамлакатлар қишлоқ хўжалигининг иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврдаги ўзига хос хусусияти шундан иборатки, уларда фан–техника ютуқларидан фойдаланиш, хўжаликларни йириклаштириш талаб этадиган саноатлашиш концентрациялаш жараёни кучайиши натижасида майда ва ўрта хол фермер хўжаликлари оммавий равишда тугаб бормоқда. Монополистик капитал хукумронлиги кучаймоқда. Деҳқонларнинг ерлардан ҳайдаб чиқарилиши, монополларнинг меҳнаткашлар ҳуқуқларини паймол қилиши деҳқонлар ҳамда фермерлар қаршилигига учрашмоқда. Масалан, АҚШ жаҳон бўйича қишлоқ хўжалик маҳсулотининг асосий экспортеридир. Мамлакатлардаги буғдой экспортининг 45 фоизи, мака донинит 55 фоизи, арпанинг 10 фоизи ва пахтанинг 33 фоизи унингҳиссасига тўғри келади. Йирик мамлакатлар конь юктурасини сақлаб қолиш мақсадида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари субцидиялаш учун тутилмоқда ва тавсия этилмоқда. Масалан , Англияда субсидия тариқасида фермерларга азот ва фосфор ўғитлари қийматининг 40- 50 фоизи берилади . Францияда субсидия хисобига суғориш ишларига сарф этилган маблағнинг , 52 фоизи , электрлаш ишлар сарфининг 45 фоизи ва йўл қурилиши ишлари ҳаражатлари қопланади . Юқорида қайт этилган мамлакатларда интенсивлаштириш хисобига майда фермерлар синиб , йирик хўжаликлар тикланмоқда . АҚШда охирги 20 йил мобайнида 2,8 млн майда фермерлар синган . Охирги вақтда АҚШда

www.arxiv.uz кўпроқ вертикал интеграция жорий этилмоқда . Бунда ишлаб чиқаришнинг хамма босқичи ( махсулотларни етиштириш ва сотиш ) шартнома асосида йрик монополия назоратида бўлиб , майда ва ўрта фермерлар эса ёлланма ишчиларга айланиб қоладилар . АҚШда йирик фермерлар 9 фоиз бўлиб , улар федерал бюджетдан қолган 91 фоиз фермер оладиган миқдорда маблағ оладилар . Катта – катта ер майдонларнинг мавжудлиги ( жаҳон қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган барча ерларнинг 30 фоизи ривожланган мамлакатлардадир ). Агар урушдан аввал дон экинларининг ўртача хосилдорлиги гектарига 15,4 фоиз га тенг бўлса , 1990 йилга келиб – Англияда 25 фоиз , Францияда 51 фоиз , Италия 14 фоиз , Японияда 16 фоизга етди . Ривожланган мамлакатларида , қишлоқ хўжалигини индустриал қайта қуриш охирги 30-40 йиллар мобайнида ривожланди . Машиналар тизимининг ривожланиш суръати сустлиги туфайли қишлоқ хўжалиги саноат тармоғига нисбатан 100 йилларча орқада қолди . Бундай шароитда қишлоқ хўжалигида асосан майда хўжаликлар фаолият кўрсатади . Жамғармалар етишмаслиги сабабли улар машина тизимини жорий этиш имконидан маҳрум эдилар . Иқтисодий жихатдан тараққий этган мамлакатлар жаҳон хўжалигида хукмрон мавқени эгалламоқдалар . Иккинчи жаҳон урушидан сўнг ривожланган мамлакатлар қишлоқларида ўзаро муносабатлар тараққиёт жараёни кескин равишда тезлашди ва давлат монополистик капитали қишлоқ хўжалигига кириб борди . АҚШда бу жараён комплекс механизация , ишлаб чиқаришни электрлаштириш ва автоматлаштиришни жорий этиш негизида қишлоқ хўжалигининг техника базасини тубдан қайта қуриш ва қишлоқ хўжалик корхоналарини индустриал типдаги корхоналарга айлантириш билан бир вақтда рўй бермоқда . Ғарбий Европа мамлакатлари , Скандинавия қишлоқ хўжалигини тараққий эттириш соҳасида АҚШ босиб ўтган йўлини такрорламоқдалар . Бу мамлакатларда кейинги йилларда янги техникани жорий этиш базасида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини концентрация этиш жараёни кучаймоқда . Натижада юз мингларча майда деҳқон

www.arxiv.uz хўжаликлари ва фермерлар хонавайрон бўлмоқдалар . Ривожланган мамлакатлар қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг интенсивлиги механизация ва товар бериш , ихтисослашиш юксак даражадалиги билан фарқланади . Иккинчи жаҳон урушидан сўнг бу ҳудудларда саноат тез суръат билан ривожланди . Меҳнат қуроллари , саноат молларни қишлоқ хўжалигига сотиб , соҳалар интенсивлигини таъминлаш йўлга қўйилди . Қишлоқ хўжалигининг машина тизимига ўтиши 10–15 йил керак бўлди . 60– йиллардан ҳозирга қадар , қишлоқ хўжалигини тракторлар билан таъминлаш Нидерландияда 7 маротаба , Германия , Дания , Белгияда 10 маротаба , Италияда 17 маротаба ошди . Бу мамлакатларда шунингдек , минерал ўғитлар билан таъминлаш ва уларни ишлатиш хам шу даврда 5-10 маротабакўпайди . Ривожланаётган мамлакатлар империализм мустамлака тизимсининг емирилиши , мустамлакачилик ва неоколониализмга қарши миллий озодлик курашининг авж олиши натижасида вужудга келган давлатлардир . Бундай мамлакатлар сирасига Осиёдаги барча мамлакатлар ( Япония ва Исроилдан ташқари ), Африкадаги барча мамлакатлар ( Жанубий Африка Республикаси бундан мустасно ), шунингдек Лотин Америкаси мамлакатлари киради . Шундай қилиб , бу тизим дунёдаги 120 га яқин мамлакатни ўз ичига олади . Шлар орасида социалистик ориентация мамлакатлари мавжуд . Ер юзидаги қуруқлик ва аҳолининг ярми шу мамлакатлар ҳисобига тўғри келади . Ривожланган мамлакатларда синфий кучлар табақалашмоқда . Уларнинг айримлари ( Жазоир , Эфиопия , Ангола , Конго , Афғонистон , Ироқ , Сурия , Кампучия ) но йўлидан бормоқда , бир қисми ( Ҳиндистон , Покистон , Марокко , Тунис , Бразилия , Мексика ва бошқалар ) эса йўлдан тараққий этмоқда . Афтидан , табақаланиш натижасида ана шу гуруҳдаги мамлакатларнинг баъзилари аста - секин жаҳон социалистик тизимсига киради , айримлари ривожланган мамлакатлар гуруҳига қўшилади . Осиё , Африка , Лотин Америкаси мамлакатлари қишлоқ хўжалиги улардаги ижтимоий - иқтисодий ва сиёсий шароитнинг ўзига хослиги билан белгиланади . Мустамлака зулмидан қутулгач , бу мамлакатлардан кўпчилиги

www.arxiv.uz ривожланган мамлакатларга иқтисодий жиҳатдан қарам бўлиб қолдилар . Уларда қишлоқ хўжалиги паст даражада , аҳолининг кўп қисми қишлоқ хўжалигида банддир . Чунончи , Ҳиндистонда аҳолининг 68 фоизи , Индонезияда 70 фоизи , Миср Республикасида 55 фоизи , Кенияда 84 фоизи , Малида 91 фоизи қишлоқ хўжалигида меҳнат қилади . Қишлоқ хўжалиги ярим натурал деҳқон хўжаликларидан , маҳаллий қишлоқ буржуазиясининг товар ишлаб чиқаришидан , кўпинча чет эл монополиялар ихтиёрида бўлган ярим феодал латифундиялар ва плантация хўжаликларидан иборат . Айрим мамлакатларда (Ҳиндистон, Бирма, Индонезия ва бошқаларда) давлат сектори муайян роль ўйнайди. Бир қанча мамлакатларда (Жазоир, Тунис, Миср, Эрон ва бошқаларда) ишлаб чиқариш кооперативлари рағбатлантирилади. Масалан, аввало, уларнинг умумий ижтимоий – сиёсий йўналиши билан белгиланади. Аграр ислоҳотлардан мақсад ижаранинг ярим феодал тизимини тугатишдан, ер эгалигининг энг катта меъёрини белгилашдан иборат ва ҳоказо. Лекин кўпчилик ҳолларда ер ислоҳоти натижасида товар ишлаб чиқариш маҳаллий қишлоқ буржуазияси қўлида тўпланиб қолмоқда. Қишлоқ хўжалиги учун ер билан кам таъминланганлик, иш унумининг пастлиги (аҳоли жон бошига ўрта ҳисобда ривожланган мамлакатлардагига нисбатан 2,5 марта кам қишлоқ хўжалик маҳсулоти тўғри келади), агротехниканинг қолоқлиги, кўпгина мамлакатларда ҳозирги замон техникасидан, ўғитлардан, ўсимликларни ҳимоя қилиш воситаларидан ва бошқалардан фойдаланмаслик, экинлар ҳосилдорлиги ва чорва моллари маҳсулдорлигининг пастлиги характерлидир. 1961 – 1973 йилларда дон экинларининг гектаридан олинадиган ўртача ҳосил Африка мамлакатларида 10,3 центнер, Осиё мамлакатларида 15,5 центнер, Жанубий Америка мамлакатларида 14,9 центнерга тенг бўлди. 1970 йилда бир бош сигирдан ўрта ҳисобда йилига Бирмада 750 кг, Ҳиндистонда 450 кг, Индонезияда 2500 кг сут соғиб олинди. Ер мотига билан ишланмоқда. Куйидирилган дарахт ва буталарнинг кули ўғит ўрнида ишлатилмоқда. Қишлоқ хўжалик техникасидан бир гуруҳ

www.arxiv.uz хўжаликларгина фойдалана олади. Кўпчиликни ташкил қиладиган майда хўжаликлар қишлоқ хўжалик техникаси сотиб олишга қодир эмас. Қишлоқ хўжалигининг ҳозирги аҳволини қурғоқчиликка бардош бера оладиган серҳосил буғдой, шоли, маккажўхори навларини яратиш, ана шу экинлар майдонини кенгайтириш, минерали ўғитлардан фойдаланиш йўли билан, яъни яшил инқилобвоситасида яхшилаш учун қилинаётган ҳаракатлар жиддий натижа бермаётир. Ўз ғалласи билан мамлакат эҳтиёжини таъминлаш муаммоси ҳамон ҳал қилинмаётир. Аҳоли жон бошига ғалланинг кам етиштириш (1970 йилда аҳоли жон бошига 212 кг дон тўғри келган эди, бу эса ривожланган мамлакатлардагига нисбатан 3 марта, Ўзаро Иқтисодий Ёрдам Кенгашига аъзо бўлган мамлакатлардагига нисбатан қарийб 4 марта кам), бошқа турдаги қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш хажмининг секин суръатлар билан ўсиши бу мамлакатларнинг чет эллардан кўпроқ озиқ - овқат маҳсулотлари келтиришга мажбур этмоқда, уларга қарам қилиб қўймоқда. 1972-1973 йилларда 37 млн тонна буғдой чет эллардан келтирилган эди. Бундай ҳол ҳамон давом этмоқда. Аммо озиқ-овқат таъминоти муаммоси мухимлигича турибди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти маълумотларига кўра, Узоқ ва Яқин Шарқ мамлакатларида, Африкада аҳолининг 20-25 фоизи очликдан қийналмоқда. Жами 460 млн нафар етарли даражада тўйиб овқат емайди. Озиқ - овқат муаммосининг ҳал қилиниши туб аграр ислоҳотлар ўтказиш ҳамда қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини анча интенсивлаштиришни талаб этади. Шундай қилиб, озиқ -овқат муаммоси ҳал қилиниши у ёқда турсин, ҳатто кескинлашди, чунки ишлаб чиқариш аҳоли сонининг ўсиш суръатига нисбатан секин ривожланмоқда. 1960 йилдан 1975 – 1980 йилларгача ривожланаётган мамлакатларга келтирилган буғдой 2 марта,шоли 20 марта кўпайди. Африка мамлакатларнинг қарамлиги айниқса кучаймоқда. Африка қитъаси қишлоқ хўжалиги

www.arxiv.uz Африка қитъасида (майдони 30319 минг км 2 ) 360 млн дан ортиқ нафар яшайди. Ҳозирги вақтда Африканинг сиёсий картасида 50 дан ортиқ мустақил давлат мавжуд. Қишлоқ хўжалиги Африка иқтисодиётининг негизи бўлиб, аҳолисининг бешдан тўрт қисми ана шу тармоқда банд. Ички ялпи маҳсулотнинг учдан бир қисми қишлоқ хўжалигига тўғри келади. Африка дунёга бир қанча қимматли қишлоқ хўжалик товарлари етказиб берадиган қитъадир. Какао, пальма мойи, пальма мағзи, ерёнғоқ, пахта толаси, сизаль, ваниль, қалампирмунчоқ, хурмо етиштиришда ва экспорт қилишда Африка дунёда муҳим ўрин тутади. Кўпгина озиқ - овқат экинлари, аввало, дон экинлари етиштиришда катта мавқеига эга эмас. Дунёда етиштириладиган буғдой, маккажўхори, арпанинг 5 –6 фоизи Африкага тўғрик келади. Экспорт учун экиладиган экинларнинг кўпчилиги асосан чет эл компанияларига қарашли плантация хўжаликларида етиштирилади. Чет эл компаниялари Африкадаги кўпгина мамлакатлар қишлоқ хўжалигини монокультура йўли билан ривожлантиришга мажбур этади ва шундай қилиб уларни бозорга жалб қилади. Қишлоқ хўжалиги қолоқ бўлиб. ерга ишлов берадиган техника ибтидоий аҳволда. Маҳсулдорлик паст. Ер эгалигининг энг кўп тарқалган шакли ердан жамоа бўлиб фойдаланишдир. Бир қанча мамлакатларда ернинг бир қисми давлатга, айрим мамлакатларда феодаллар ва қисман деҳқонларга қарашли, товар – пул муносабатларининг ривожланиши билан маҳаллий аҳолининг ердан жамоа бўлиб фойдаланиши аста – секин барҳам топиб, пул билан ижарага олишнинг роли кучаймоқда. Чорвачилик туманларида феодал қолдиқлар ва ҳатто қулдорлик элементлари сақланиб қолган. Замонавий қишлоқ хўжалик техникасидан ва ўғитлардан йирик плантацияларда ёки давлат ёинки хусусий капитал назоратида бўлган кооператив хўжаликлардагина фойдаланилади. Кўпгина тропик мамлакатларда ўрмонларни куйдириб ёки кундаков қилиб деҳқончилик ва ерларга дам бериб, йил оралатиб деҳқончилик қилиш кенг расм бўлган.

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалиги техник ва ижтимоий жиҳатдан қолоқ бўлгани учун ҳосилдорлик бу ерда дунёдаги ўртача ҳосилдорликдан икки марта кам. Иқлимнинг қуруқ ва иссиқ бўлиши ва ёғиннинг мавсумийлиги натижасида тропик ўлкаларда қишлоқ хўжалиги ерларни суғоришга асосланган. Кўпчилик мамлакатларда суғориш тизимлари хўжаликларнинг мулки бўлиб, деҳқонларни қўшимча равишда эксплуатация қилиш манбаи ҳисобланади. Агроиқлим шароитининг ниҳоятда хилма – хиллиги ва ерларни суғориш Африкада барча экинларни етиштиришга ва йилига 2, 3 ва ҳатто 4 марта ҳосил олишга имкон беради. Бу ерда асосан тропик ва субтропик экинлар етиштирилади. Қитъада ер фонди катта. Лекин ишланадиган ерлар салмоғи барча ерларнинг 8 фоизидан ошмайди. Африкада яна камида 1 млрд гектар ерни қишлоқ хўжалигида фойдаланиш учун ўзлаштириш мумкин. Қишлоқ хўжалиги 2 йўналишда ихтисослашган: экспорт экинлари етишитириш ва ички эхтиёж учун озиқ - овқат экинлари етишитириш. Ички бозор учун буғдой, арпа, шоли, тариқ ва жўхори экилади. Буғдой ва маккажўхори Жанубий Африканинг субтропик иқлимли туманларида экилади. Арпа асосан Африканинг шимоли-ғарбида ва Мисрда, шоли Миср ва бошқа мамлакатларнинг суғориладиган ерларида, Гвинея Республикаси, Нигерия Съерра – Леоне, Фил Суяги Қирғоғи Республикасида, Либерияда, Сенегал ва Танзанияда ҳам экилади. Тариқ ва маккажўхори туб аҳолининг асосий озиқ - овқат экинлари бўлиб, Африканинг деярли барча қисмларида экилади. Тропик Африка мамлакатларида ғалла билан бир қаторда ички эҳтиёж учун илдиз мевали экинлар – маниок, ямс, батат етиштирилади. Африка жаҳонда какао ишлаб чиқаришда ва экспорт қилишда биринчи ўринда туради. Бутун дунёда ишлаб чиқариладиган ва экспорт қилинадиган какаонинг 70 фоизини Африка беради. Какао Гана, Нигерия, Фил Суяги Қирғоғи мамлакатларида етиштирилади. Африкада (Ангола, Уганда, Эфиопия, Заир, Танзания) анчагина миқдорда кофе, шунингдек ер ёнғоқ

www.arxiv.uz (Нигерия, Сенегал), пахта (Миср, Судан), сизаль (Танзания), табиий каучук (Нигерия, Либерия, Заир), мойли пальма (Ғарбий Африка); зайтун (Шимолий Африка мамлакатлари) етиштирилади. Африка дунёда ишлаб чиқариладиган пальма мағзи ва пальма мойининг бешдан тўрт қисмидан кўпроғини беради ва бу маҳсулотларни экспорт қилишда дунёда биринчи ўринда туради. Дунёда ишлаб чиқариладиган кофенинг бешдан бир қисмидан кўпроғини Африка беради. Зайтун дарахти қитъанинг шимолида субтропик иқлимли денгиз бўйи мамлакатларида: Тунис, Жазоир, Мароккода экилади. Жаҳонда ишлаб чиқариладиган зайтуннинг ўндан бир қисмини Африка беради. Дунёда етиштириладиган ер ёнғоқнинг учдан бир қисми Африка ҳиссасига тўғри келади. Ер ёнғоқ акусари майда деҳқон хўжаликларида етиштирилади. Лекин ерни қайта ишлаш ва маҳсулот экспорт қилиш чет эл компаниялари қўлида. Миср Республикасида ва Суданда суғориладиган ерларда узун толали пахта экилади. Бу пахта кўп миқдорда четга чиқарилади. Шунингдек, Шарқий Африкада – Уганда, Мозамбик ва Танзанияда ҳам суғориб пахта экилади. Африка дунёда ишлаб чиқариладиган пахта толасининг 3-4 фоизини беради. Дунёда етиштириладиган сизаль толасининг қарийб 60 фоизи Африка хиссасига тўғри келади. Африка тамаки ишлаб чиқаришда ҳам каттагина ўрин тутади (7 фоиз). Замбия, Уганда ва бошқалар ҳам тамаки экспорт қиладиган асосий мамлакатлардир. Жаҳонда йиғиладиган табиий каучукнинг 7 фоизи Африканинг улишидир. Энг йирик плантациялар (каучук олинадиган гевея дарахти) Либерияда. Нигерияда каучукнинг асосий қисмини деҳқон хўжаликлари беради. Африка жаҳон бозорига анчагина миқдорда дориворлар ҳам етказиб беради. Қуруқ субтропик иқлим шароитида, хусусан, Жанубий Африка Республикаси ва Шимолий Африка мамлакатларида мевачилик маҳсулотлари, жумладан, цитрус мевалар экспорт қилинади. Бу районларда

www.arxiv.uz узум етиштириш ва узум винолари ишлаб чиқариш катта ўрин тутмоқда. Банан плантациялари тропик Африкада, хусусан, Гвинея соҳили мамлакатларида, шунингдек Ҳинд океани соҳилида кенг тарқалган. Чўл ва чала чўл районларининг воҳаларида, аксари Шимолий Африкада хурмо яхши ҳосил беради. Дунёда етиштирадиган хурмонинг бешдан икки қисмини Африка беради. Хурмонинг катта қисми экспорт қилинади. Тропик Африка мамлакатларида деҳқонлар хилма-хил ёввойи ўсимликлар мевалари ва каучук, шимолий Африка мамлакатларида эса пўкак дуби пўстлоғи, альфа ўсимлиги ва гуммиарабик йиғади. Дунёда олинадиган гуммиарабикнинг 90 фоизидан кўпроғини Судан беради. Чорвачилик экстенсив характерда бўлиб, кўчманчи, ярим кўчманчи ва яйлов чорвачилигига бўлинади. Африкада қорамол кўп ( мамлакатлардаги қорамолларнинг саккиздан бир қисми шу ерда). Қорамол сони жиҳатидан Африка Ҳиндистондан кейин иккинчи ўринда туради. Қорамол Шарқий ва Жанубий Африка қирларида, шунингдек, чўл ва чалачўл яйловлари бўлган мамлакатларда (Судан, Сомали, Чад, Нигер) ва Ғарбий Африка саванна зонасида боқилади. Кўпгина районларда, хусуан, Гвинея соҳилидаги тропик ўрмонлар зонасида, Канго (Заир), Замбези дарёлари ҳавзаларида цеце пашшаси чорвачиликни ривожлантириш учун жиддий тўсқинлик қилади. Қўйчилик (аксари меренос ва қоракўл қўйлари) Жанубий Африка Республикасида, шунингдек Мағриб мамлакатларида, айниқса, ривожланган. Қўйлар сони ва қўй жуни бўйича Жанубий Африка Республикаси Африкада биринчи ва дунёда тўртинчи – бешинчи ўринда туради. Қоракўлчилик Намибияда катта аҳамиятга эга. Қоракўл қўйлар сони жиҳатидан Намибия Афғонистондан сўнг хорижий дунёда иккинчи ўринда туради. Қоракўл териси экспорт қилинади. Иқлим шароити, шунингдек, диний ақидалар чўчқачиликни ривожлантиришга йўл бермайди. Отчилик фақат Эфиопиядагина аҳамиятга эга. Судан, Сомали, Эфиопия ва Жанубий Африка Республикасида от-улов сифатида туя, эшак ва хачир боқилади. Африкадаги кўпгина деҳқон

www.arxiv.uz хўжаликларида ўз эҳтиёжлари учун парранда боқилади. Марокко, Жанубий Африка Республикасида экспорт учун паррандачилик билан шуғулланилади. Африкада чорва молларининг зоти паст, ем-хашак етишмайди. Ветеринария ёрдами деярли йўқ ва бунинг оқибатида човачилик маҳсулдорлиги паст. Чунончи, Африкада қорамол бир йилда ўрта ҳисобда 16 кг семиради, ҳолбуки, бу кўрсаткич Европа ва АҚШ да 70 кг. Гачани ташкил этади. Африкадаги кўпчилик мамлакатларда сигирлардан кам сут соғиб олинади. Шунга қарамай, Африкада чорва моллари кўп. Бу ерда 160 млн бошга яқин қорамол ва 260 млн бош қўй ва эчки бор. Ҳар 100 киши ҳисобига Африкада 46 бош қорамол ва 74 бош қўй, эчки тўғри келади. Бутун жаҳон бўйича бу кўрсаткичлар тегишли равишда 32 ва 43 бошни ташкил этади. Юқорида айтиб ўтилганидек, Африкада қишлоқ хўжалиги етакчи роль ўйнайди, чунки қитъадаги меҳнатга лаёқатли аҳолининг бешдан тўрт қисми қишлоқ хўжалигида банд. Чад, Мали, Нигер, Руанда ва Марказий Африка империяси қишлоқ хўжалигида барча ишчи кучларининг 90 фоиздан, Ботсвана, Эфиопия, Гвинея, Лесото, Малави, Сомали, Судан, Танзания, Уганда ва Юқори Вольтада эса 80 фоиздан кўпроғи ишлайди. Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш муаммоси Африка давлатлари ҳукуматларининг диққатини жалб қилмоқда. Бунинг сабаби шундаки, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг ўсиш суръатига нисбатан аҳолининг ўсиш суръати юқори. Натижада озиқ-овқатга бўлган эхтиёж тобора ортиб бормоқда. Шу билан бир вақтда ҳозирги тараққиёт босқичида Африка мамлакатлари учун қишлоқ хўжалиги ижтимоий-иқтисодий тараққиёт режаларини амалга ошириш учун зарур бўлган чет эл валютасини қўлга киритишнинг муҳим манбаи деб қаралади. Африкада қишлоқ хўжалиги умуман паст суръатлар билан ривожланмоқда. Қишлоқ хўжалигини интенсивлаштиришга жиддий халақит бераётган сабаблардан бири асрлардан буён таркиб топган ёки мустамлакачилар томонидан ўрнатилган қолоқ аграр муносабатлардир.

www.arxiv.uz Феодал, давлат-феодал ер эгалиги ва жамоа ер эгалиги энг кўп тарқалган шакллар ҳисобланади. Катта- катта ерлар черковлар мулкидир. Африкада қишлоқ хўжалигидаги патриархал укладни қайта қуриш ниҳояда мураккаб муаммо ҳисобланади. Техника ҳамда ўғитнинг етишмаслиги, агротехника маданиятининг қолоқлиги,чорва молларининг кам маҳсуллиги буларнинг ҳаммаси қишлоқ хўжалигида меҳнат унумининг паст бўлишига, унда ярим натурал ёки анъанавий ишлаб чиқариш шаклининг сақланиб қолишига олиб келмоқда. Қишлоқдаги ишлаб чиқариш муносбатларини ўзагартириш, деҳқонларни феодал ва жамоа қарамлигидан қутқариш тарихий аҳамиятга эга бўлган вазифадир. Аграр ислоҳотларнинг кўлами, Африка қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва ривожлантириш суръатлари ана шу қарамликнинг бартараф қилинишига боғлиқ. Африкадаги кўпчилик мамлакатлар сиёсий мустақилликка эришгач, аграр ислоҳотларни амалга ошира бошлади. У, аввало, чет эл ва феодал мулк шаклларига қарши қаратилган. Ана шу ислоҳотлар нотараққиёт йўлига кирган мамлакатларда айниқса чуқур амалга оширилмоқда. Деярли барча мамлакатларда, уларнинг тараққиёт йўлидан қатъи назар, қишлоқ хўжалигида кооперация масаласи кун тартибида турибди. Ундан кўзда тутилган мақсадлар тараққиёт йўлини танлаган мамлакатларда ва но тараққиёт йўлини танлаган мамлакатларда ва но тараққиёт йўлига кирган мамлакатларда бир-биридан фарқ қилади. Сермаҳсул экинларга янада катта аҳамият бериш, серҳосил янги навлар яратиш, сермаҳсул чорвачиликни ривожлантириш, суғориш каналларини кенгайтириш, кимёвий ўғитларни кўпроқ ишлатиш, ишлаб чиқаришни механизациялаш, агротехникани жорий қилиш қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши олдида турган энг муҳим вазифалардир. Миср Миср Араб Республикаси Африканинг шимоли-шарқида ва Осиёнинг Синай ярим оролида жойлашган мамлакат бўлиб, ҳудуди 1002 минг км 2 .

www.arxiv.uz аҳолиси 42 млн нафар. Пойтахти - Қоҳира. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши Миср иқтисодиётининг негизини ташкил этади. Мамлакат миллий даромадининг 30 фоизини ва экспорт қилинадиган маҳсулотларнинг 70 фоизини қишлоқ хўжалиги беради. Деҳқончилик қишлоқ хўжалигининг асосий тармоғи. Мисрда экинларни суғориш катта аҳамиятга эга. Мамлакатда баҳорикор деҳқончилик билан шуғулланилмайди. Ёзда пахта, шакарқамиш, сабзавот, маккажўхори ва шоли экилади, қиш пайтида буғдой, арпа ва дуккаклилар, кузда эса шоли, тариқ, маккажўхори ва сабзавот етиштирилади. 2,7 млн га ердан қишлоқ хўжалигида фойдаланилади. Йилига 1-3 марта ҳосил олинишини эътиборга олганда, мамлакатда тахминан 4,7 млн гектар экин майдони бор. Экин майдонининг учдан икки қисмига пахта, маккажўхори, буғдой, шоли ва дуккаклилар экилади. Пахта етиштиришда Миср хорижий мамлакатлар орасида АҚШ, Ҳиндистон, Бразилия, Хитой ва Мексикадан кейин олтинчи ўринда туради. 2 млн тонна буғдой, 3 млн тонна маккажўхори, 756 минг тонна тариқ, 300 минг минг тонна шоли, 123 минг тонна арпа (1996), 265 минг тонна шакарқамиш (1990), 360 минг тонна пахта (1996) олинди. Аҳоли овқатида ва экспортда хурмо, шунингдек, цитруслар (апельсин, лимон ва бошқалар) ҳамда бошқа мевалар катта аҳамиятга эга. Хурмо ва цитрус мевалар етиштиришда Африкадаги бошқа мамлакатлар орасида Миср биринчи ўринда туради. Ем-хашак етишмаганлигидан чорвачилик яхши ривожланган эмас. Мамлакатда 4,75 млн бош қорамол, 2 млн бош қўй, 1,7 млн бош эчки, 113 минг бош туя бор. Паррандачилик катта аҳамиятга эга. Жазоир Жазоир Халқ Демократик Республикаси Африканинг шимоли-ғарбий қисмида жойлашган бўлиб, ҳудуди 2381,7 минг км 2 , аҳолиси 18,9 млн нафар. Пойтахти – Жазоир. Қишлоқ хўжалиги мамлакат иқтисодиётининг негизини ташкил этади. Ишга яроқли аҳолининг 65 фоизи қишлоқ хўжалигида банд. Халқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг тўртдан уч қисмидан кўпроғини қишлоқ

www.arxiv.uz хўжалиги беради. Мамлакат мустақилликка эришган дастлабки йилларда европалик мустамлакачилар ва коллабурациончилардан мусодара қилинган ерларда ўз-ўзини бошқарувчи сектор – 1850 ферма ва урушда қатнашганлар учун 390 та кооператив тузилган эди. Мамлакатда ишлатиладиган 7,2 млн гектар ерннг 2,5 млн гектари ана шу сектор қўлида. Барча қишлоқ хўжалик товар маҳсулотларининг 60 фоизини ана шу сектор беради. Ер уни ишлатганники, деган принцип асосида ерни тақсимлаш, хусусий нафарларга қарашли ер майдони ва моллар сонини чеклаш, кооперативлар тузиш ва замонавий қишлоқлар барпо этиш соҳасида катта ишлар қилинмоқда. 1999 йил сентябрига келиб, мамлакатда 6538 қишлоқ хўжалик кооперативи бор эди. 1 млн гектар ер ана шу кооперативларга берилди. Кооперативларга 127 минг деҳқон бирлашган. Режалаштирилган 1000 та янги қишлоқдан 150 таси бунёд этилди. Эндиликда ғалланинг 41 фоизини ва гўштнинг 9 фоизини ўзини ўзи бошқарадиган сектор ва кооператив сектор бермоқда. Хусусий сектор ҳамон 1,3 млн деҳқон хўжалигини бирлаштиради. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 60 фоизи, ғаллазорларнинг 59 фоизи, картошказорларнинг 53 фоизи, чорва молларининг кўпчилик қисми хусуий сектор қўлида. Асосий ғалла экинлари – буғдой, арпа, сулидир. Узумчилик жуда катта ўрин тутади. Узум виноларига ташқи бозорда эҳтиёж катта. Узум виноларини экспорт қилишда Жазоир дунёда энг олдинги ўринларда туради. Тамаки, цитрус мевалар, хурмо, зайтун катта аҳамиятга эга. 1979 йилда 1,6 млн тонна ғалла, 500 минг тонна картошка, 0,7 млн тонна цитрус мевалар, 1 млн тонна сабзавот, 208 минг тонна хурмо, 2,5 млн гектолитр вино ишлаб чиқарилди. Чорва экстенсив характерда. Соҳилда қорамол боқилади. Тоғларда ва чўлларда қўйчилик билан шуғулланилади. 1999 йилда мамлакатда 1,8 млн бош қорамол, 12,2 млн бош қўй, 2,3 млн бош эчки, 145 минг бош туя, 172 минг бош от, 734 бош хачир ва эшак бор эди. Америка Қўшма Штатларида қишлоқ хўжалиги

www.arxiv.uz Америка Қўшма Штатлари Шимолий Америка қитъасида жойлашган бўлиб, энг йирик капиталистик мамлакат жаҳон империализм тизимсининг маркази ва таянчидир. Ҳудуди 9363 минг км 2 , аҳолиси 239 млн нафар. Қишлоқ хўжалиги юксак товарлилиги, техника билан аъло даражада қуролланганлиги, тор ихтисосланганлиги, ёлланма меҳнатдан кенг фойдаланиши биланажралиб туради. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш жараёнида юқори даражадаги концентрация жорий этилган. Агар мака дони 48 штатда, мош унинг 50 фоиз, асосан 5 штатида етишитирилади. Буғдой 72фоиз ни асосан 6 штатида етишитирилади, картошкани 50фоиз, асосан Айдоха, Мен ва Вашингтон штатларида етиштирилади. Фермерлар томонидан етишитирилган маҳсулотларни истеъмолчиларга етказиб бериш учун (500 млн.тонна), 25 минг рефережератор вагонлари, 140 минг авторефережератор хизмат қилади.Махсус автомобиллардан биттаси 80 бош қорамол, 260 бош чўчқа ва 6 минг бош паррандани ташиб ўтиш имконига эга. Калифорния штати мамлакат помидор маҳсулотларининг 90 фоизини етиштиради. Техас штати мамлакатда мол гўштини етишитириш бўйича 1-ўринни эгаллайди. Унда 226 қушхона, 76 та гўшт комбинати мавжуд. АҚШда мева, сабзавот, полиз, картошка, гўшт, тухум каби қишлоқ хўжалиги махсулотларини санитария-гигена талаблари даражасида сақлаш учун омбор ва музхоналар етиб ортади. АҚШ деҳқончилигида суғориш тизими 15 фоиз майдонда жорий этилган. Суғориладиган ерларда етишитирилаётган маҳсулот мамлакатда етиштирилаётган маҳсулотнинг учдан бир қисмини ташкил этади ёки унинг унинг қиймати 40 млрд долларга тенг. Суғориш ишларида механизациядан кенг фойдаланилади. Масалан, ўртача фермерни 65 гектар ерини суғориш 1 гектарга 1,54 нафарҒсоати сарфланаётган капитал сарфлари эса 1 гектарга 350 доллар ташкил этган.

www.arxiv.uz АҚШ ҳар йили қиймати бўлган 140-150 млрд доллар бўлган қишлоқ хўжалик маҳсулотларини экспорт қилади, ундан 45 млн тоннаси маккажўхори дони, 38 млн тоннаси буғдой, 20 млн тоннаси ловия. АҚШда озиқ-овқат мажмуи юқори даражада ривожланган маркетингга эга. Маркетинг тизими қуйидаги сарфлардан иборат: ҳақ тўлаш, ўрамлаш (қадоқлаш), маҳсулотни тайёрлаш ва транспорт ҳаражатлари, ёнилғи ва электрэнергия сарфи, амортизация ажратмалари, реклама учун кетган ҳаражатлар, асосий фондларни сотиб олиш ва уларни таъмирлаш ҳаражатлари. АҚШ озиқ-овқат мажмуида мамлакатдаги меҳнат ресурларининг 12 фоизи банд, шундан 3 фоизи қишлоқ хўжалигида фаолият юритади. Озиқ- овқат модели 3 соҳадан иборат: 1-соҳа қишлоқ хўжалиги учун меҳнат воситаларини яратувчи, 2-соҳа қишлоқ хўжалиги, 3-соха қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш ва сотиш. 2 – жадвал АҚШда озиқ - овқатни етиштиришда қ иймат структураси. Озиқ-овқат комплекси соҳалари 1980 йил 1990 йил млрд доллар фоиз млрд доллар фоиз 1 соҳа 54,9 15,0 84,0 14,0 2 соҳа 51,0 14,0 62,0 10,0 3 соҳа 259,4 71,0 463,0 76,0 Жами 365 100 609 100 Озиқ - овқат комплексида 1990 йилга келиб 14,5 млн. ишчи шундан 2,8 млн нафари қишлоқ хўжалигида банддир. АҚШ қишлоқ хўжалигида асосан оилавий фермерлар фаолият юритади. Улар қишлоқ хўжалик корхоналарининг – 99 фоизини ташкил этадилар ва мамлакатда етишитирилган ялпи маҳсулотни – 93 фоизини етишитирадилар. Озиқ-овқат маҳсулотининг қолган қисмини акционерлик компаниялари етишитирадилар. 1990 йилда келиб мамлакатда 2,1 млн оилавий фермер мавжуд эди. Битта

www.arxiv.uz оилавий фермер ҳар йили 83 минг долларлик маҳсулотни сотади, 187 гектар ерга эга (ҳар гектар ер қиймати 250 минг доллар) 2 ишчига қиймати 140 минг доллар, бўлган ишлаб чиқариш фондлари тўғри келади. 1960-1990 йиллар мобайнида, йирик фермаларни салмоғи ошиб борди. Уларда 1 йилда реализация қилинган маҳсулот қиймати 100 минг доллардан ошди. Реализация қилинган маҳсулот ҳажмига кўра, АҚШдаги қишлоқ хўжалик фермалари гуруҳи. 3-жадвал № Кўрсаткичлар Ўлчов бирлиги 1 2 3 4 5 Таҳлил этилган фермалар сони 1 Фермерлар сони Минг дона 959,0 255 212 52 28 1506 2 Салмоғи Фоиз 63,7 16,7 14,1 3,5 1,8 100 3 1 фермерга ишлаш учун бериладиган ер га 74 2 80 390 615 1500 199 4 1 фермерга тўғри келадиган капитал қиймати Минг доллар 168 327 508 828 2019 300 5 Маҳсулотни реа- лизация этишда фермалар салмоғи: а)ўсимликчилик махсулоти; б)чорвачилик махсулотлари; фоиз 9,3 9,8 11 16,5 26,4 31,4 15,1 15,6 35,2 26,6 100 100 6 Реализация этилган махсулот қиймати 1 фермерга Минг доллар 10 55 123 280 974 61 7 1фермерни бир Минг -3 10 30 82 197

www.arxiv.uz йилда соф даромади доллар АҚШда фермер хўжаликларининг ташкил этилиши узоқ давом этган мураккаб жараёндир. Оилавий фермер хўжаликлари асосан аъзолардан ташкил топади. Улар айрим ҳоллардагина ёлланма меҳнат ресурсларини жалб этадилар. Қишлоқ хўжалигида фермерлар хажми улар томонидан бир йилда етиштирилган маҳсулотни реализация этиш хажми билан белгиланади. 4 -жадвал № Кўрсат-к кичлар Ўлчов бирлиги Фермер хўжаликларнинг маҳсулот реализация бўйича гуруҳланишиЖ ами 10 гача 10-39,9 40-100 100-250 250-500 500дан юқор 1 минг дона 1139 450 286 201 71 29 2176 2 фоиз 52,4 20,7 13,2 9,2 3,2 1,3 100 3 фоиз 2,8 6,6 13,1 22,0 17,9 37,5 100 4 акр 12,3 394 529 1280 2300 2300 5 минглар 0,96 700 27,3 67,9 154,1 792,4 Паррандачилик, гўшт, сут, буғдой етиштириш каби тармоқлар саноат негизига кўчирилган. Қишлоқ хўжалигининг саноатлаштирилиши, ишлаб чиқариш кучларининг саноат даражасига кўтарилиши шунга олиб келдики, қишлоқ хўжалиги эндиликда ўз мустақиллигини йўқотди ва тармоқлар мажмуининг ажралмас таркибий қисми бўлиб қолди. У агробизнес, агросаноат мажмуи номини олди. Механизациянинг юксак даражада эканлиги фан ютуқларидан кенг фойдаланиш ва тор доирада ихтисослашишни тақозо этади. 5-жадвал. Ривожланган мамлакатларда қишлоқ хўжалиги кўрсаткичлари (2000 й.) № Мамла- катлар Аҳоли, млн. Аҳоли зичлиги, Қишлоқ аҳолиси, Қишлоқ ахолиси Меҳнат ресурслари ҚҒх банд ахоли ҚҒхда банд

www.arxiv.uz номи нафар нафар км 2 фоиз млн. нафар млн. нафар сони ахоли, фоиз 1 АҚШ 273 30 23 62,8 139 4,47 1,6 2 Япония 127 331 21 26,7 68 2,83 2,22 3 Италия 58 196 33 19,14 26 1,72 2,9 6-жадвал Демократия асосида ривожланган мамлакатларда қишлоқ хўжалиги кў рсаткичи (2000 й маълумоти). № Мамлакат- лар Аҳоли, млн нафар Аҳоли зичлиги нафар км 2 Қишлоқ аҳолиси фоиз қишлоқ ахолиси млн. нафар Меҳнат ресурслари млн. нафар ҚҒхда банд ахоли млн нафар фоиз 1 Хитой 1250 134 67 550 750 548,8 43,0 2 Россия 147 9 23 33,8 78 10,62 6,8 3 Украина 50 8 32 16 25 4,08 8,0 4 Ўзбекистон 25 59 63 15,75 10 2,47 9,8 5 Қозоғистон 15 6 44 6,6 8 1,08 7,2 6 Тожикистон 6 44 72 4,32 2 0,27 4,5 7 Қирғизистон 5 25 66 3,3 2 - - 8 Туркманистон 5 10 55 275 2 0,330 6,6 7-жадвал Ривожланган мамлакатлар қишлоқ хў жалиги (2000 й маълумоти) № Мамлакат- лар номи ЯИМ, млрд $ ЯИМ ўрни ЯИМ млн $ ҚҒх қий- мати, фоиз ЯИМ ҚҒх қиймати, млн $ Ҳар бир қҒх ходимига мехнат унумдорлиги, $ 1 АҚШ 8351,0 1 8708,8 2 17477,4 39001 2 Япония 4078,9 2 4395 2 87901,6 31094

www.arxiv.uz 3 Италия 1136,0 6 1149,9 3 34498,7 20031 8-жадвал Демократия асосида ривожланаётган мамлакатларда қишлоқ хўжалигининг ривожланиши (2000 й.) № Мамлакатлар номи ЯИМ млрд $ ЯИМ ўрни ЯИМ млн $ ҚҒх қий- мати фоиз ЯИМ ҚҒх қиймати млн $ Хар бир нафар қҒх ходимига мехнат унумдорлиги $ 1 Хитой 980,2 7 991,2 17 168504,5 307 2 Россия 3325 16 37,53 7 26274,1 2476 3 Украина 37,5 55 424,5 14 5938,1 1454 4 Ўзбекистон 17,6 70 16,8 31 5221,6 2113 5 Қозоғистон 18,9 68 15,5 10 1559,4 1450 6 Тожикистон 1,8 153 1778 6 106,7 396 7 Қирғизистон 1,4 159 1,629 44 716,8 8 Туркманистон 3,2 132 2,7 25 677 2060 Жаҳон бў йича пахта хом ашёсини етиштириш ва пахта экспорти № Мамлакатлар Жахон бўйича пахта хом ашёсини етишитириш млн. т. Пахта экспорти 1 Хитой 20,2 295 минг т 2 АҚШ 13,9 13,5 млн т 3 Хиндистон 12,9 - 4 Покистон 6,3 - 5 Ўзбекистон 4,3 900 минг т 6 Бошқалар 31,9 - АҚШ ва Япония дунёда энг бой ва бақувват мамлакатлардир. Улар ишлаб чиқарилган махсулот қиймати бўйича жахонда 1 ва 2 - ўринни эгаллайди. Қишлоқ хўжалигида банд бўлган ҳар бир ишчининг меҳнат унумдорлиги - АҚШда 39001, Японияда 31094 АҚШ долларига тенг. Италияда бу кўрсаткич 20031 АҚШ долларига тўғри келмоқда.

www.arxiv.uz АҚШда аҳоли сони 2000 йилда 273 млн. нафарни ташкил этди. Шундан 62,8 млн нафари ёки 23 фоизи қишлоқ жойларда яшайди. Японияда эса бу кўрсаткич 127 млн., шундан 26,7 млн. ёки 21 фоизни ташкил этади. АҚШда жами аҳолининг 4,47 млн. нафари ёки 1,6 фоизи қишлоқ хўжалиги ишла чиқаришда банд бўлиб улар 8708,2 млн. ялпи маҳсулоти ишлаб чиқаришни яратадилар. Японияда эса аҳолининг 2,83 млн. нафари қишлоқ хўжалигида банд бўлиб, улар қиймати 4,395 млн. АҚШ долларига тенг ялпи маҳсулот ишлаб чиқариш қурбига эга. Аҳолисининг 1,72 млн. нафари қишлоқ хўжалигида фаолият кўрсатаётган Италияда эса қиймати 1,149 млн АҚШ долларига тенг бўлган ялпи маҳсулот ишлаб чиқарилади. Хуллас, ялпи махсулот ишлаб чиқариш бўйича АҚШ-1, Япония-2, Италия-6, Хитой-7, Россия-16, Украина-55, Қозоғистон-68, Ўзбекистон-70, Туркманистон-132, Тожикистон-153, ва Қирғизистон-159 ўринни эгаллайди. Жанубий Америка мамлакатларида қишлоқ хўжалиги. Бразилия Бразилия Жанубий Америка қитъасида жойлашган мамлакат бўлиб, ҳудудининг катталиги, аҳолисининг сони ва иқтисодий потенциали жиҳатидан Лотин Америкасида биринчи ўринда туради. Бразилия Жанубий Американинг марказий ва шарқий қисмини эгаллайди ва 7 минг километрдан ортиқ масофада Атлантик океанига туташган, қуруқликда Эквадор ва Чилидан ташқари қитъадаги барча мамлакатлар билан чегарадош. Ҳудуди 8512 минг км 2 . аҳолиси 124,0 млн нафар. Пойтахти – Бразилия. Бразилия қишлоқ хўжалигининг асосий тармоғи деҳқончиликдир. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган 265 млн гектар ердан 30 млн гектари ишланади. Бу мамлакат ҳудудининг 3,5 фоизни ташкил этади. Мамлакатда аграр муносабатларнинг энг характерли хусусияти шундаки, бу ерда катта – катта майдонлар унчалик кўп бўлмаган йирик ер эгалари қўлида. Бу эса қашшоқлик ва қишлоқнинг қолоқлигига олиб келмоқда. Барча ер эгаларининг 10 фоизини ташкил этадиган йирик заминдорлар ишланадиган ерларнинг 75 фоизига эгалик қиладилар. Қишлоқ аҳолисининг 80 фоизини ташкил қиладиган қишлоқ хўжалик ишчилари эса

www.arxiv.uz умуман ердан маҳрум. Шунинг учун Бразилияда аграр муносабатлар ўта мураккаблигича қолмоқда. XIX асрдаёқ Бразилия қишлоқ хўжалигининг асосий экспорт тармоқлари кофе, какао, шакармақиш қанди ва пахта етиштириш бўлиб қолган, ички истеъмол учун эса маккажўхори, маниок ва дуккаклилар етиштирилар эди. Ана шу экинлар ҳозиргача ҳам биринчи даражали аҳамиятга эга, лекин улар ўртасидаги нисбат бироз ўзгарди. Кейинги ўн йиллар ичида экспорт қилинадиган экинлар майдони деярли ўсмаётир. Аммо ички истемъолга мўлжалланган экинлар майдони анча кенгайди. Бундан ташқари, шоличилик катта аҳамиятга эга бўлиб қолди. Бунинг сабаби биринчидан, қишлоқ хўжалигининг экспортга хизмат қиладиган тармоқлари рақобати бўлса, иккинчидан, мамлакат аҳолисининг тез ўсишидир. Шунга қарамай, ички эхтиёж учун ишлатиладиган деҳқончилик маҳсулотлари етиштириш ҳаммаси эҳтиёжга нисбатан секин ўсмоқда ва шунга кўра Бразилия четдан кўпгина озиқ - овқат маҳсулотлари келтирилмоқда. Хом ашёси экспорт қилинадиган экинлар майдони кейинги ўн йилларда кенгаймаган бўлса – да, Бразилия ҳозир ҳам кофе ишлаб чиқаришда дунёда биринчи (бутун дунёда ишлаб чиқариладиган кофенинг ярмини беради) ва какао, банан (40 фоиз), маниок (30 фоиз) етиштиришда иккинчи ўринда туради. Экспорт қилинадиган барча маҳсулотларнинг 70 фоизини қишлоқ хўжалиги беради. Булар орасида кофе биринчи ўринда туради. Мамлакат йилига 2,4 – 2,5 млн тонна кофе ишлаб чиқаради. Экспортдан келадиган барча даромадларнинг ярмига яқинини кофе беради. Бу эса мамлакат иқтисодиёти учун катта аҳамиятга эга. Какао, пахта, кокос ёнғоғи (бутун дунёда йиғиб олинадиган кокос ёнғоғининг учдан бир қисмини Бразилия беради), банан, апельсин, тамаки ҳам муҳим экспорт экинларидир. Чорвачилик қишлоқ хўжалигининг муҳим тармоғидир. Қишлоқ хўжалиги барча маҳсулотлари қийматининг учдан бир қисми чорвачиликдан келади. Мамлакатда 90 млн бошдан ортиқ қорамол, 35 млн бош чўчқа, 26 млн

www.arxiv.uz бош қўй бор. От ва бошқа чорва моллари ҳам боқилади. Чорвачилик мамлакатнинг ички эҳтиёжларини қондира олмайди. Сут ва сут маҳсулотларига бўлган эҳтиёж катта. Шундай қилиб, Бразилияда аграр масала кун тартибида турган кескин муаммодир. Ҳар йили миллион – миллион деҳқонлар иш қидириб, шаҳарларга кетадилар. 9-жадвал Бразилияда асосий қишлоқ хўжалик экинларининг ялпи ҳ осили (минг т.) Экинлар 1996 й. 1997 й. 1998 й. Кофе Какао Шакарқамиш Пахта Маккажўхори Шоли Буғдой Маниок Тамаки Соя Ер ёнғоқ Пахта чигити Клишчевина 570 232 103173 357 17751 9757 3216 25443 299 9893 510 904 217 1020 250 120082 438 19256 8994 2066 25929 357 12513 321 1463 224 1200 284 129223 462 139000 7600 2677 25358 409 10200 325 1571 410 Мексика Мексика (Мексика Қўшма Штатлари) Тинч океан билан Атлантика океани орасида жойлашган бўлиб, АҚШ, Гватемала ва Белиз билан чегарадош. Майдони 1976 минг км 2 . аҳолиси 70 млн нафар. Пойтахти – Мехико. Мексика – иқтисодиёти ўртача тараққий этган индустриал – аграр мамлакат. Мамлакат ялпи ижтимоий маҳсулотининг учдан бир қисми қишлоқ хўжалигида ҳосил қилинади. Ер фондининг катта қисми латифундиячи

www.arxiv.uz помешчиклар қўлидилар. Мексикада эхидо ер эгалигининг ўзига хос шаклидир. Эхидолар қишлоқ хўжалик жамоалари бўлиб, экинзор, яйловлар, ўтлоқларга эгалик қилади. Бироқ капитализм шароитида эхидолар катта қийинчиликларга учрамоқда. Ҳозирги вақтда барча ишланадиган ерларнинг 48 фоизи ана шу жамоалар қўлида. Эхидо аъзолари ўз ерларини сота олмайдилар. Жамоаларнинг ҳайдаладиган ерларидан якка ҳолда, яйловлар ва бошқа ерлардан эса биргаликда фойдаланилади. Мексикада аграр ислоҳот охиригача етказилган эмас. Шунинг учун ҳам деҳқонларнинг чек ерлари жуда кичик. 2 млн деҳқон умуман ердан маҳрум. Ҳар бирининг ери бир минг гектардан ортиқ бўлган энг йирик помешчик ва хўжаликлар ишланадиган барча ерларнинг 66 фоизидан кўпроғини ўз қўлларида сақлайдилар. Мексикада аграр масала ҳамон асосий масалалардан бири бўлиб қолмоқда. Қишлоқ хўжалигининг тармоқлар структураси кейинги йигирма йил ичида сезиларли даражада ўзгарди – буғдой ва шоли майдони шимолий ва шимоли - ғарбий районларда анча кенгайди. Натижада Мексикага четдан камроқ ғалла келтириладиган бўлди. Буғдойдан сўнг мамлакатнинг асосий озиқ - овқат экини бўлган маккажўхори, дуккаклилар, хусусан, ловия катта аҳамиятга эга. Пахта экспортда муҳим ўрин тутади. Пахтадан ташқари толали хенекен (дунёда ишлаб чиқариладиган хенекен толасининг 90 фоизини Мексика беради), шакарқамиш, кофе, банан, ананас ва бошқа тропик экинлар экспортда муҳим ўрин тутади. 10 – жадвал Мексикада асосий қишлоқ хўжалик экинлари ҳ осили (минг т.) Экинлар 1996 й. 1997 й. 1998 й. Маккажўхори Буғдой Сорго (жўхори) Шоли Ловия 8017 3363 4027 463 740 10024 2454 4071 545 741 9616 2643 4185 397 940

www.arxiv.uz Соя Картошка Шакарқамиш Томат Қулупнай Ананас Банан Кофе Какао Тамаки Пахта толаси Хенекен Пахта чигити 302 687 31,4 807 89 442 1199 245 31 68 224 133 349 507 688 31,4 996 88 437 1276 247 34 58 357 130 596 324 837 34,5 1117 80 300 1137 270 34 72 332 - 548 Чорвачилик маҳсулоти қишлоқ хўжалиги маҳсулоти қийматининг атиги 15 фоизини ташкил этади. Экстенсив яйлов чорвачилиги устун туради. Қорамол, қўй, эчки ва чўчқа боқилади. Чорва молларининг катта қисми йирик заминдорлар қўлида. 1990 йилда 10 млн тонна маккажўхори, 2,6 млн тонна буғдой, 9 млн тонна жўхори, 0,65 млн тонна ловия, 0,34 млн тонна пахта, 3,4 млн тонна шакарқанд ишлаб чиқарилди. Ўша йили 31 млн бош қорамол, 12,1 млн бош чўчқа, 8 млн бош қўй, 9 млн бош эчки, 164,5 млн бош парранда бор эди. Ҳар йили 450 минг тонна балиқ ва денгиз ҳайвонлари овланади. Аргентина Аргентина Республикаси Жанубий Американинг жануби – шарқида жойлашган. Ҳудуди ва аҳолисининг сонига кўра Жанубий Америкада иккинчи ўринда туради. Умумий майдони 2777 минг км 2 . аҳолиси 27,9 млн. нафар. Пойтахти – Буэнос-Айрес. Мамлакат жаҳон бозорига гўшт маҳсулотлари, жун тери ва ғалла (асосан буғдой ва маккажўхори) етказиб беради. Ана шу товарлар мамлакат экспортининг тўртдан уч қисмини такшил этади.

www.arxiv.uz Фойдаланиладиган ерларнинг қарийб тўртдан уч қисми латифундиячилар ва плантаторлар қўлида. Ҳар бирининг ер майдони 5 минг гектардан ортиқ бўлган йирик хўжаликлар барча ерларнинг 68 фоизига эгалик қилади. Деҳқонларнинг бешдан уч қисми ерсиз. Ерларни ижарага олиш кенг тарқалган. Деҳқончиликнинг экспорт учун хизмат қиладиган асосий тармоғи дон етиштиришдир. Энг муҳим дон экинлари – буғдой ва маккажўхоридир. Маҳсулоти экспорт қилинадиган мойли зиғир ва кунгабоқар ҳам катта майдонни ишғол қилган. Шакарқамиш, пахта, тамаки ва бошқа баъзи экинлар асосан мамлакатнинг ички эҳтиёжлари учун экилади. 1998 – 1999 йилларда 9 млн тонна маккажўхори, 1,27 млн тонна кунгабоқар, 3,2 млн тонна соя, 8,1 млн тонна буғдой ҳосили олинди. Ўша йили 19,5 млн. тонна ғалла экспорт қилинди. Шундан 4,3 млн тоннаси буғдой, 2,8 млн тоннаси соя. 11 – жадвал Аргентинада асосий қишлоқ хўжалик экинлари майдони ва ялпи ҳосили. Экинлар Экин майдони 1998-99 қҒҳ йилида (минг га) Ҳосили (минг т.) 1997 – 98 й 1998 – 99 й. Буғдой Маккажўхори Арпа Сули Жавдар Каноп уруғи Кунгабоқар дони Ер ёнғоқ Пахта Тамаки Шоли 5220 3300 1722 1545 761 893 1760 400 - - 1722 5300 9700 350 680 350 810 1600 571 714 63 170 8100 9000 210 676 554 600 1270 480 540 70 610

www.arxiv.uz Қорамол сони (50 млн бошдан ортиқ), қўй сони (48 млн бош) жиҳатидан Аргентина дунёда дастлабки ўринлардан бирида туради. Лотин Америкасида етиштириладиган гўштнинг учдан бир қисмини Аргентина беради. Гўшт маҳсулотлари ва жун кўплаб давлатларга экспорт қилинади. Аргентинада қишлоқ хўжалигининг агротехник даражаси Лотин Америкасидаги бошқа мамлакатлардагига нисбатан юқори. Тракторлар сони (100 мингдан ортиқ) жиҳатидан Аргентина Лотин Америкасида биринчи ўринда туради. Йирик хўжаликларда ҳосилни йиғиб олиш механизациялаштирилган. Чорвачиликнинг маҳсулдорлиги анча юқори. Шунга қарамай, Аргентинада деҳқончилик ва чорвачилик экстенсив характерга эга. Қишлоқ хўжалигининг етакчи тармоғи яйлов чорвачилигидир. Европадаги мамлакатларда қишлоқ хўжалиги Бу мамлакат Ғарбий ҳудудидаги Британия ярим оролида жойлашган. Худуди 244,1 минг км 2 . Буюк Британия юксак даражада ривожланган индустриал мамлакатдир. Гарчи қишлоқ хўжалиги иқтисодиётда иккинчи даражада бўлса ҳам, юксак даражада тараққий этганлиги билан ажралиб туради. Буюк Британия аграр тузуми учун йирик заминдорлар - лендлордлар характерлидир. Хўжаликни лендлордларнинг ўзлари юритмайдилар, балки ерни фермерларга ижарага берадилар ва қишлоқ хўжалиги билан алоқаси бўлмаган турли корхоналарга капитал соладилар. Буюк Британия қишлоқ хўжалиги Буюк Британия қишлоқ хўжалигида фермер бош фигурадир. Фермерларнинг 50 фоизи ерни ижарага олишади. Қолганлари эса асосан майда ва ўрта ҳол фермерлардир. Ҳар бир фермер ўртача 50 гектардан ортиқ

www.arxiv.uz ер майдонига эга. Лекин жами фермерларнинг ярмидан кўпроғи 2-20 гектар ер майдонида иш юритади. Фермер хўжаликлари машиналар билан қуролланган бўлиб, ёлланма меҳнатдан кенг фойдаланишади. Табиий яйловлар ва пичанзорларга бой қишлоқ хўжалигининг асосий тармоғи чорвачиликдир. У қишлоқ хўжалигида жами даромадининг 70 фоизини беради. Чорвачилик фермаларида комплекс механизацияни жорий этиш эвазига, мамлакатда чорва туёғи 2,7 млн бошдан 2,5 млн бошга қисқарди. Лекин 1 бош сигирдан бир йилда соғиб олинадиган сут 4350 кг.дан 5000 кг. ошди. Товар–сут маҳсулоти етиштирадиган фермерларда ўртача 70 бошдан зиёд қорамол сақланади (соғин сигирлар), қора мол подаси ўртача фермерларда 159 дан 171 гача кўпайди, сут маҳсулоти – 729 минг метрдан 911 минг литрга кўпайди, 1 кг сутнинг таннархи 18 пенсадан 11 пенсага камайди. Англияда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари учун белгиланадиган баҳо тизимининг бир меъёрда амал қилишини таъминлаш давлат томонидан кафолатланади. Буюк Британияда ўсимликчилик тармоғи маҳсулотлари ялпи маҳсулотнинг 30 фоизини ташкил этади. Шундан 8 фоизи мева-сабзавот, 5,4 фоизи картошка, 9,5 фоиз дон маҳсулотлари, 2,5 фоизи қанд лавлаги маҳсулотларидир. 2 мамлакатда меҳнат унумдорлигининг юксак даражада бўлиши ва тўхтовсиз ўсиши таъминламоқда. Қишлоқ хўжалик махсулотларини сотиш ишларини йирик компаниялар зиммасида. Улар махсулотларга ўзлари нарх белгилайдилар. Фермерлар сотилган ғалланинг атиги 20 фоизга эга бўладилар. Сут ва сут махсулотларининг чакана нархи фермерлардан олинган шу турдаги маҳсулот нархига нисбатан 2 марта қиммат. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етишитириш ва сотиш ишларини монополистик компаниялар тасарруфида. Бу маҳсулотларни саноатда қайта ишлаш ва хўжаликларни техника билан қайта қуроллантириш учун фермерларга кредит бериш ҳам шу компаниялар назоратида. Қишлоқ хўжалигининг асосий тармоғи чорвачиликдир. Мамлакатда 1990 йилда 13,0 млн қорамол мавжуд эди. Қишлоқ хўжалигида ишлаётган

www.arxiv.uz ҳар 100 га ерга қарийиб 70 бош қорамол тўғри келади. Чорва моллари далачилик маҳсулотлари ҳамда сут чиқиндилари бўлган хўжаликларда кўпроқ боқилади. Қўйлар 25 млн. бошни ташкил этади. Туманлар қишлоқ хўжалиги бўйича ихтисослашиш жихатдан бир – биридан жиддий фарқ қилади. Буғдой, арпа, қанд лавлаги мамлакатнинг жанубида, саабзавотчилик, мевачилик Уош қўлтиғи ёнида ривожлангандир. Германия Федератив Республикаси қишлоқ хўжалиги ГФР марказий Европада жойлашган. Майдони 248 минг км 2 , ахолиси 17 млн нафар. Юксак даражада ривожланган бу индустриал мамлакат қишлоқ хўжалигида қулоқлар ва йирик хўжаликлар хукмронлик қилади. Қишлоқ хўжалиги мамлакатнинг озиқ-овқатга бўлган эхтиёжларини тўла қондира олмайди, зарурий маҳсулотларнинг 25 фоиз четдан келтирилади. Охирги 20 йил мобайнида мамлакат қишлоқ хўжалиги кескин ўзгарди. Чунончи, авваллари 1 та деҳқон 32 нафар учун маҳсулот яратган бўлса, эндиликда 68 нафар учун маҳсулот яратмоқда. Бу ерда фермалар сони камайиб бораётган бўлсада (1,6 млн. – хозир 650 минг та), маҳсулот хажми ошиб бормоқда. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ер майдони 13,3 млн гектардан 11,9 млн гектарга қисқарган. Мамлакат қишлоқ хўжалигида вертикал интеграцияси, яъни ихчамлашув, интенсивлаштириш жорий этилмоқда. Ҳар бир фермернинг ер майдони ўртача 18,2 гектарни ташкил этади. Мамлакат ўзини дон билан 97 фоиз, қанд билан – 125 фоиз, ёғ билан 93 фоиз, сут билан – 98 фоиз, гўшт билан – 93 фоиз, сабзавот билан – 34 фоиз, мева билан – 56 фоиз, тухум билан – 75 фоиз таъминлай олади. Қишлоқ хўжалигини ер майдонларининг 34 фоизи деҳқонларга ижарага берилган. Ҳар гектар ерга йиллик ўртача ижара ҳақи 390 – 400 марка. Қишлоқ хўжалигида хажми бўйича хар хил фермалар учрайди. 1 – 20 гектар ерга эга фермерлар майда, 20 – 50 гектар ерга эга бўлган фермерлар ўрта ва 100 гектардан ортиқ ерга эга бўлган фермерлар йирик фермер хўжаликлар хисобланади. Уларнинг ҳаммаси давлатга ернинг сифатига кўра рента тўлайди. Фермерларнинг 10 фоизи мева – сабзавот, узум ва хмель

www.arxiv.uz етиштиради. Баварияда пиво тайёрлаш учун 18 минг гектар ерда хмель ўстирилади. Фермер хўжаликлар кооперативларга бирлаштирилган. Франция қишлоқ хўжалиги Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ер мамлакат ҳудудининг учдан икки қисмини эгаллаган. Фойдаланилаётган ерларнинг 17 млн гектарини ҳайдаланиладиган ерлар, 14 млн гектарини яйлов ва пичанзорлар, боғ ва узумзорлар 2,2 млн гектарини ташкил этади ва ялпи маҳсулотнинг 43 фоизи ўсимликчилик, 57 фоизини чорвачилик маҳсулотларидир. Франция индустриал аграр мамлакат бўлиб, миллий даромадда қишлоқ хўжалиги маълум ўринни эгаллайди. Унда мамлакат аҳолисининг 5 млн. нафари банд. Франция узум, қанд лавлаги, сут ва сут маҳсулотлари етиштириш бўйича дунёда биринчи ўринда туради. Францияда 2 мингдан ортиқ хўжалик мавжуд. Уларнинг 1115 таси 10 гектаридан, 532 мингтаси 10 – 20 гектардан, 375 мингтаси 20 – 30 гектардан, 75 мингтаси 50–100 гектардан, 20 мингтаси 100 гектардан ошиқ ерга эга хўжаликлардир. Италия қишлоқ хўжалиги Қишлоқ хўжалигида мамлакат аҳолисининг 11 фоиз банд. Мамлакатда 2,8 млн. фермер бўлиб, шулардан 1,9 млн.таси 1 гектардан кўпроқ ерга эга. Фермалар ихтиёридаги ер ўртача 8 гектарни ташкил этади. Уларнинг атиги 7 фоизи 20 гектардан ортиқроқ ерга эгадир. Фермерларнинг 85 фоизи ўсимликчилик, 15 фоизи чорвачилик маҳсулотлари етиштирадилар. Италияда энергетика кучи етишмайди. 50 фоиз энергетика хом ашёсини хорижий мамлакатлардан сотиб олинади. Мамлакат сабзавот, мева ва вино маҳсулотларини билан ўзини ўзи таъминлай олади. Япония қишлоқ хўжалиги Япония юқори даражада ривожланган индустриал аграр мамлакат бўлиб, 4 мингта хар хил оролларда жойлашган. Улардан энг каттаси Хакайдо, Хонсю, Кюсю, Сикаку.

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалиги мамлакат миллий даромадининг 7,5 фоизизини беради. Аҳолиси 122 млн. нафар. Ҳудуди 370 минг км 2 . Қишлоқ аҳолиси 41 млн. Қишлоқ хўжалигида мамлакат ҳудудининг 6 млн. гектаридан ёки 16 фоизидан фойдаланилади. шундан 2,9 млн. гектари суғорилади. Мамлакат қишлоқ хўжалигида асосан майда ва ўрта ер эгалари фаолият юритади. Ҳар бир деҳқон оиласи ўртача 0,8 гектар ерга эга. Қишлоқ аҳолисининг 38 фоизи ёрдамчи ишларни бажаради. 1949 йилдаги аграр ислоҳатлар туфайли мамлакатда ер эгалари тарқатилди. Лекин суғориш тизимлари, сув иншоотлари йирик ер эгалари ихтиёрида қолган. Ўсимликчилик тармоғини асосий маҳсулоти шоли ҳисобланади. У мамлакатда етиштирилаётган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари қийматига нисбатан даромаднинг 50 фоизини беради. Ҳар гектар ер 60-62 центнер ҳосил кўтарилади. Етиштирилган шолининг 40 фоизи деҳқонлар ихтиёрида қолади, 40 – 45 фоизи шартнома бўйича, 15 – 20 фоизи эркин бахода бозорда сотилади. Мамлакатда шунингдек, буғдой, арпа, маккажўхори дони, чой, кунжут, тамаки, ширин қамиш, пахта, раж етиштирилади. Японияда 562 минг тонна ёғ ишлаб чиқарилади, Япония 16 млн. тонна сабзавот етиштирилади. Маҳаллий аҳоли урф-одатига кўра авваллари мамлакатда чорвачилик маҳсулотлари истеъмол қилинмасди. Шу боис бу соҳага эътибор берилмасди. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг ривожлана бошлади. Бу ерда ҳам чорвачилик эндиликда мамлакатда чорвачилик маҳсулотига бўлган талаб асосан қондирилмоқда. Япония бошқа мамлакатлардан ажралиб туради. Бу ҳудудда маориф тизими юқори даражада ташкил этилганлиги билан мактабгача ёшдаги болаларнинг 63 фоизи болалар боғчасига қатнайди, (АҚШда 32 фоиз). Япон болалари мактабларда 1 йилда 240 кун ўқийдилар (АҚШда – 180 кун). Япон мактабларида ўқув биноларини болаларнинг ўзлари тозалайдилар, овқатни ҳам ўзлари тарқатиб, идишларни ювишларни ҳам ўзлари ювадилар. Япониянинг тарихий ва табиий шароити ишлаб чиқаришни интенсив олиб боришга мажбур этган. Япония деҳқонлари кичик – кичик ерларда

www.arxiv.uz ниҳоятда қаттиқ меҳнат қилиб, дурустгина даромад оладилар. Шаҳарлар атрофидаги хўжаликларда йил бўйи сабзавот етишитирилади, гулчилик билан шуғулланади. Бу мамлакатда деҳқонлар машина ва қуроллардан кўра, арзон ишчи кучидан фойдаланишни афзал кўрадилар. Кейинги йилларда юксак товар хўжаликлар сони кўпайиши, шунингдек ўғитлардан фойдаланиш натижасида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш хажми ортиб бормоқда. Чорвачилик асосан чет элдан келтириладиган ем-хашак хисобига ривожланмоқда. Пиллачилик япон қишлоқ хўжалигининг анъанавий тармоғидир. 23 млн гектар ўрмон фонди бор, уларнинг 60 фоизи шахсий мулкдир. Яшил қитъадаги мамлакатларда қишлоқ хўжалиги Австралия Австралия шу номли қитъани, Тасмания оролини ва бошқа кўпдан-кўп майда оролларни ўз ичига олган мамлакатдир. Майдони 7687 минг км 2 . Аҳолиси 14,9 млн нафар. Пойтахти - Канберра. Австралия Жанубий ярим шарда жойлашган, шунинг учун ҳам йил фасллари Шимолий ярим шардагига тўғри келмайди: ёз ойлари декабрдан февралгача давом этади (ҳарорат Қ30 0 гача). Қиш ойлари эса – июндан августгача (Қ5 0 дан –12 0 гача). Умуман Австралиянинг иқлими чўл ва чала чўл иқлимидек. Австралия қишлоқ хўжалиги юксак товарли мамлакат. Экспортдан келадиган даромадларнинг 60 фоизга яқинини қишлоқ хўжалиги беради. Фойдаланиладиган ерларнинг бешдан тўрт қисмидан кўпроғи 4 гектардан 40 минг гектаргача ери бўлган фермерлар қўлидадир. Бундай фермерлар барча фермерларнинг 3,5 фоизини ташкил этади. Ана шундай йирик фермерлар замонавий техника ва ёлланма меҳнатдан кенг фойдаланилади. Австралияда яйловлар жуда кўп. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 90 фоизи табиий яйловлар ва фақат 10 фоизи маданий яйловлар ҳамда экинлар экиладиган ерлардир.

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалигининг асосий тармоғи чорвачиликдир. Барча қишлоқ хўжалик маҳсулотларинининг учдан икки қисмини чорвачилик беради. Чорвачиликда қўйчилик биринчи ўринда туради. Австралия қўйларнинг сони, жуни ҳамда жун экспорти жиҳатидан дунёда биринчи ўринда туради. Қўйчилик чўл ва чала чўл районларда, Катта Сувайирғич тизмасининг ғарбий ён бағирларида ривожланган. Қорамол гўшт учун аксари шимолий тропик районларда, сут учун эса мамлакатнинг шарқий қисмида боқилади. Қўй гўшти ва жунидан ташқари қорамол гўшти, сариёғ кўплаб экспорт қилинади. Деҳқончилик чорвачиликдан кейин иккинчи ўринда туради ва қишлоқ хўжалиги маҳсулоти қийматининг учдан бир қисмини беради. Буғдой барча экин майдонларининг ярмига яқинини ишғол қилади ва экспортда катта аҳамиятга эга. Ялпи буғдой ҳосилининг 60 фоизидан 80 фоизигачаси бошқа мамлакатларга жўнатилади. Австралия буғдой экспорт қилишда мамлакатлар орасида АҚШ ва Канададан сўнг учинчи ўринда туради. Буғдой зонаси мамлакатнинг жануби-шарқида бўлиб, Брисбендан Спенсер қўлтиғи қирғоқларигача давом этади. Шунингдек, қитъанинг жануби-ғарбий чеккасида ҳам буғдойдан ташқари арпа, шоли, шакарқамиш, картошка экилади. Боғдорчилик (банан, цитрус мевалар) ва узумчилик кенг тарқалган. Шакарқамиш мамлакатнинг шимоли-шарқий тропик қисмида, цитрус мевалар ва узум Муррей ва Маррамбиджи дарёлари оралиғидаги суғориладиган ерларда етишитирилади. Мевачилик ва узумчилик маҳсулотларининг тахминан тўртдан бир қисми, шунингдек, қанд-шакарнинг катта қисми экспорт қилинади. Мамлакатда 30 млн. бош қорамол ва 130 млн. бош қўй бор. 1999 қишлоқ хўжалик йилида 18 млн. тонна буғдой ҳосил олинди. Янги Зеландия Янги Зеландия Тинч океаннинг жануби-ғарбий қисмида жойлашган мамлакат бўлиб, иккита катта оролдан –Шимолий ва Жанубий ороллардан (бу оролларни Кўк бўғози ажратиб туради) ва бир қанча майда ороллардан иборат. Майдони - 269 минг км 2 . Аҳолиси - 3,2 млн. нафар. Пойтахти-

www.arxiv.uz Веллингтон. Янги Зеландия жаҳон хўжалигида муҳим қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари – сариёғ, пишлоқ, жун, гўшт етказиб беришда муҳим роль ўйнайди. Мамлакат иқтисодиёти жаҳон бозорида ана шу маҳсулотларга бўлган эҳтиёжларга кўп жиҳатдан боғлиқ. Юксак даражада ривожланган қишлоқ хўжалиги мамлакат иқтисодиётининг негизидир. Меҳнатга яроқли бутун аҳолининг 12 фоизи қишлоқ хўжалигида банд. Янги Зеландия қишлоқ хўжалиги тор даражада ихтисослашган бўлиб, юксак товарлилиги билан ажралиб туради. Барча маҳсулотлар қийматининг қарийб ярми қишлоқ хўжалигига тўғри келади. Чорвачилик қишлоқ хўжалигининг етакчи ва анъанавий тармоғидир. Барча қишлоқ хўжалик маҳсулотари қийматининг 80 фоизи шу тармоқ маҳсулотларига тўғри келади. Фойдаланиладиган ерларнинг 90 фоизи яйловлар ва ўтлоқлар билан банд ва атиги 10 фоизини экинзорлар, ўрмонлар ишғол қилган. Мамлакатда 1991 йилда 9 млн. бош қўй, 10 млн. бош қорамол, жумладан 2,3 млн. бош соғин сигир, 540 минг бошдан ортиқ чўчқа бор эди. Чорвачиликнинг юксак маҳсулдорлиги жаҳон бозорида Янги Зеландия сут, гўшт маҳсулотларининг рақобат қила олишига имкон беради. Четга сариёғ чиқаришда Янги Зеландия дунёда биринчи, гўшт ва жун экспорт қилишда иккинчи ўринда туради. Йилига 1 млн. тоннадан ортиқ гўшт, 6 млрд. литр сут ва 350 минг тонна жун етиштирилади. Ғарб мамлакатлари билан бўлган ўзаро нотенг алоқалар Жануби- Шарқий Осиёдаги ва дунёнинг бошқа ҳудудларидаги ривожланаётган давлатлар иқтисодий тараққиётига улкан путур етказмоқда. Кейинги йилларда хом ашёга талабнинг камайганлиги, унинг баҳоси кескин равишда тушиб кетганлиги, Ғарб мамлакатларида протекциячилик тўсиқлари ўсиб бораётганлиги ривожланаётган мамлакатларда экспортдан тушаётган маблағларнинг қисқаришига, валюта заҳираларининг тугаб қолишига олиб келди. Бу нарса иқтисодиёти асосан бозорга мосланган мамлакатлар манфаатларига зиддир. Улар зарур маблағлар излаб, тобора юқори фоизли қарзлар олишга мажбур бўладилар. Бу, ўз навбатида, ҳозирги қарзларнинг

www.arxiv.uz ғоят даражада ўсиб кетишига олиб келади. Америка матбуоти маълумотларига кўра, бундай қарзлар 1993 йилда 800 млрд. долларга етган. Жануби-Ғарбий Осиё мамлакатларида қишлоқ хўжалиги Жануби-Ғарбий Осиё дейилганда Яқин ва Ўрта Шарқ региони тушунилади. Бу ерда 3 та қитъа – Осиё, Европа ва Африка бир-бири билан, шунингдек, қитъалараро энг муҳим алоқа йўллари (денгиз, ҳаво ва қуруқлик йўллари) бир-бирлари билан туташади ва улар Европа мамлакатлари ҳамда МДҲини Африка, Жанубий ва Жануби-Шарқий Осиё мамлакатлари, Австралия ва Океания билан боғлаб туради. Яқин Шарқ ва Ўрта Шарқ хорижий Осиё ҳудудининг учдан бир қисмини (8 млн. км 2 ) эгаллаган. Бу ҳудудда 17 та мустақил давлат бор. Шундан 15 таси (Жануби-Ғарбий Осиё мамлакатларидан ташқари Африкадаги Миср ва Судан давлатлари ҳам Яқин Шарққа киритилади) - Туркия, Кипр, Сурия, Ливан, Исроил, Иордания, Саудия Арабистони, Баҳрайн, Қувейт, Ироқ, Қатар, Бирлашган Араб Амирлиги, Уммон, Яман Араб Республикаси, Яман Халқ Демократик Республикаси Яқин Шарққа, 2 таси - Эрон ва Афғонистон Ўрта Шарққа киради. 14-жадвал. Яман Араб Республикасида энг муҳим қишлоқ хўжалик экинлари ҳосили (минг т) Экинлар 1997 1998 Дон экинлари Жумладан буғдой Пахта 24,5 8,1 10,1 28,7 10,3 9,4

www.arxiv.uz Тамаки Кунжут Сабзавотлар Жумладан, картошка Помидор Полиз маҳсулотлари Ем-хашак Мевалар Жумладан, финик Банан Кофе 1,3 1,3 35,2 5,3 16,1 8,0 69,8 32,1 17,7 8,7 0,8 1,7 2,1 29,8 6,8 12,8 15,1 95,2 33,4 19,8 8,5 0,8 Жануби-Ғарбий Осиёнинг аҳамияти шундаки, дунёдаги барча нефть заҳираларининг 60 фоизи ана шу ҳудуддадир. Бу ерда йилига 1 млрд. тоннадан ортиқ нефть экспорт қилинади. Бу барча мамлакатларда қазиб чиқариладиган барча нефтьнинг ярми демакдир. Яқин ва Ўрта Шарқдаги кўпчилик мамлакатларда қишлоқ хўжалиги миллий иқтисодиётининг асосий тармоғидир. Бу мамлакатлардаги аҳолининг тўртдан уч қисмидан кўпроғи деҳқончилик, чорвачилик ҳамда қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ бўлган бошқа тармоқларда банд. Фақат Қувейт, Исроил, Ливан, Баҳрайн ва Қатар давлатларида қишлоқ хўжалиги миллий даромадда иккинчи даражалиўрин тутади. Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларининг табиий шароити қишлоқ хўжалиги учун қулай. Ана шу шароитдан тўғри фойдаланилса, ҳосилдорликни ошириш, бир жойдан йилига 2–3 марта ҳосил олиш, замонавий агротехникадан фойдаланиш йўли билан қишлоқ хўжалигини юксалтириш мумкин. Лекин бу қулай имкониятлардан кам фойдаланилаётир. Бир қанча сабабларга кўра аввало, кўп асрлик миллий зулм натижасида Жануби-Ғарбий Осиё мамлакатлари қишлоқ хўжалиги жуда қолоқ бўлиб, каммаҳсул усуллар асосида юритилмоқда. Кейинги йилларда бир қанча

www.arxiv.uz мамлакатлар қишлоқ хўжалик ишларининг механизациялаш даражасини маълум даражада кўтарган бўлса-да, кўпчилик мамлакатларда ҳамон омоч ва мотига асосий қишлоқ хўжалик қуроллари бўлиб қолмоқда. Тракторлар, замонавий қишлоқ хўжалик машиналари, кимёвий ўғитлардан жуда кам фойдаланадилар. Бу регионда даврий равишда такрорланиб турадиган қурғоқчилик ва тошқинлар қишлоқ хўжалигига катта зарар етказади. Ирригация, мелиорация ишлари, шунингдек янги ерлар ўзлаштириш яхши йўлга қўйилмаган. Буларнинг ҳаммаси экинлардан паст ҳосил олишга ҳамда ялпи ҳосилнинг секин суръатлар билан ўсишига сабаб бўлмоқда. Ҳолбуки, бу регионда аҳоли сони анча тез суръатлар билан ўсмоқда. Бунинг оқибатида кўпгина мамлакатларда озиқ-овқат етишмаётир. Улар четдан келтирадиган озиқ-овқат маҳсулотига қарам бўлиб қолаётир. Аксарият мамлакатлар ҳукуматлари чет мамлакатлардан ғалла, ёғ, қанд ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари сотиб олишга кўплаб валюта сарф қилаётир. Чунончи, Ливан, Қувейт, Исроилда озиқ-овқат маҳсулотига бўлган эҳтиёжнинг атиги учдан бир қисмигина ўз ички имкониятлари ҳисобига таъминланмоқда. Сурия, Ироқда импортнинг тўртдан бир қисми озиқ-овқат маҳсулотларига тўғри келмоқда. Кўпчилик мамлакатларда қолоқ аграр муносабатлар ишлаб чиқарувчи кучларнинг тараққиёти йўлида энг кучли ғов бўлиб қолмоқда. Умуман олганда, бу регионда аграр муносабатлар ярим феодал ҳолатда бўлиб, йирик помешчик ер эгалиги ҳамда майда деҳқон ер эгалиги билан характерланади. Ерларнинг кўпчилиги қулоқлар қўлида бўлгани ҳолда деҳқонларнинг асосий қисми ерсиз ва камерли ҳолича қолаётир. Иқтисодий тараққиётни тез суръатлар билан силжитиш, техника жараёни учун база яратиш, шунингдек, тобора ўсиб бораётган аҳолини озиқ- овқат, саноатни эса хом ашё билан таъминлаш зарурлиги бир қанча мамлакатларнинг ҳукмдор доираларини қишлоқ хўжалигида ижтимоий- иқтисодий туб ўзгаришлар қилишга мажбур этилмоқда.

www.arxiv.uz Аграр ислоҳотлар ва прогрессив туб ўзгаришлар кўпчилик ҳолларда тараққиётга ёрдам бераётир. Чунки бундай туб ўзгаришлар, аввало, йирик ер эгалигига қарши қаратилган бўлиб, аксари антифеодал характердадир. Ливан, Туркия, Эрондаги феодалларга қарашли ерларда борган сари йирик аграр хўжаликга (фермерларга) тузилмоқда. Бу хўжаликларда феодал рента ўрнини рента олаётир. Бу жараён техника экинлари етиштириладиган районларда айниқса авж олмоқда. Туркия, Исроил, Ливанда саноатчилар, йирик савдогарлар ва молиячилар ҳам кўпинча йирик ер эгаларига айланиб бормоқда. Шундай қилиб, Яқин ва Ўрта Шарқнинг ривожланаётган мамлакатларида заминдор аристократия билан саноат аристократияси, шунингдек, молия буржуазияси манфаатлари қўшилиб кетаётир. Лекин йирик заминдорларнинг капиталистлар билан бир синфни ташкил этиши кенг тус олган эмас. Қишлоқда капитализм тараққий этиши билан бирга деҳқонларнинг табақалашиш жараёни кучаймоқда. Но тараққиёт йўлига кирган мамлакатларга келганда шуни айтиш керакки, бу мамлакатларнинг ҳукуматлари аграр ислоҳатлар ва бошқа тадбирлар ўтказиш йўли билан йирик ер эгалигига ва йирик буржуазияга барҳам берди, деҳқонларнинг табақаланиши эса у қадар авж олмади. Бу мамлакатларда деҳқонлар ижтимоий – иқтисодий жиҳатдан майда ва ўрта ҳол мулкдор ҳамда қишлоқ хўжалик ишчилари оммасидан иборат. Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатлари қишлоқ хўжалигида кооператив ҳаракати тобора кенг қулоч ёймоқда. Кооперативлаш қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқарувчи кучларни ривожлантиришга ёрдам беради, ердан рационал фойдаланишга, янги ерларни кўпроқ ўзлаштиришга, аста-секин ижара ҳақини камайтиришга олиб келади. Деҳқончиликда субтропик экинлар етиштириш устун туради. Ўрта денгиз бўйидаги мамлакатлар субтропик мевалар, узум етиштиради. Суғориладиган ерларда ҳар хил мевалар, полиз экинлари, қанд лавлаги, пахта, шоли, Арабистон ярим оролининг жанубида кофе экилади. Туркия, Ироқ ғалла етиштиришда етакчи ўрин тутади. Барча мамлакатларда қўй ва

www.arxiv.uz эчкилар чорва моллари орасида энг кўп боқилади. Қоракўл қўйлар (Афғонистон) ва ангор эчкиси (Туркия) айниқса қимматли маҳсулот беради. Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатлари қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда ирригация иншоотлари қуриш ва тошқинларга қарши кураш катта аҳамиятга эга. Бу региондаги Дажла, Фурот, Марица, Амударё, Аракс каби серсув дарёларнинг сувларидан рационал фойдаланиш мамлакатлар олдида турга энг муҳим вазифалардан биридир. Бу дарёлар турли мамлакатларнинг ҳудудларидан оқиб ўтади. Шунинг учун ҳам ана шу сувлардан фойдаланиш учун мамлакатлар биргаликда иш кўришлари керак. Бу соҳада бир қанча аниқ тадбирлар амалга оширилмоқда. Россия ва Туркия ҳудудидан бошланиб, сўнгра Россия, Туркия ва Эрон чегараси бўйлаб оқадиган Аракс дарёси сувидан комплекс фойдаланиш соҳасида катта ишларни амалга оширилди. Россия ва Эрон ҳукуматлари Аракс дарёсига қатор гидроэлектростанциялар қуриш тўғрисида битим тузганлар. Россия билан Эрон, Туркия, Афғонистон ҳукуматлари ўртасида Аракс, Панж (Амударёнинг бош қисми) дарёларидан ирригация, гидротехника ишларида кенг фойдаланиш соҳасида ҳам битимлар тузилган ва бу соҳада катта ишлар олиб борилган. Туркия Туркия Республикаси Осиё билан Европада жойлашган бўлиб, ҳудуди 781 минг км 2 (шундан 23,7 минг км 2 Европада), аҳолиси 45 млн нафар. Пойтахти – Анқара. Қишлоқ хўжалиги мамлакат иқтисодиётининг негизини ташкил этади. Сўнгги йилларда амалга оширилган тадбирлар натижасида ғалла ва техник экинларнинг ҳосили ортди. Шунга қарамай, қишлоқ хўжалиги ҳамон қолоқ. Чунончи, ишлатиладиган ерларнинг тўртдан бир қисмигина тракторлар билан ҳайдалади. Омоч ҳамон деҳқоннинг асосий қуролидир. 12-жадвал

www.arxiv.uz Туркияда 1999 йилда етиштирилган қишлоқ хўжалик маҳсулоти (минг т.) Маҳсулот турлари Эрон Туркия Буғдой Арпа Шоли Пахта Қанд лавлаги Уруғ ёғи Тамаки Картошка Пиёз Жавдар Сули Фундук Грек ёнғоғи 5526 1276 1527 428 3652 126 16,0 932 562 - - - - 17000 550 - 580 9500 - 285 - - 600 330 255 6,0 13-жадвал 1999 йилдаги қорамол бош сони (минг бош) Қорамол тури Эрон Туркия Йирик қорамол Қўй Эчки Чўчқа От ва хачир Эшак Туя 5300 31900 14000 10,0 40,0 1800 10,0 16000 43900 18400 - - - -

www.arxiv.uz Барча экин майдонларининг бешдан тўрт қисмига ғалла экилади. Экин майдонининг 60 фоизи буғдой билан банд. Арпа, маккажўхори, шоли ҳам катта ўрин тутади. Техника экинларидан тамаки, пахта, кўкнори экилади. 1992 йилда 17,5 млн тонна буғдой, 5,5 млн тонна арпа, 580 минг тонна пахта, 250 минг тонна фундук, 285 минг тонна тамаки ҳосили олинди. Чорвачилик қишлоқ хўжалигининг муҳим тармоғи. 16,0 млн бош қорамол, 48,6 млн бош қўй, 18,4 млн бош эчки бор. Ишланадиган барча ерларнинг 60 фоиздан кўпроғи помешчик ва қулоқлар қўлидадир. Ҳиндистон Ҳиндистон Жанубий Осиёда жойлашган мамлакат бўлиб, майдони 3,28 млн км 2 . Аҳолиси 1 млн. дан ортиқ. Ҳиндистон - кўп миллатли давлат. Уларнинг аксариятини– ҳиндистонликлар, телегулар, маратхилар, бенгаллар, тамиллар, панжобийлар ва бошқалар ташкил қилади. Пойтахти Деҳли (аҳолиси 5 млн. нафар). Давлат тили ҳинди, вақтинча ингиз тили. Ҳиндистон федерал республика: 22 штат ва 9 та иттифоқдош ҳудудидан иборат. Қонун чиқарувчи ҳокимият президент ва Вазирлар Кенгашиқўлида. Ҳиндистон Буюк Британия ҳамкорлигига киради. Ҳиндистон ҳудудининг тўртдан уч қисмини текисликлар ва ясси тоғликлар ташкил қилади. Ҳиндистон ярим оролининг катта қисмини Декан ясси тоғлиги эгаллаган. Мамлакат шимолида Ҳинд-Ганг текислиги, Ҳимолай ва Қорақурум тоғлари бор. Иқлими жанубда субэкваториал, шимолда тропик, муссон иқлимда. Текисликларда январнинг ўртача ҳарорати шимолда Қ22 0 гача, майники Қ28 0 , Қ30 0 . Йилига Ҳинд-Ганг текислигининг ғарбида 60 – 100 мм ва Декан ясси тоғлигининг марказий районларида 300 –400 мм дан, Шиллон платосида 12 минг мм гача ёмғир ёғади (бу ер дунёдаги энг сернам жойдир). Энг йирик дарёлари – Ганг, Брахмапутра, Ҳинд. Тропик ўрмонлар (мамлакат ҳудудининг 20 фоизи), саванна ва бутазор, чалачўллар кўп. Ҳиндистон қадимий деҳқончилик маданияти мамлакатидир. Лекин ҳинд деҳқонларининг меҳнатсеварлиги ҳамда деҳқончилик соҳасида малакага эгалигига, иссиқлик етарли ва кўпгина районларнинг тупроғи унумдор

www.arxiv.uz бўлишига қарамай, мамлакат қишлоқ хўжалиги кейинги 200 йил ичида секин ривожланди. Бу помешчик ер эгалиги ҳамда мустамлака зулми оқибати эди. Мамлакат қишлоқ хўжалигини ўтмишда қолоқликда сақлаб келган сабаблар ҳамон тўла тугатилган эмас. Республикада аграр масала ҳал қилинмаган. Ҳиндистон мустақилликка эришгач, аграр ислоҳот ўтказила боланди. Бу ислоҳот ўтказилмасдан олдин ишланадиган ерларнинг 70 фоизи хўжаликларнинг 2-3 фоизини ташкил қиладиган помешчик феодалллар қўлида эди. Улар сутхўрлар ва савдогарлар билан биргаликда бутун қўшимча маҳсулотнигина эмас, балки деҳқонлар ҳамда ижарачилар хўжаликларида ҳосил қилинадиган зарурий маҳсулотнинг бир қисмини ҳам ўзлариники қилиб олган эдилар. Ҳиндисонда аграр тузум ислоҳоти чорак асрдан кўпоқ йўлни босиб ўтган бўлса-да, ҳамон такомиллашган эмас. Аграр сиёсат вазифаси дастлаб мамлакатнинг биринчи беш йиллик режасида (1950-51-1955-56 йиллар) баён этилган эди. Ҳиндистонда марказий ҳукумат ер тўғрисида умумий қонун қабул қилган эмас. Аграр ислоҳот тўғрисидаги қонунларнинг аниқ изоҳи, уларни қабул қилиш ва амалга ошириш штатларнинг қонун чиқарувчи ва ижроия органларига топширилган. Ер ислоҳоти қишлоқдаги бош масалани – ерни қайта тақсимлаш масаласини ҳал қила олмади. Қонун собиқ ер эгалари бўлган заминдорларга ерга мудом эгалик қилаверишга рухсат этди. Бунда улар ижарачиларни ҳайдаб юбориб, оила аъзолари меҳнати ҳамда ёлланма меҳнатдан фойдаланган ҳолда хўжаликни мустақил юритиш имкониятига эга эдилар. Ислоҳот ўтказилиши жараёнида кўплаб ижарачилар ерлардан ҳайдаб чиқарилди. Бир қанча ижарачилар ҳам ерсиз қоладиган бўлдилар. Иккинчи ва учинчи беш йилликлар даврида ҳам ўзига хос ер ислоҳотлари амалга оширилди. 70-йилларнинг ўрталарига келиб маълум бўлишича, аграр ислоҳотларнинг шакл ва усуллари самарасиз бўлиб чиқди. Рента эксплуатацияси ва деҳқонларнинг судхўрлардан қарзини чеклаш иложи бўлмади. Аграр аҳоли сони ҳамон ортиб бормоқда. Кўпчилик

www.arxiv.uz районларда ер рентаси ялпи ҳослининг ярмини такшил этади. Ҳайдаладиган ерларнинг камида бешдан бир қисми бутун ҳуқуқларидан маҳрум қилинган нисбкор ижарачилар ёрдамида ишлатилади. Помешчиклар ва қулоқларнинг ерларида қишлоқ хўжалик пролетариатининг оғир меҳнати кенг тарқалган. Мамлакатда аграр аҳоли ҳамон ортиқча, бунинг устига аҳоли сони тез ўсиб борар экан ва бинобарин, қишлоқларда ишсизлик даражаси ҳамон юқори экан, рента нормасини, ижара ҳажмини қисқартириш, қишлоқда амал қилаётган капиталнинг узвий тузилишини кўтариш учун реал шароит йўқ. Ҳиндистонда деҳқончилик капитализмни тез ривожлантириш йўли билан аграр масалани ҳал қилиш учун уриниш бу соҳада туб ўзгаришларга олиб келмади. Барча ҳинд деҳқонларининг 40 фоизидан кўпроғи ҳамон кам ерли (1 гектардан ҳам кам ери бўлган) ёки умуман ерсиз деҳқонлардир; қишлоқ аҳолисининг 25 фоизи қашшоқ қишлоқ хўжалик ишчиларидир. Ҳиндистон қишлоғида синфий зиддиятлар кескин кучаймоқда: барча деҳқон хўжаликларининг 82 фоизи қўлида атиги 27 фоиз ер бор. Айни вақтда 2,4 фоиз хўжаликда 28 фоиз ер тўпланган. Ҳиндистоннинг анъанавий қишлоқ хўжалигини модернизация қилишда ҳукумат деҳқон кооперацияларига катта аҳамият бермоқда. Сўнгги йилларда ҳукумат яшил инқилоб йўлини тутди, яъни ерни ишлатиш ҳамда ҳосилни йиғиб-териб олишда замонавий усуллардан, энг янги техникадан ҳамда серҳосил уруғликлардан фойдаланиш йўли билан қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришни кескин кўпайтиришга эришишга катта аҳамият бермоқда. Лекин қишлоқ хўжалигини юксалтиришга қаратилган ана шу тадбирлар мўлжалланган натижани бермаётир, чунки бу тадбирлар аграр тузумини демократик йўл билан тубдан қайта қуришга асосланган эмас. Ҳиндистон қишлоқ хўжалигида деҳқончилик етакчи тармоқдир. Барча қишлоқ хўжалик маҳсулоти қийматининг бешдан тўрт қисмидан кўпроғи деҳқончиликка тўғри келади. Ҳиндистонда иккита қишлоқ хўжалик мавсуми мавжуд, яъни ёзги мавсум (хариф) – май ойи охирида – июнь ойи бошларида

www.arxiv.uz экин экилиб, сентябрь – ноябрь ойларида ҳосил йиғиб олинади; қишки мавсум (рабий) – октябрь – ноябрь ойларида экин экилиб, март-апрель ойларида ҳосил йиғиб олинади. Йиллик ҳосилнинг асосий қисми ёзги мавсумга тўғри келади. Бу пайтда муссон ёмғирларининг сувидан фойдаланилади. Қишки мавсумда ғалла экинларидан юқори ҳосил олиш мумкин. Лекин бунинг учун ерларни яхшилаб суғориш керак. Мамлакатда суғориладиган ерларнинг умумий майдони 30 млн. гектарни ёки ишланадиган ерларнинг бешдан бир қисмини ташкил этади, лекин кўпгина ерлар суғоришга муҳтож. Суғоришнинг етишмаслиги натижасида экин майдонининг еттидан бир қисмига икки ва ундан ортиқ марта қайта экин экилади. Ҳолбуки, иссиқлик мўл бўлганидан ирригация яхши йўлга қўйилса, кўпгина ерлардан йилига бир неча марта ҳосил олса бўлади. Ҳиндистон қишлоқ хўжалигида фойдаланиш мумкин бўлган ерлар чекланган. Бунинг устига янги ерларни ўзлаштириш кўплаб капитал маблағ талаб этади. Қишлоқ хўжалигини юксалтиришнинг энг муҳим йўли уни интенсивлаштиришдир. Экин майдонларининг асосий қисмига озиқ-овқат экинлари экилади. Энг муҳим ҳисобланган шоли аксари ёз даврида етиштирилади. Асосий шоликор районлар дарё дельталари ва аллювиал текисликларда бўлиб, бу ерларда тупроқ унумдор ва ёғин ҳам кўп ёғади. Буғдоймаҳсулотлари иккинчи ўринда туради. У аксари қиш пайтида қурғоқчил районларда экилади. Бошқа дон экинларидан маккажўхори, арпа ва тариқ буғдой экилган районларда, лекин суғорилмасдан экилади. Дуккакли экинлар муҳим роль ўйнайди. Давлат томонидан қишлоқ хўжалигига кўплаб капитал маблағ сарфланиши, айрим хўжаликларда буғдойнинг, кейинги вақтда шолининг ҳам серҳосил навлари экилиши натижасида озиқлик ғалланинг умумий ҳосили 1950 йилдагига нисбатан 2 марта кўпайтирилди. Аҳоли сони тез ўсиб бораётган шароитда озиқ-овқатга бўлган талаб ҳам ўсиб бормоқда. Озиқлик экинлар етиштиришнинг анча ўсганига қарамай, Ҳиндистон озиқ-овқат билан тўла таъминланган эмас. Мамлакат четдан

www.arxiv.uz кўплаб озиқ-овқат маҳсулотлари, хусусан, АҚШдан буғдой сотиб олмоқда. Бу эса республикани АҚШ га қарам қилиб қўймоқда. Эндиликда Ҳиндистон АҚШ дан буғдой олишдан ва четдан шоли келтиришдан воз кечди. Техника экинлари экин майдонининг атиги бешдан бир қисмини ишғол қилса-да, лекин уларнинг иқтисодий аҳамияти жуда катта (енгил саноат учун хом ашё ҳисобланади ва экспорт қилинаджи). Техника экинларидан энг муҳимлари – пахта, жут, чой, шакарқамиш, мойли экинлардир. Пахта етиштиришда Ҳиндистон дунёда учиничи, жутнинг ялпи ҳосили бўйича иккинчи ўринда туради. Тоғ этакларида, хусусан, Ассом штатида етиштириладиган чой катта аҳамиятга эга. Чойнинг ялпи ҳосили бўйича ва экспорт қилишда, шунингдек, шакарқамиш майдони жиҳатидан ҳам Ҳиндистон биринчи ўринда туради, лекин унинг ҳосилдорлиги паст бўлганидан ҳосили Кубадагидан кам. Мойли экинлардан ерёнғоқ ва рапс ҳам катта аҳамиятга эга. Тамаки, каучукли экинлар, кофе дарахти, доривор экинлар, кокос пальмаси, банан, ананас, манго, цитрус экинлар деҳқончилликда каттагина роль ўйнайди. Чорвачилик - қишлоқ хўжалигининг иккинчи даражали тармоғидир. Чорва моллари сони жиҳатидан Ҳиндистон дунёда биринчи ўринда. Лекин чорвачиликнинг маҳсулдорлиги жуда паст. Моллар ориқ, табиий ем-хашак етишмайди, молларни бойлаб боқиш расм бўлмаган, чунки аралаш ем-хашак сотиб олиш учун деҳқоннинг маблағи йўқ. Чорва моллари орасида касалликлар кўп тарқалган. Қорамоллар (буйвол, ҳўкиз, сигирлар) дан деҳқон хўжаликларида биринчи галда от-улов сифатида фойдаланилади. Диний ақидаларга кўра, Ҳиндистонда қорамол гўштини ейиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам маҳсулот бериш ёшидан ўтган қорамоллар деҳқон хўжаликларида ортиқча ташвишдан бошқа нарса эмас. Моллар ўлгандан кейин териси экспорт учун хизмат қилади. Чорва молларининг зотини яхшилаш учун зотли моллар боқиладиган давлат фермалари ташкил этилган. 1999 йилда озиқли ғалладан катта ҳосил – 130,5 млн. тонна дон олинди. Ҳиндлистон қишлоқ аҳолисининг асосий қисми ҳамон ерсизлик ва кам

www.arxiv.uz ерликдан қийналмоқда. Қишлоқ аҳолисининг 22 фоизи ерсиз, 62 фоизида 5 акргача ер бор (1 акр – 0,4 га). Ишланадиган ерларнинг 23,6 фоизи 30 акрдан ортиқ ери бўлган ва ер эгаларининг 3 фоизини ташкил этадиган хўжаликлар қўлида. 15-жадвал Ҳиндистон энг муҳим қишлоқ хўжалик экинлари ҳосили (минг т.) Экинлар 1997-98 йиллар 1998-99 йиллар Шоли (Тозаланган) Буғдой Жавдар Маккажўхори Тариқ Дуккаклилар Пахта Жут Мойли экинлар Шакарқамиш (гурга ҳисобида) Тамаки Чой Қалампир 52670 31749 2311 5973 2070 11972 1230 888 9000 - 18780 445 561 40 125 53829 34982 2121 6219 1932 12170 1348 1162 9550 - 16500 - 571 - 110

www.arxiv.uz Кофе Жанубий – Шарқий Осиё мамлакатларида қишлоқ хўжалиги Жануби – Шарқий Осиё дейилганда Ҳиндихитой ярим ороли ва Малайя архипелагидаги мамлакатлар (Индонезия, Филлипин, Малайзия, Сингаупр, Бруней ороли) тушунилади. Бу ҳудуд мамлакатлари кўп жиҳатдан умумий хусуиятларга эга. Лекин бунда айрим мамлакатлардаги ижтимоий- иқтисоий хусусиятларни алоҳида ҳисобга олиш керак. Жануби – Шарқий Осиё мамлакатлари иқтисодиётида қишлоқ хўжалиги асосий роль ўйнайди. Аҳолининг учдан икки қисми қишлоқ хўжалигида банд ва региондаги миллий даромаднинг ярмидан кўпроғи қишлоқ хўжалигидан келади. Шунинг учун ҳам иқтисодиётни тубдан ўзгартиришнинг асосий муаммоси ер масаласини ҳал қилишдан иборат. Веьтнам Социалистик Республикаси ва Лаос Халқ Демократик Республикасини истисно қилганда, региондаги барча мамлакатлари йирик мулкдорлик, помешчиклар, чет эл плантаторлари, судхўрлар ва бир ҳовуч бадавлат деҳқонлар ерларни ўз қўлларида тутадилар. Таиланд, Филлипин, Индонезия, Бирмада йирик помешчик хўжаликлари бор. Региондаги кўпчилик мамлакатларда ерни бевосита ишлатувчилар уни помешчик ёки судхўрдан кўпинча воситачилар орқали ижарага олишга мажбур. Чет элликларга қарашли плантацияларда ерни қишлоқ хўжалик ишчилари ишлатадилар. Плантациялардагина замонавий агротехника усулларидан фойдаланилади. Ҳамма жойда буйвол ёки ҳўкиз асосий от-улов ҳисобланади. Қишлоқ хўжалигининг ихтисослашишида тарихан иккита йўналиш таркиб топган: хом ашёси экспортбоп экинлар етиштириш (плантация ва деҳқон хўжаликларида); истеъмол қилинадиган экинлар етиштириш. Хом ашёси экспорт қилинадиган асосий экинлар – шоли (Бирма, Таиланд), гевая (Малайзия, Индонезия), абака (Филлипин), чой, кофе (Индонезия), кокос пальмаси, кокос пальмасининг қуритилган этидан олинадиган копра (Филлипин, Индонезия).

www.arxiv.uz Гуруч экспорт қилинадиган асосий мамлакатлар – Бирма, Таиланддир. Бошқа мамлакатлар қишлоқ хўжалиги ҳам экспортга ихтисослашган. Жаҳон бозорига чиқариладиган абака (лос) нинг ўндан тўққиз қисмини ва копранинг учдан икки қисмидан ортиғини Филлиппин беради. Малайзия ва Индонезия дунёда натурал каучук етиштириладиган энг йирик мамлакатлардир. Аҳолининг 2-3 фоизини ташкил қиладиган помешчиклар ишланадиган ерларнинг 50-70 фоизини ўз қўлларида тутадилар. Аграр ислоҳотлар помешчик ер эгалигига умуман зарар етказмади ва деҳқонларга ер бериш масаласи давлат жамоат ерлари ва ўзлаштирилмаган ерлар ҳисобига ҳал қилинмоқда. Индонезияда 1957-1961 йилларда амалга оширила бошлаган аграр ислоҳот тўғрисидаги қонунлар ҳозирга қадар ниҳоясига етказилмаган. Малайзияда ерсиз ва кам ерли деҳқондар оғир шартлар билан судхўрлардан ер олиб ишлатишга мажбур. Таиландда ҳам аҳвол шундай. Шундай қилиб, бу мамлакатларда ўз вақтида эълон қилинган ислоҳотлар помешчик ер эгалигини тугатиш тўғрисидаги масалани ҳал қилиш у ёқда турсин, деҳқонларнинг феодал ва ярим феодал эксплуатациясини қисқартириш ёки чеклаш билангина шуғулланмоқда. Жанубий – Шарқий Осиёдаги бир қанча давлатларда мустақиллик қўлга киритилгач, кооператив ҳаракат ривожлана бошлади. Бироқ кооперативлар оммавий демократик ташкилотларга айланмади, деҳқонлар кредит қидириб, ҳамон помешчик ва судхўрларга мурожаат қилишга мажбурдирлар. Сўнгги йилларда регион мамлакатларида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг маълум даражада ўсиши кўзга ташланади. Бу эса давом этаётган аграр ислоҳотлар ҳамда янги агротехниканинг жорий қилиниши оқибати бўлади. Шунга қарамай, деҳқон хўжаликларининг аксари қисми ҳамон натурал ёки ярим натурал хўжалик юритишга мажбур. Бу хўжаликлар бозор билан кам боғланган ва аксари ҳолда ўз эҳтиёжлари учунгина хизмат қиладилар. Ерлар алмисоқдан қолган қуроллар билан ишланади. Трактор парки заиф, қишлоқ хўжалик техникаси асосан чет элликларга қарашли плантациялардагина ишлатилади.

www.arxiv.uz Регионда қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши тараққиёти ана шу мамлакатларнинг асосий иқтисодий муаммолари билан чамбарчас боғлиқ. Қишлоқ хўжалигининг ривожланиши моҳият эътибори билан аграр масаланинг нақадар тўғри ва чуқур ҳал қилинишига боғлиқ. Бозорда Жануби – Шарқий Осиё мамлакатларида етиштириладиган пенька, каноп, копра, дориворлар, шакарқамиш қанди, табиий каучук каби товарларнинг баҳоси чидаб бўлмас даражада пасайиб кетмоқда. Бир қанча мамлакатларда хусуан шоли етиштириш ва истеъмол қилиш соҳасида озиқ- овқат муаммоси кескин тус олмоқда. Қишлоқ хўжалигининг асосий вазифаларини ҳал қилиш йўллари қишлоқ хўжалигида ижтимоий муносабатларни тубдан қайта қуриш, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини диверсификация қилиш билан узвий равишда боғлиқдир. Жанубий – Шарқий Осиёда иккита социалистик давлат – Вьетнам ва Лаос, сўнгра еттита ривожланаётган мамлакат – Бирма, Таиланд, Кампучия, Малайзия, Сингапур, Индонезия ва Филлиппин жойлашган. Калимантан оролининг шимолий қисмида Англиянинг протекторати- Бруней султонлиги жойлашган. Шимолда регион бевосита Хитойга туташган, жанубда эса Австралияга яқинлашиб боради. Аҳолисининг умумий сони 344 млн. нафар. Регионнинг умумий майдони 4 млн. км 2 .

www.arxiv.uz Адабиётлар рўйхати : 1. «Мулкчилик тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни. Ўзбекистон Республикаси:қонунлар ва фармонлар.-Т.: Ўзбекистон,1992йил, 2. «Давлат тасаруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонуни.-Т.: Ўзбекистон 1992 йил. 3. «Тадбиркорлик тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонуни.-Т.: Ўзбекистон 1992 йил. 4. Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси.-Т.: Қишлоқ хўжалигида ислоҳатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами. Шарқ наштиёти.1998 йил. 5. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Фермер хўжалиги тўғрисида».Т.:2004 йил 24 август (Янги таҳрири). 6. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Деҳқон хўжалиги тўғрисида».Т.:1998 йил 7. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Қишлоқ хўжалик кооперативи(ширкат хўжалиги) хўжалиги тўғрисида».Т.:1998 йил 8. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Қишлоқ хўжалик корхоналарни санация қилиш тўғрисида».Т.:1998 йил 9. Ўзбекистон Республикаси қонуни «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида».-Т.:1998 йил 10. Каримов И. А. «Қонунларимиз деҳқон манфатига хизмат қилсин.-Т.: «Ўзбекистон» 1998 йи 11. И.А.Каримов «Қишлоқ хўжалиги тараққиёти - тўкин хаёт манбаи». Олий мажлиснинг X сессиясидаги нутқ. 1997 й. (ўзбек ва рус тилларида) Т.: Ўзбекистон, 1998. 12. www.ziyonet.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалигининг республика иқтисодиётида тутган ўрни. «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фанининг предмети, тадқиқот усуллари

“Қишлоқ хўжалиги маркетинг” тушунчаси, унинг моҳияти ва ривожланиш хусусиятлари

Қишлоқ хўжалигининг моддий-техника ресурслари

Жаҳон қишлоқ хўжалигининг моддий-техника базаси

Меҳмонхона ва ресторан хўжалигининг ўзига хос хусусиятлари